Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Civilisaziuns da l'antica/Egipzians

Ord Wikipedia

En tge pajais vivevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Il Nil cun ils cunfins da stadi odierns
Arar en la Veglia Egipta (ca. 1200 a.C.)

L'Egipta sa chatta en l'Africa dal Nord, al Nil. Quest flum nascha en l'Africa Centrala. Ses flums da funtauna, il Nil Alv ed il Nil Blau, s'uneschan en la chapitala sudanaisa Khartum. Da là davent curra il Nil vers nord e sbucca la finala en la Mar Mediterrana. La sbuccada dal Nil ha la furma d'in delta, pia d'in triangul. In tal sa furma perquai ch'il sablun e la terra ch'il flum maina cun sai sa deponan qua.

Il Nil furmava il center da la vita en Egipta. Mintg'onn pli u main da medem temp gieva il flum sur las rivas or, cuvriva il terren en vischinanza da quellas cun glitta frestga e rendeva quel uschia fritgaivel per l'agricultura. Per pudair cultivar pli grondas surfatschas, han ils Egipzians endrizzà chanals da sauaziun che manavan ina part da l'aua dal Nil en ils territoris situads sper il flum. La glieud s'allontanava darar lunsch davent dal Nil, pertge ch'il flum cunfinescha en il vest cun la Sahara ed en l'ost cun il Desert Arab. Perquai eran ils Egipzians dependents per l'agricultura da la glitta fritgaivla che l'aua gronda manava mintg'onn cun sai. Sin in maletg da satellit dal Nil ves'ins er oz anc co ch'il pajais fritgaivel per lung dal flum sa distingua dal desert che suonda dad omaduas varts (da colur brin clera). Ins vesa pia, daco ch'ils Egipzians na s'allontanavan pli gugent betg memia lunsch dal Nil!

Il Nil era ultra da quai impurtant per il sistem da transport egipzian che sa basava ferm sin la navigaziun. Navs pudevan sa servir dal current dal flum ed arrivar uschia tgunsch vers nord. Ma i n'era er nagin problem da viagiar cun la nav vers sid, pertge ch'ils vents sin il Nil suflan per ordinari vers sid.

Il Nil era pia fitg impurtant per l'Egipta. L'istoriograf grec Herodot, il qual ha descrit il pajais blers milli onns suenter il cumenzament da la civilisaziun egipziana, duai avair ditg: «L'Egipta è in regal dal Nil.» Cun quai ha el vulì dir ch'i n'avess mai pudì sa furmar là ina civilisaziun senza il Nil e l'influenza da quel sin la glieud che viva a sias rivas.

Co vesevan or lur edifizis?[modifitgar | modifitgar il code]

Producziun da quadrels d'arschiglia (ca. 1500–1450 a.C.)

I deva dus tips d'edifizis, en ils quals ils Egipzians vivevan: chasas da lavurers e chasas citadinas, en las qualas viveva la glieud pli ritga. Omadus tips da chasas consistivan da quadrels. Quests quadrels vegnivan fatgs d'ina maschaida da glitta dal Nil, ritga d'arschiglia, da pitschens craps e da strom. Questa maschaida vegniva culada en roms da lain e siava silsuenter al sulegl fin ch'ils quadrels eran dirs. Ils edifizis che vegnivan erigids da tals quadrels, devan insacura puspè dapart e gist sin las restanzas da las veglias chasas vegnivan erigidas novas. Tras quai sa furmavan cun il temp pitschnas collinas. Craps vegnivan be usitads per edifizis che duevan sa mantegnair sur lung temp, sco per exempel per las piramidas. Per ordinari vegnivan las chasas erigidas a la riva dal Nil, ma ellas stuevan esser situadas ad aut, per ch'ellas na vegnian betg inundadas.

Ina chasa da lavurers aveva per il pli in'auzada e fin quatter stanzas. Ultra da quai disponiva quella d'ina curt, d'ina cuschina en la part davos da la chasa e da dus tschalers sutterrans. Ils tetgs da las chasas egipzianas eran plattas e la glieud sa trategneva savens sin quels. Las famiglias egipzianas durmivan e cuschinavan sin tetg e mangiavan er là. Il tetg era pia quasi stiva, cuschina, stanza da mangiar e chombra da durmir enina. En las chasas pli simplas na devi nagin'aua currenta. Per quella stuev'ins sa render ad ina funtauna, la quala partivan per ordinari pliras famiglias. En chasas da lavurants avevi be paucas mobiglias, be letgs e chistas, en las qualas vegniva tegnida en salv la vestgadira.

