Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Civilisaziuns da l'antica/Hetits

Tgi eran els ed en tge pajais vivevan els?

La part centrala dal territori da derasaziun dals Hetits furma l'Anatolia. Quai è la regiun situada en il sidost da la Tirchia odierna. Quella ha furmà ina regiun da passadi per blers pievels. Probablamain derivavan ils Hetits dal territori en il nord da la Mar Naira. Els tutgan tar ils pievels indoeuropeics. En il terz millenni a.C. devi plirs principadis pli pitschens, in da quels sa numnava Hatti e sia chapitala Hattusa. Quella sa chattava en l'Anatolia Centrala, nua ch'è situada oz la citad Boghazköy.

Hattusili I (1565–1540 a.C.) era il retg dal pitschen principadi Hatta en l'Anatolia e siemiava da daventar il regent d'in grond imperi. L'emprim ha Hattusili conquistà blers abitadis en l'Anatolia Centrala. Alura è el sa rendì sur il Taurus vers sid ed ha occupà Aleppo (ina citad en la Siria odierna). La statua dal dieu da l'aura da lezza citad ha el manà cun sai a Hattusa. El e ses descendents han fatg bleras guerras cunter lur vischins e consolidà lur conquistas cun agid da contracts. Mursili (1540–1530 a.C.) ha conquistà la Siria dal Nord e surprendentamain schizunt Babilon ch'era da quel temp flaivlentà pervi da nausch'administraziun.

Il reginavel dals Hatti s'extendeva per tscherts temps davent da la Tirchia sur l'Irak e la Siria fin en la Palestina. Il temp da fluriziun da sia civilisaziun croda en ils tschientaners tranter 1600 e 1200 a.C. Damai ch'i na deva però nagina regulaziun areguard la successiun al tron (danor il dretg dal pli ferm), era il reginavel savens bloccà e flaivlentà tras cumbats interns.

Tge mangiavan els?

Ils Hetits sa nutrivan a moda sumeglianta sco ils ulteriurs pievels da la Mar Mediterrana. Lur vivonda principala furmava il paun. Charn avevi medemamain mintga di sin la carta da menu. La glieud ritga mangiava er chaschiel e divers auters products da latg. Il persunal da cuschina dal palaz stueva engirar mintga mais da resguardar tutta nettezza.

Co sa vestgivan els?

Ils Hetits èn vegnids influenzads fermamain dals Babilonais. Perquai supponan ins er ch'els purtavan vestgadira sumeglianta. Ils umens purtavan in lung mantè e las dunnas in vestgì che sa cumponiva da duas parts, ina rassa fin schanuglia ed ina part sura sumeglianta ad ina blusa. Vestgadira da quest gener vegn anc oz purtada en la Tirchia ed en il Proxim Orient.

Co veseva or lur scrittira?

Tar il hetit sa tracti d'ina lingua indogermana. Per scriver quella sa servivan ils Hetits dal sistem da la scrittira a cugn dals Accads. Tar exchavaziuns a l'entschatta dal 20avel tschientaner èn vegnidas a la glisch las emprimas tavlas cun inscripziuns hetiticas. En il decurs da circa diesch onns èsi reussì da decifrar la lingua e da publitgar las reglas principalas da sia grammatica. En il fratemp è il dumber da las tavlas da texts ch'èn vegnidas chattadas creschì sin 30 000, ultra da quai èn mirs decorads cun maletgs e texts. Pass per pass reusseschi uschia a la scienza d'extender la savida davart lur lingua.

En tge crajevan els?

Ils Hetits han surpiglià bler da las religiuns d'auters pievels. La gronda part dals dieus hetitics derivavan oriundamain dals Babilonais u Sumers. Conquistavan ils Hetits in reginavel, agiuntavan els ils dieus da quel a lur dieus hetitics. Cun manar las statuas da dieus esters en lur chapitala, demonstravan els lur supremazia. Apparentamain eran els da l'avis che tut ils dieus sajan legitims e meritian da vegnir onurads, independentamain da tgi ch'els vegnivan adurads. Ils Hetits èn probablamain stads l'emprim pievel dal mund ch'ha pratitgà toleranza religiusa. En la chapitala han ins chattà 31 tempels ed auters sanctuaris.

Per la midada da l'onn purtavan ils abitants numerusas statuas tar in sanctuari en il grip. Els festivavan là la scuntrada dal dieu da l'aura cun sia dunna, il sulegl. Sin numerusas tavlas da scrittira a cugn è descrit il decurs precis da festas religiusas, pertge che be sch'ins realisava ils rituals a moda precisa, pudev'ins esser segir da la bainvulientscha dals dieus.

Co vesevan or lur edifizis?

L'art e l'architectura dals Hetits èn vegnids influenzads ferm dals stadis vischins. Per eriger chasas e tempels sa servivan els da crappa e quadrels d'arschiglia, ma er da colonnas da lain. Ils Hetits han erigì gronds palazs, tempels e fortezzas e munì ils mirs, las portas ed ils ischs da quests edifizis cun relievs. I deva er chasas d'abitar da pliras auzadas.

La chapitala Hattusa sa chattava en l'auta planira, lunsch davent da la mar. Da ses temp da culminaziun dumbrava quella 50 000 abitants. Igl aveva tschintg grondas bibliotecas, ‹chasas da la savida›. Il mir da la citad era impressiunant e rendeva la citad quasi inconquistabla. La moda da construir da quella era unica: Tranter mirs da crappa tagliada vegniva emplenida ina massa sumeglianta a betun. Sin quest fundament vegnivan mantunads e liads milliuns quadrels d'arschiglia. Il mir aveva in'autezza da 8 meters. Las turs da guardia avevan in'autezza da 13 meters e stevan mintga 15 fin 25 meters. Il palaz dal retg sa chattava en la citad e vegniva protegì tras in ulteriur mir. Ils archeologs han chattà bischens d'aua e las restanzas d'in sistem d'aua da baiver e d'aua persa raffinà. Per il cas d'in assedi era accumulada en lais e cisternas aua da baiver per in entir onn.

