Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Civilisaziuns da l'antica/Grecs

Ord Wikipedia

Lur epoca en survista[modifitgar | modifitgar il code]

In hoplit grec ed in guerrier persian cumbattan in l'auter
Alexander il Grond

La cultura greca ha enconuschì en l'antica pliras fasas. L'emprim è sa sviluppada sin l'insla Creta la cultura minoica. Quella è caracterisada d'influenzas orientalas ed ha gì ses temp da fluriziun a l'entschatta dal segund millenni a.C. La cultura micenica (fin ca. 1050 a.C.) è alura stada l'emprima cultura auta sin la terra franca europeica. A la fin da quella suondan ils uschenumnads ‹tschientaners stgirs›, avant che cumenza il temp arcaic (ca. 800–500 a.C.). Da quel temp è s'etablida la polis sco furma statala (cf. sutvart) ed ins ha fundà bleras colonias grecas en la regiun da la Mar Mediterrana ed a la Mar Naira.

La perioda classica che suonda (ca. 500–336 a.C.) è stada in temp da gronda fluriziun culturala, il qual dueva furmar in dals fundaments da l'ulteriur svilup da l'Occident. En quest connex èn er vegnids furmads terms politics centrals, per exempel en connex cun il svilup da la democrazia attica. Tar las prestaziuns centralas da la cultura greca classica tutgan impurtantas sculpturas e monuments architectonics sco l'Akropolis ad Athen, ovras poeticas centralas sco l'Illias e l'Odissea, la filosofia ed impurtantas ovras d'istoriografs (Herodot, Thukydides), enconuschientschas fundamentalas sin ils champs da la matematica e fisica sco er furmas da concurrenza sportiva paschaivla sco ils gieus olimpics.

Il temp classic è però er stà segnà da dus gronds conflicts guerrils: A l'entschatta da l'epoca hai gì num per ils Grecs da sa defender cunter las tentativas dals Persians d'invader lur pajais. A partir da l'onn 431 ha alura furià tranter ils Grecs la Guerra peloponnaisa, en il decurs da la quala Sparta ha la finala victorisà Athen (404 a.C.). A la fin dals quints ha però er Sparta spers cunter Theben, e la finala dueva sortir sco victur dal virivari general Filip da la Macedonia, il bab dad Alexander il Grond.

Cun Alexander il Grond cumenza l'ultima epoca da l'istorgia greca independenta, il helenissem (ca. 336–27 a.C.). Quest temp è stà segnà da la fundaziun da numerusas novas citads e da la derasaziun da la lingua e cultura greca fin en l'India dal Vest, da l'influenza vicendaivla tranter civilisaziun e religiun occidentala ed orientala sco er da reginavels gronds che vegnivan regids da retgs macedons.

A partir da ca. 200 a.C. è la part orientala da la regiun da la Mar Mediterrana alura vegnida successivamain sut domini roman ed è la finala daventada ina part da l'Imperi roman.

Nua vivevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Situaziun en Grezia il 5avel tschientaner a.C.

Ils Grecs vivevan pia en il pajais, en il qual els vivan anc oz. Ma la Grezia na furmava da quel temp betg in grond stadi, mabain sa cumponiva da blers pitschens territoris, en il center dals quals sa chattava mintgamai ina citad (polis). A l'entschatta aveva mintga citad-stadi in retg. Cun excepziun da Sparta e ses alliads ha la gronda part da las citads-stadi midà cun il temp a la democrazia. ‹Democrazia› munta verbalmain ‹regenza dal pievel›. Ils umens libers grecs sa radunavan e reglavan communablamain lur fatschentas. Dunnas e sclavs eran però exclus da las debattas.

Las differentas polis grecas n'eran er betg adina perina, mabain eran savens involvidas en dispitas u faschevan guerra ina cunter l'autra. Ma ils Grecs avevan ina lingua, ina scrittira ed ina religiun communabla. La religiun tegnevan tut ils Grecs aut; durant tscherts temps taschevan las armas ed els festivavan festas religiusas, per exempel mintga quatter onns l'olimpiada. Tut ils pajais grecs tramettevan alura lur megliers sportists ad Olimpia, nua che quels sa mesiravan in cun l'auter en in stadion, ed ils victurs vegnivan onurads grondamain. Ma ils Grecs savevan tuttina ch'els tutgian ensemen. Cunter pievels che discurrivan in'autra lingua, per exempel ils Persians, cumbattevan els tuttavia communablamain.

Ils pajais grecs eran vaira bainstants, eran quasi tuts situads sper la mar ed avevan bunas navs. Blers Grecs eran commerziants che viagiavan lunsch enturn e faschevan commerzi cun rauba custaivla da tut il mund. Ils Grecs han fundà colonias, pia novas citads e pajais per lung da numerusas costas, per exempel en l'Italia ed a la Mar Naira.

Co vesevan or lur edifizis?[modifitgar | modifitgar il code]

Il teater a Delphi

La gronda part dals edifizis dals Grecs n'existan oz betg pli, perquai ch'els eran da lain ed èn ids en paglia. Ma lur tempels erigivan ils Grecs da crap. Intgins da quels stattan anc oz. Blers architects da pli tard han admirà talmain quests edifizis ch'ins als ha adina puspè bajegià suenter u s'ha laschà inspirar da quels.