Las chasas da las persunas bainstantas eran tant pli grondas ed avevan fin trais auzadas. Damai che lur mirs eran pli auts, stuevan quels vegnir stabilisads cun travs e las paraids en l'emprima auzada eran savens fatgas da crap, sinaquai ch'ellas possian purtar il pais. Las differentas auzadas avevan differentas incumbensas. L'emprima auzada serviva sco lavuratori e per far fatschentas, entant che la segunda e terza auzada eran mobigliadas a moda pli luxuriusa e servivan a la famiglia per abitar. Sin tetg vegniva preparà il da mangiar ed alura manà dals servients giu en las stanzas d'abitar. Las chasas dals bainstants disponivan er d'ierts, batschigls d'aua e da pitschens altars da divinitads. Ils palantschieus eran plattegiads, las fanestras sa laschavan serrar, igl aveva stgalas elegantas e paraids coluradas. Ils palantschieus sura eran auts e vegnivan purtads da colonnas.

Las famusas piramidas da Gizeh, erigidas 2620 fin 2500 a.C.

Tar las piramidas sa tractavi da monuments da fossa per ils regents egipzians (faraos). Quellas eran autas, perquai ch'ins crajeva che quellas servian als regents morts sco stgala en tschiel. I deva piramidas en differentas furmas, ma las pli enconuschentas han ina surfatscha da basa quadratica e varts triangularas. La pli gronda è la piramida da Cheops a Gizeh: Quella furma cun ina vegliadetgna da ca. 4500 onns il pli vegl edifizi dal mund ch'è sa mantegnì. D'eriger quella ha durà 20 onns. Ella era ina giada travestgida cun marmel alv ed aveva ina surfatscha dal tuttafatg glischa. Oriundamain aveva ella in'autezza da 147 meters, entras erosiun èn quai oz anc 137 meters. La precisiun è incredibla: las lunghezzas da las quatter varts sa differenzieschan main che in promil! Las piramidas èn tuttas vegnidas erigidas cun agid da meds fitg simpels, per exempel schirellas, plauns inclinads e levagls. Ils quaders da crap èn vegnids manads natiers da las chavas da crappa cun navs sin il Nil. Da la riva dal flum a las piramidas manava ina via. Ils quaders vegnivan rudlads sin bists che vegnivan mess suten ubain transportads sin schlieusas. Il sablun davant las schlittas vegniva bagnà, sinaquai che la schlitta ruschnia pli tgunsch.

Igl era in'onur da vegnir elegì da dastgar lavurar per il farao. Ultra da quai era il nutriment bun ed abundant, meglier che en ils vitgs. Ils mastergnants qualifitgads eran fitg bainvis. En las chavas da crappa vegniva lavurà l'entir onn. Ils tagliacrappa sa servivan da stgalpers d'arom. Arom è atgnamain in metal vaira lom, ma da lez temp era quai il pli dir metal ch'era enconuschent als umans. Suenter 100 battidas era in stgalper mut e vegniva puspè gizzà ed endirì dals fravis. La spartiziun da la lavur era aut sviluppada: I deva tagliacrappa per lavurs groppas e finas, lavurers che manavan natiers aua, tals che purtavan laina da brisch (per las fuschinas), che tiravan las schlittas, che derschevan aua davant las schlittas etc. Durant las inundaziuns annualas dal Nil vegnivan manadas natiers supplementarmain fin 100 000 persunas per la construcziun da las piramidas (damai ch'i na deva gea nagut da far sin ils champs che stevan sut l'aua). Tals projects gronds eran be pussaivels, perquai che la vallada dal Nil tant fritgaivla pussibilitava in aut standard da viver.

