Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Civilisaziuns da l'antica/Illirs

Ord Wikipedia

Nua vivevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Territori da derasaziun avant l'arrivada dals Romans

L'Illiria era ina regiun en il vest da la Peninsla dal Balcan odierna. En quella vivevan ils Illirs che furmavan ina colliaziun eterogena da stirpas (t.a. Albani, Dassareti, Enchelei, Dalmatae, Deraemestae, Taulantii, stripas pannonicas, Pirustae, Partheni, Abri, Maezaei etc.). Davart quest pievel è enconuschent be pauc, cumbain ch'i vegn supponì ch'intgins dad els eran unids tras ina lingua illirica communabla.

Co vesevan or lur edifizis?[modifitgar | modifitgar il code]

L'architectura dals Illirs era pli u main la medema sco quella dals Grecs e Romans. Grazia a sia posiziun, era l'Illiria influenzada fitg ferm tras quests dus pievels. Ils edifizis eran da furma regulara e las materialias las pli frequentas eran crap da chaltschina e marmel sco er aur per decoraziuns. Intgins enconuschents edifizis ch'èn sa mantegnids èn quels d'Apollonia e Butrint, l'amfiteater da Durrës etc.

Tge mangiavan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Ils Illirs mangiavan charn, paun, mel, latg e bavevan ina sort biera, vinars e vin. Il vinars da puma (rakija) furma anc oz ina sort bavronda naziunala da la Peninsla dal Balcan.

Co scrivevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Lur moda da scriver sumegliava quella dals Grecs odierna. Ma blers scienziads han constatà che sch'ins emprova da translatar la lingua illirica en las linguas modernas europeicas, è l'albanais la lingua la pli adattada per far quai. Pertge che blers pleds vegls utilisads tras ils Illirs sa laschan translatar a moda bler pli precisa en l'albanais che en il grec u en las linguas slavas.

Tge crajevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Ils Illirs crajevan en ina vita suenter la mort e brischavan lur morts ensemen cun armas e divers objects per diever persunal.

Tge san ins da lur istorgia?[modifitgar | modifitgar il code]

Chapellina illirica

Ins suppona che la cultura illirica saja sa sviluppada dapi il temp da crap e sa manifestada vers il temp da bronz en il territori da l'Albania (vers 2000 a.C.). Sco gia ditg, na furmavan ils Illirs nagin pievel unifurm, mabain in conglomerat da bleras stirpas che vivevan en la part occidentala dal Balcan, davent da la Slovenia odierna en il nordvest fin en la regiun dad Epirus en la Grezia dal Nordvest. En general eran ils Albanais en l'auta muntogna pli isolads ch'ils abitants da las autras regiuns, uschia che lur cultura è sa midada pli plaun – ina caracteristica ch'ha marcà er las ulteriuras epocas da l'istorgia da l'Albania.

Considerond l'Illiria sco chau-punt per ulteriuras conquistas en l'ost da la Mar Adriatica, ha Roma attatgà e victorisà l'onn 229 ils Illirs sut lur regina Teuta. La resistenza da singulas stirpas ha però cuntinuà, e pir l'onn 168 a.C. han ils Romans gì dal tuttafatg sut controlla la regiun.

Auturs da l'antica raquintan ch'ils Illirs eran in pievel che steva gugent da cumpagnia e ch'era ordvart ospitaivel. Els eran enconuschents per lur curaschi e valurusadad en guerra. Las dunnas illiricas eran en lur status social quasi equivalentas als umens, schizunt sch'i sa tractava da pudair daventar manadras da stirpas e federaziuns da quellas.

Quant fitg che la regiun è la finala stada integrada en l'Imperi roman, mussa il fatg che divers imperaturs romans derivan da questa regiun (Decius, Hostilianus, Claudius Gothicus, Aurelianus, Probus e.a.). Dal reminent era er la mamma dad Alexander il Grond, Olympias, stada ina Illira.

Per tge eran ils abitants enconuschents?[modifitgar | modifitgar il code]

Vasa da la cultura illirica

L'Illiria era ritga da minerals – fier, arom, aur, argient – ed ils abitants elavuravan quels a moda ordvart inschignusa.

Medemamain eran quels enconuschents sco constructurs da navs e mariners. Ina sort galera leva era schizunt talmain superiura als models romans che quests ultims han incorporà quella en lur atgna flotta sco nav da guerra (sut il num liburne).

Tge è capita en l'Illira suenter la fin da l'Imperi roman?[modifitgar | modifitgar il code]

Sut domini roman era s'etablida sin la Peninsla dal Balcan l'uschenumnada lingia da Jireček: en il nord da quella vegniva discurrì latin, en il sid grec. A partir da la fin dal 6avel tschientaner s.C. èn alura arrivadas stirpas slavas ch'èn sa stabilidas qua a lunga vista e da las qualas duevan sa sviluppar las linguas slavas odiernas. Suenter la cristianisaziun tras ils apostels slavs Kyrillos e Methodios è sa messa tras en la gronda part da la Peninsla dal Balcan cun agid da la baselgia ortodoxa l'ierta da la Roma orientala (Bizanz).