La gronda part dals tempels grecs consistivan d'ina stanza en la quala era plazzada ina statua. Enturn questa stanza eran erigidas bleras colonnas che purtavan il tetg. Ils tempels eran colurads ed ornads cun bleras statuas e maletgs da dieus e d'eroxs da la religiun greca.

Ils teaters grecs impressiuneschan anc oz cun lur acustica excellenta. Fin las retschas il pli sisum chapesch'ins mintga singul pled. Il teater ad Epidauris per exempel è vegnì construì vers 330 a.C. e cumpigliava 14 000 aspectaturs. Quest teater vegn puspè utilisà: la stad vegnan mintgamai represchentads là dramas classics.

Tge mangiavan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Stgaglia cun inscripziun greca

La cuschina greca n'era betg spezialmain opulenta: L'aliment da basa furmava ina buglia u in paun d'ierdi u furment, er fava e lentiglias devi, ultra da quai fritgs e products da latg sco chaschiel. Damai che la Grezia dispona da fitg bleras costas, devi sa chapescha er savens pesch e fritgs da la mar. I vegniva er importà da tuttas sorts: pesch setgentà e charn ensalada da Bizanz, saiv e chaschiel da la Sicilia, charn en salamuira da l'Italia, datlas e farina fina da la Fenizia, rosinas e figs da Rhodos.

Ina da las pli impurtantas victualias dals Grecs era l'uliva e l'ieli d'uliva che vegniva gudagnà da quel. L'uliver valeva per ils Grecs schizunt sco planta sontga. Ad Athen eran ins da l'avis che la dieua Athene als haja regalà l'uliver. I deva er gia vin, quel era vaira grev e dultsch e vegniva maschadà en recipients spezials cun aua avant che baiver.

Co sa vestgivan els?[modifitgar | modifitgar il code]

La vestgadira sa cumponiva – sco usità da quel temp en regiuns pli chaudas – da tailas pli grondas che vegnivan zugliadas enturn il corp e fixadas cun tschintas e fermagls. In da quests vestgids ch'ins purtava spezialmain savens sa numnava chiton. Vi dals pes purtavan ils Grecs per ordinari sandalas.

Co veseva or lur scrittira?[modifitgar | modifitgar il code]

Dapi il 9avel tschientaner a.C. exista l'alfabet grec. La glieud che discurriva da quel temp grec, aveva emprendì l'alfabet dals Fenizians ed aveva er surpiglià quel per il grec. Ma damai che questa scrittira possedeva be segns per consonants e na funcziunava betg dal tuttafatg per lur lingua, han els prendì intgins bustabs fenizians ch'els na duvravan betg, e duvrà quels per lur vocals (A, E, I, O ed Y). Uschia han els inventà l'emprim alfabet cun agens segns per ils vocals. Quest'invenziun è stada uschè buna che er auters pajais han sviluppà alfabets sumegliants al grec, per exempel ils Romans l'alfabet latin che nus duvrain oz anc.

En tge crajevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Scena cun ils dieus grecs Apollo e Nike

Ils Grecs han l'emprim cret en spierts da la natira ch'eran colliads cun plantas, flums u muntognas. La finala ha l'Olimp, sco sedia dals dieus, cumpiglià in grond dumber da divinitads sco Zeus, Athene u Apollon. Mintga dieu aveva ses agen champ, per il qual el era responsabel. Uschia devi per exempel la dieua Hestia che protegiva il fieu en chasa ubain Dionysos ch'era responsabel per il vin u las festas. Ils Grecs crajevan ultra da quai che l'olma arrivia suenter la mort en l'auter mund, nua che l'uman, tut tenor sch'el aveva manà ina buna u nauscha vita, vivia ubain en perpeten en plaschairs u plain turments.

Tgi dad els è oz anc famus?[modifitgar | modifitgar il code]

Socrates, il magister da Platon

Numerus Grecs èn oz anc enconuschents lunsch enturn. Blers dad els han numnadamain scrit ovras che duevan er daventar impurtantas per auters scripturs e scienziads. Tar ils pli enconuschents Grecs tutgan il matematicher Pythagoras, il filosof Platon ed il poet Homer.

Tge è sa mantegnì fin oz dad els?[modifitgar | modifitgar il code]

La lingua greca ha in'istorgia da bundant 3000 onns. Il grec vegl era en l'antica ina da las pli impurtantas linguas insumma. Blers impurtants cudeschs da quel temp èn sa mantegnids e vegnan legids fin oz, er en scola. Er blers pleds ed expressiuns en las linguas modernas derivan atgnamain dal grec, per exempel ‹idea›, ‹galaxia› u ‹politica›. Il grec che vegniva discurrì dal temp da Jesus numnan ins koine. En questa lingua è scrit il Nov Testament. Pli tard è sa sviluppà dal grec vegl il grec modern.

La Grezia antica vala insumma sco la tgina u l'origin da l'Europa. Cun quai vul ins dir che bleras chaussas che nus emprendain oz, per exempel en scola, van atgnamain enavos sin scuvertas u invenziuns dals Grecs. Lur muntada sin champs uschè divers sco la politica, la filosofia, l'astronomia, la fisica, l'architectura, l'art e la poesia na sa lascha strusch appreziar avunda.