Chombra-sepulcrala en la fossa da Ramses VI

A l'intern eran las paraids da las piramidas ornadas cun ieroglifas, la scrittira da maletgs egipziana. La chombra sepulcrala dal farao sa chattava profund a l'intern da la piramida ed era emplenida cun aur, giuvels ed autras ritgezzas. Ultra da quai cuntegneva ella ils objects dal mintgadi ch'il farao vegniva a duvrar durant ses viadi en l'auter mund sco mangiativas, vestgadira, utensils, vaschs da terracotga e mobiglias. Mintgatant vegnivan schizunt ils servients mirads en la fossa! Pervi da tut quests stgazis che sa chattavan en la chombra sepulcrala, rumpevan magari laders en las piramidas. Ma damai che l'intern sumeglia in labirint, perdevan els savens l'orientaziun e murivan la finala da la fom, ubain ch'els crudavan en traplas raffinadas. In'ulteriura protecziun cunter laders eran las smaladicziuns ch'eran inscrittas sper l'entrada da las piramidas. Blers Egipzians eran fitg superstizius e las smaladicziuns als faschevan avunda tema per als tegnair davent. En il decurs dals tschientaners han ils laders deplorablamain pers lur tema da las smaladicziuns. Els han rubà quasi tut quai ch'els han chattà. Mintgatant chattan archeologs ina chombra sepulcrala ch'era fin qua nunenconuschenta e sa legran dals vegls stgazis ch'èn stads millis onns intacts en las piramidas.

Tge mangiavan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Mangiativas sin in maletg che mussa unfrendas ad ina divinitad

Il da mangiar dals vegls Egipzians na sa differenziava betg da quai che nus mangiain oz. Damai ch'il Nil als provediva regularmain cun aua, pudevan els er cultivar blers differents fritgs dal funs en la cuntrada che fiss uschiglio stada deserta. Las pli impurtantas plantas che vegniva cultivadas eran granezza, legums e fritgs. Figs, mails granats, datlas, melonas ed ivas creschivan bain en la chalur. Legums sco cucumeras, tschagulas, giabus, agl, ravanels, por e bler auter pudevan ins racoltar trais giadas ad onn: la primavaira, l'atun e l'enviern. La stad manavan las inundaziuns nova glitta fritgaivla sin ils champs. Fritgs e legums vegnivan preparads cun aschieu ed ieli, fitg sumegliant sco che la salata vegn anc oz mangiada tar nus.

La charn era fitg chara. La gronda part dals animals da chasa vegnivan duvrads sco manadiras, enstagl d'als mazzar. Per cumplettar lur vivonda cun charn, gievan ils Egipzians savens a chatscha sin animals selvadis. A glieud pli povra furniva la pestga ina variaziun bainvisa. Ils peschs vegnivan cotgs u brassadas ubain panads. Savens laschav'ins er simplamain sientar il pesch al sulegl.

Mel duvrav'ins fitg bler, damai ch'i na deva nagin zutger. Blers Egipzians crajevan er ch'il mel als possia guarir e duvravan quel cur ch'els producivan ina medischina.

Ils Egipzians enconuschevan bleras differentas sorts da paun. La pasta consistiva da granezza, levon, ovs, paintg, sal, latg e spezarias. Oriundamain vegniva quel cotg sur il fieu avert. Pli tard èn ils Egipzians sa servids per quest intent da plattas-crap ch'els han stgaudà ordavant. Il paun era per ordinari plat e radund, ma per occurrenzas spezialas vegniva quel er furmà a paunins. I deva paun simpel sco er tal ch'era emplenì cun fava, legums ed autras ingredienzas. Paun dultsch pudev'ins preparar cun agid da mel, fritgs u datlas. Ils Egipzians han inventà la pasta ascha ed han emprendì da controllar la fermentaziun. Per mails e persics era il clima memia chaud; persunas ritgas importavan tals products.

Co sa vestgivan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Famiglia egipziana (ca. 1400 a.C.)

En il clima chaud da l'Egipta preferiv'ins in stil da sa vestgir cumadaivel. La gronda part dals Egipzians eran vestgids en tunicas alvas da glin. Tar in um tanscheva la tunica fin schanuglia, tar ina dunna fin tar ils ravels. Las dunnas purtavan savens enturn vita u sur ils givels tailas u schals supplementars. Durant la lavur avevan ils umens per ordinari be ina taila enturn ils flancs. Las dunnas purtavan durant la lavur rassas pli curtas. Ils uffants currivan la stad savens enturn senza vestgadira ed eran vestgids l'enviern en mantels u tailas, en las qualas ins als zugliava en. Glieud pli ritga purtava vestgadira pli ampla, intginas dunnas noblas vestgids surcusids cun perlas.