Tge è uschiglio anc restà dad els?

En la Cappadochia, ina regiun situada ca. 300 kilometers en l'ost dad Ankara, eran gia abitadas dal temp da crap numerusas taunas. Ils Hetits han chavà chaminadas e refugis sut lur chasas e lungs tunnels per pudair sa zuppar d'inimis. Ils archeologs han chattà tschients citads sutterranas, intginas dad ellas tanschan dudesch auzadas profund. Igl aveva baselgias sutterranas ed ustarias, e flums sutterrans currivan tras las citads.

Cura e co è lur reginavel ì a fin?

Vers l'onn 1200 a.C. èn ils Hetits stads pertutgads da pliras catastrofas:

Ina pestilenza ha decimà la populaziun ed er dus retgs èn morts in suenter l'auter da la pesta.
Suenter intginas nauschas racoltas hai dà ina stgarsezza da mangiativas. La gronda quantitad da natiralias ch'ins unfriva als dieus na vulevan ins betg reducir per betg perder la favur dals dieus. Da quel temp è sa mantegnida ina brev drizzada al farao allià cun la supplica da furnir mangiativas e cun la frasa «i va per vita e mort». Il farao ha tramess intginas navs cun granezza, ma quai na vegn strusch ad avair bastà.
Tranter ils singuls prinzis hai dà adina dapli tensiuns.
Stirpas vischinas han fatg adina dapli assagls. Quai stat probablamain en connex cun l'uschenumnada migraziun dals pievels da la mar.
Vers l'onn 1200 è la chapitala stada pertutgada d'in immens incendi. Forsa han ils Hetits sezs dà fieu quella cur ch'els l'han bandunà.

Ils Hetits èn svanids senza nagins fastizs – tuttenina eran lur citads bandunadas. Co e nua n'è fin oz betg enconuschent. Forsa avevan els pers ina battaglia decisiva ed han perquai stuì ir davent. I n'era betg nunusità da quel temp che betg entiras armadas, mabain be ils cumandants battevan in cunter l'auter. Quai spargnava mazzacradas, ma l'armada ch'aveva pers stueva ademplir las cundiziuns dal victur.

Uschia n'han ni ils Grecs ni ils Romans gì enconuschientscha dals Hetits. En la Bibla vegnan quels bain menziunads repetidamain, ma ins na saveva betg nua che quest pievel aveva vivì. Pir en il 19avel tschientaner èn vegnids a la glisch chats, ils quals ins n'ha l'emprim pudì attribuir a nagin pievel. A l'entschatta dal 20avel tschientaner èn alura vegnidas scuvertas millis tavlas da ton cun scrittira a cugn en ina lingua nunenconuschenta. Fin l'onn 1915 èsi reussì da decifrar quella ed il mund è vegnì a savair da l'existenza dal pievel dals Hetits.

Èn intgins dad els oz anc enconuschents?

Ils Hetits disponivan da schuldads excellents e fitg disciplinads, ils quals eran equipads cun las meglras armas da lur epoca. Per ils recruts devi casernas e plans d'exercizi. Cun lur campagnas militaras han els suttamess e dominà il pajais da la Mar Naira en il nord fin Kadesch en il sid, nua ch'els èn fruntads sin ils Egipzians. Tgi che controllava Kadesch, valeva sco pli grond general insumma. L'onn 1275 a.C. ha gì lieu la Battaglia tranter il cumandant d'armada hetitic Hattusili ed il giuven farao Ramses II (cf. survart, sut ‹Egipzians›). Omaduas armadas èn stadas pli u main tuttina fermas; ultra da quai vegnivan ils dus reginavels smanatschads nà d'autras varts. Perquai han ils Hetits ed ils Egipzians fatg l'onn 1259 a.C. l'emprim contract da pasch en l'istorgia da l'umanitad.

Il contract ha servì ad omaduas varts: Al cunfin communabel n'han las duas pussanzas betg duvrà staziunar truppas; e l'empermischun vicendaivla d'assister en cas da basegn cun meds militars, ha intimidà ils ulteriurs inimis d'attatgar ils dus reginavels. Per Hattusili ha quest contract muntà la culminaziun da sia regenza. El aveva fatg in contract cun la pli gronda pussanza dal mund; e ses inimis Assiria e Babilon n'han betg pli ristgà da tschertgar dispita cun Hattusa. Pli tard ha Hattusili maridà in da ses figls cun ina princessa egipziana per rinforzar las relaziuns vicendaivlas.

Ina part da la correspundenza tranter ils regents è sa mantegnida. Perquai savain nus vaira bler davart las relaziuns diplomaticas da quel temp. Lezza giada ristgavan ils retgs be darar da bandunar lur chapitala, perquai ch'els temevan conspiraziuns. A tractativas tramettevan els mess. Ina giada èn il farao egipzian Ramses II ed il retg dals Hetits Hattusili però sa scuntrads persunalmain. Quai è l'emprim inscunter suprem da l'istorgia ch'è documentà.

Tudhalija, il figl da Hattusili, ha decretà en in contract cun in da ses vasals l'emprim embargo commerzial ch'è enconuschent: «Tes commerziant na duaja betg ir en il pajais Assur, ed il commerziant assirian na duais ti betg laschar entrar en tes pajais. El na duaja er betg percurrer tes pajais. Sch'el entra tuttina en tes pajais, al metta a ferma ed al regala a mai.»