Tar ils chalzers sa tractavi da sandalas fatgas da fibras da palmas u da papirus entretschà. La gronda part da la glieud gieva a pe blut, manava ils chalzers cun sai e tirava be en quels sch'igl era necessari. Las dunnas purtavan be darar chalzers, damai che la gronda part dad ellas lavurava en chasa.

Tant umens sco er dunnas sa smincavan. La sminca vegniva fatga d'ina maschaida da minerals ed ieli e protegiva er cunter arsas dal sulegl ed insects. Ultra da quai sa servivan ils Egipzians d'in colurant cotschnent numnà Henna. Ils Egipzians devan er grond pais a la nettezza. Avant che sa vestgir sa lavavan els ed unschevan en ielis odurants. Els sa servivan da petgens, nizzas da far la barba e pincettas per la tgira dal corp. Tant umens sco er dunnas purtavan peruccas che vegnivan midadas mintga di e ch'eran fatgas da chavels d'umans u da launa. Per occurrenzas spezialas vegnivan purtadas peruccas ritschadas.

Il cliniez era medemamain impurtant. Egipzians da tuttas classas socialas purtavan cliniez, ubain dad aur, da pierlas da colur u da crap. Las chadainas era fatgas da lapislazuli u turchis. Ils anels eran fatgs per il pli da terracotga; medemamain purtavan ils Egipzians ureglins.

La famiglia roiala purtava vestgadira ceremoniala ch'era ornada cun bleras plimas e pagliettas. Las sandalas ed ils guants dal retg eran medemamain decorads ritgamain.

En tge crajevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Il retg egipzian Anubis

La gronda part dals Egipzians eran politeists, quai vul dir ch'els crajevan en blers differents dieus. Tar ils pli impurtants dieus tutgavan las duas divinitads dal sulegl Re ed Atum. Blers dieus sa basavan sin animals u vegnivan represchentads tras animals. Anubis, il retg dals rituals dals morts vegniva savens illustrà sco schacal, Hathor era ina dieua en statura d'ina vatga e Horus vegniva represchentà tras in falcun.

Cun agid da las legendas ch'ins raquintava da questas dieuas e dieus, vegnivan savens explitgadas impurtantas ideas religiusas dals Egipzians. In'enconuschenta legenda è per exempel quella dad Isis ed Osiris. Quella explitgescha ina da las pli impurtantas imaginaziuns, numnadamain quella da la cretta en l'auter mund e la mumificaziun. Ils Egipzians crajevan ch'ils umans giajan suenter lur mort en in auter mund e vivian là pli u main tuttina sco quai ch'els avevan vivì sin terra. Per pussibilitar quai ad els, stueva sa mantegnair tut quai ch'els avevan utilisà en lur vita terrestra. Per quest motiv vegniva sepulì ensemen cun in farao mort ses entir possess. Ils faraos ed autra glieud ch'era ritga avunda sa laschavan ornar las paraids da lur fossas cun scenas or da lur vita terrestra, sinaquai che quellas sa laschian reviver en l'auter mund. Per quest motiv crajevan ils Egipzians er en la mumificaziun: igl era impurtant ch'il corp sa mantegnia er suenter la mort, sinaquai ch'il spiert (numnà ka) possia returnar pli tard en quel.

Sut il domini dal farao cun num Echnaton han ils Egipzians midà al monoteissem, vul dir a la cretta en in dieu. Durant questa perioda han ils Egipzians venerà il dieu dal sulegl Aton. Ma la populaziun n'è mai propi sa famigliarisada cun il monoteissem ed è puspè returnada suenter la mort dal farao al politeissem.

Ils faraos han laschà eriger immens tempels. Il pli grond edifizi sacral (=religius) dal mund è il tempel d'Amun a Karnak. 134 colonnas, mintgina d'in'autezza da 24 meters, furman la gronda sala da colonnas. 70 000 sacerdots tutgavan tar il tempel e sias filialas. Il tempel sa chattava en la citad roiala Theben. La citad cuvriva ina surfatscha da tala dimensiun ch'il mir da la citad aveva 100 portas. Deplorablamain n'è sa mantegnì nagut auter ch'ils tempels da crap: las chasas, ils magasins, schizunt las villas ed ils palazs eran fatgs da quadrels da glitta dal Nil.

Co veseva or lur scrittira?[modifitgar | modifitgar il code]

Ieroglifas
Culier da Senebtisi, 1850–1775 a.C.

Ils Egipzians avevan trais differentas scrittiras. L'emprima numnan ins ieroglifas. Ieroglifas eran ina sort scrittira en furma da maletgs. In maletg u plirs maletgs/segns ensemen furmavan in pled. Questa scrittira è greva da leger, perquai ch'igl è savens difficil da vesair nua ch'in pled finescha ed il proxim cumenza. Ils Egipzians na duvravan numnadamain nagina interpuncziun. In auter tip da scrittira vegl egipziana numnan ins scrittira ieratica (‹scrittira dals sacerdots›). Quest stil da scriver consista medemamain dad ieroglifas, ma quella vegniva scritta fitg svelt e cursiv. Sco ultima è sa sviluppada la scrittira demotica. Quella è vegnida en moda dal temp che l'Egipta vegniva regida da faraos che derivavan d'in general dad Alexander il Grond.

Ils Egipzians sgriflavan las ieroglifas en crap, tavlas d'arschiglia u papirus (ina sort palpiri che vegniva fatg da channa). D'emprender la scrittira egipziana durava blers onns e be pauca glieud eran abels da leger e scriver. Ils scrivants giudevan in'auta stima e furmavan ina casta loscha cun atgnas reglas. Els sa devan tutta bregia da reproducir mintga segn precis tenor models fitg vegls. Entras quai n'hai sur blers onns dà nagin svilup da la scrittira e na sa laschan er distinguer nagins stils individuals. Ils megliers scrivants pudevan avanzar ad uffiziants da la curt u sacerdots. Il farao e mintga curtisan en posiziun superiura era abel da leger e scriver, quai che na sa chapiva betg da sasez: En la gronda part da las veglias civilisaziuns eri fitg darar il cas ch'in regent saveva leger.

Il reginavel egipzian vegniva regì a moda fitg effizienta. Ils cumonds dal farao vegnivan mess en scrit e procuravan fin en l'ultim angul dal reginavel per dretg ed urden. La furma scritta garantiva che nagin funcziunari local na pudeva malchapir insatge en ses agen interess ubain interpretar auter che quai ch'il farao aveva previs. Ils uffiziants tramettevan enavos rapports or dals singuls abitadis e las provinzas. Tut era ponderà manidlamain. L'autezza da las taglias dependeva per exempel da l'autezza da l'aua gronda: Aveva il Nil be manà pauc'aua sur la riva, mancava als purs cun champs situads in pau pli ad aut l'aua e las racoltas eran pli magras. En consequenza da quai stuevan els pajar pli pauc taglia. Pelvaira in sistem gist, u betg?

Quest sistem da dretg ch'era creschì sur tschientaners e ch'era ponderà a fund, cun il farao a la testa, valeva per mintga Egipzian sco grond progress: Tuts eran tuttina davant la lescha, i na deva spazi per nagina decisiun arbitrara. Quai ch'in Egipzian avevan emprendì en giuvens onns davart il dretg vertent, restava en vigur per vita duranta. Tge cuntrast envers ils pievels vischins, ils quals ils Egipzians consideravan sco barbars! Per tut questa protecziun e segirezza vegniva il farao venerà sco dieu. Quai era bain logic (ord vista dal pievel simpel): Il farao stueva esser divin – u co avess uschiglio in uman ordinari pudì avair uschè bler sabientscha e reger in reginavel da tala dimensiun a moda uschè bain ordinada? Muriva el, vegniva el remplazzà tras il proxim farao: l'uffizi era bler pli impurtant che la persuna concreta.

Il Crap da Rosette ch'ha gidà a decifrar las ieroglifas

Cur ch'il cristianissem è daventà bler pli tard la religiun da l'Imperi roman, èn la lingua e scrittira egipziana idas en emblidanza. Fin l'entschatta dal 19avel tschientaner hai fatg l'impressiun che quellas vegnian a restar per adina in grond misteri. Alura ha Napoleun conquistà l'Egipta ed ha manà cun sai blers perscrutaders e scienziads. In dad els ha chattà ina gronda platta da crap, sin la quala il medem text era scrit en trais differentas scrittiras. Perquai che questa platta è vegnida a la glisch en vischinanza da la citad Rosette en la vallada dal Nil, la numnan ins Crap da Rosette. Onns pli tard ha in um cun num Jean-François Champollion realisà ch'ina da las scrittiras sin il crap era ina furma dal grec ch'el era abel da leger. Las duas autras scrittiras eran ieroglifas e la scrittira demotica. Cun cumparegliar toc per toc ils pleds grecs cun ils egipzians, al èsi la finala reussì da decifrar las ieroglifas ed ils fundaments da la veglia lingua egipziana e da chapir lur suns principals. Suenter el han bleras ulteriuras persunas gidà a decifrar la lingua egipziana, ina lavur che cuntinuescha per part fin oz.

Tgi dad els è anc oz enconuschent?[modifitgar | modifitgar il code]

In dals enconuschents faraos è Thutmosis III (1479 fin 1425 a.C.). Apaina daventà farao, ha el stuì far ina campagna militara cunter la Siria revoltanta. A la pli gronda armada siriana ch'igl aveva dà fin qua, ha el fatg frunt cun l'armada la pli bain organisada dal mund. Ils recruts èn vegnids instruids da sia truppa d'elita nubica. Ils Egipzians han fatg diever d'ina novaziun revoluziunara: chars da cumbat. L'onn 1458 a.C. ha il farao cuntanschì a Megiddo ina gronda victoria. El n'ha betg mazzà ils victorisads, mabain ha fatg dad els vasals. Il rapport davart questa ed autras victorias han ins stgalprà en la paraid d'in tempel. Ils proxims 20 onns ha il strateg genial victorisà en 17 ulteriuras battaglias. Sut Thutmosis III è l'Egipta avanzada ad ina superpussanza. Cur ch'el è mort, han ils scrivants stgalprà en crap: «Ses imperi s'extenda uschè lunsch sco il curs dal sulegl.»

Howard Carter avra la fossa da Tutanchamun

Il farao Tutanchamun (1333 fin 1323 a.C.) è oz forsa il pli enconuschent regent da la Veglia Egipta insumma. Interessant è ch'el na valeva en l'antica betg sco spezialmain impurtant e na vegn gnanc menziunà sin las glistas da retgs pli veglias. La scuverta da sia fossa il 1922 tras l'archeolog englais Howard Carter ha fatg dad el in star. La gronda part da las fossas ch'eran vegnidas scuvertas pli baud eran vegnidas spogliadas, ma sia fossa era sa mantegnida quasi intacta. Bleras da las chaussas ch'eran vegnidas sepulidas ensemen cun Tutanchamun eran sa mantegnidas bain, tranter quellas er tschients objects da metals prezius e pedras custaivlas. Pervi da quai è el oz uschè famus. Grazia a la scuverta da sia fossa pon ils istorichers ed archeologs sa far in maletg cun tge ritgezzas che las chombras sepulcralas dals retgs ils pli impurtants ston esser stadas munidas avant che quellas vegnian spogliadas.

In ulteriur impurtant farao è Ramses II il Grond (1298 fin 1213 a.C.). Tranter quest farao ed ils Hetits hai dà in lung cumbat per la predominanza, il qual Ramses ha la finala pudì terminar. L'onn 1275 ha gì lieu la battaglia tranter Hattusili, il cumandant da l'armada dal retg dals Heitits Muwatalli, ed il giuven Ramses II ch'era pir vegnì curunà avant quatter onns sco farao. Ils Hetits han gudagnà per pauc. Tuttina ha Ramses numnà la battaglia tar ses return ina gronda victoria. Sinaquai han omadus regents temì ch'i pudess dar problems pli gronds er cun auters vischins da lur reginavels: l'Egipta en il sid, ils Hetits cun ils Assirs. Hattusili, en il fratemp retg dals Hetits, ha proponì als Egipzians da far ina cunvegna per proteger ils dus reginavels cunter ina guerra da pliras fronts. Quai ha manà l'onn 1259 a.C., suenter lungas tractativas, a l'emprim contact da pasch e nunagressiun. Quel preveseva er assistenza militara, ed il stgomi da praschuniers e fugitivs (cun amnestia) è medemamain vegnì reglà. Damai ch'i sa tracta qua da l'emprim contract da pasch da l'istorgia mundiala ch'è enconuschent, han ins deponì ina copia da quel en l'entrada da l'edifizi da las Naziuns unidas. Il contract ha la finala nizzegià ad omaduas partidas: L'empermischun da prestar assistenza vicendaivla ha intimidà ils inimis. Omadus regents n'han duvrà staziunar nagina truppa al cunfin communabel. Il contract da pasch da Kadesch ha retegnì ils Libics d'attatgar l'Egipta ed ha segirà als Egipzians in temp da pasch da tschuncanta onns sco er ina fluriziun economica e culturala sco ch'i na dueva pli dar sut nagin farao suenter Ramses II. Ils Hetits han medemamain profità, perquai ch'i contract ha intimidà lur inimi, ils Assirs.

La regina egipziana Cleopatra VII la Gronda (69 fin 30 a.C.) è enconuschenta, perquai ch'ella è stada l'amanta da Julius Caesar e perquai ch'i vegn ditg ch'ella haja mazzà sasezza cun la morsa d'ina serp. Quai è capità suenter esser vegnida empraschunada dad Octavian. William Shakespeare ha scrit in toc teater davart sia vita, dal qual existan er pliras versiuns cinematografias. Savevas vus er che Cleopatra er maridada cun ses frar Ptolemaios XIII ch'era da quel temp anc in uffant?

Tge è sa mantegnì fin oz dals Egipzians?[modifitgar | modifitgar il code]

En ina pasternaria ad Assuan

Ils sacerdots egipzians han constatà che l'auazun dal Nil sa repetiva circa mintga 365 dis. Tras observaziuns surprendentamain precisas da las stailas savevan els schizunt che l'axa da la Terra fa en circa 26 000 onns in rudè vi dal firmament (l'uschenumnada precessiun) e ch'in onn è in quart di pli lung che 365 dis. Oz datti mintga quatter onns in onn basiast. Da lez temp deviava il chalender mintg'onn per in quart di da la realitad: il solstizi da stad sa spustava en 365 onns per in quart onn dal zercladur sin il settember, suenter ulteriurs 365 onns sin il december! Mintga 1460 onns (4 x 365) correspundeva il chalender al curs dal sulegl e quest onn vegniva festivà a moda speziala. Per il diever quotidian han ils Egipzians sutdividì l'onn en dudesch mais a mintgamai trenta dis plus tschintg dis supplementars. Quest chalender era pli pratic che tut ils auters chalenders dal temp tempriv. Ils Egipzians han datà ‹l'entschatta dal temp›, il ‹temp dad aur›, sin l'onn 11 500 a.C. Oz savain nus che quai correspunda circa a la fin da l'ultim temp da glatsch ed al cumenzament dal temp chaud, en il qual nus vivain anc adina.

Cur ch'è sa furmada la civilisaziun greca, èn numerus Grecs ids per blers onns en l'Egipta per emprender dals sacerdots sabis. Quai han fatg Thales, Euripides, Herodot, Anxagoras, Platon e blers auters filosofs, medis, matematichers ed istoriografs. Els han nudà quai ch'els han emprendì, e questa savida tutga tar il fundament er da nossa civilisaziun odierna.

Dals vegls Egipzians èn sa mantegnidas bleras inscripziuns sin edifizis. Ma er bleras rollas da papirus èn restadas intactas en il clima sitg. Quellas raquintan da las pli differentas tematicas da la vita. Ina buna part dals texts n'èn betg anc vegnids translatads, perquai che las translaziuns èn grevas e dovran bler temp. Bain il pli vegl cudesch da medischina ch'è sa mantegnì descriva co che blessads en ina battaglia duain vegnir tractads.

En ils museums pon ins er admirar bleras ovras d'art e cliniez dals vegls Egipzians. La gronda part da quai deriva da la fossa da Tutanchamun e per part da las fossas d'auters faraos. Ina da las pli enconuschentas ovras d'art da quel temp furma il bist da Nofretete. Blers dals vegls edifizis egipzians sco fossas u monuments èn sa mantegnids fin oz. La gronda part bain be en furma da ruinas, ma er quellas ans laschan anc imaginar l'anteriura grondezza e pumpa. Insumma, i dat anc bler da scuvrir davart la politica, istorgia, religiun e las enconuschientschas scientificas dals vegls Egipzians!