Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Civilisaziuns da l'antica/Romans

Ord Wikipedia

Lur epoca en survista[modifitgar | modifitgar il code]

L'Imperi roman dal temp da sia pli grond'extensiun

L'istorgia da l'Imperi roman vegn per ordinari partida en quatter fasas:

  • Il reginavel roman a partir da la fundaziun da Roma (tenor la legenda 753 a.C.).
  • Suenter avair substituì il retg suonda a partir da ca. 500 a.C. la republica romana.
  • Quella va a fin cun las guerras burgaisas e maina al principat resp. temp dals imperaturs (27 a.C. fin da la crisa imperiala dal terz tschientaner).
  • E la finala suonda l'antica tardiva (fin ca. 500), segnada da la migraziun dals pievels, da la spartiziun da l'imperi e la finala dal declin da l'Imperi roman occidental.

Nua vivevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

L'Italia vers 400 a.C.

Ils Romans vivevan l'emprim be a Roma en l'Italia Centrala. Enturn els avdavan divers auters pievels indogermans ch'eran medemamain immigrads en l'Italia nà dal nord vers 1000 a.C. En la Toscana e parts da l'Italia dal Nord era sa mantegnida la cultura dals Etruscs ch'avevan gia vivì là avant l'immigraziun dals Italichers, vul dir dals pievels indogermans. Ils Etruscs duevan influenzar fermamain la cultura dals Romans.

Pass per pass han ils Romans suttamess ils pievels vischins en l'Italia ed extendì lur imperi sur ina gronda part da l'Europa odierna, da l'Africa dal Nord e dal Proxim Orient. Lur chapitala Roma cumpigliava oriundamain be abitadis sin intginas collinas che sa laschavan defender bain. Pass per pass è quella sa sviluppada ad ina metropola ch'irradiava en l'entir mund enconuschent.

Co vesevan or lur edifizis?[modifitgar | modifitgar il code]

Nus savain bler davart ils Romans e pensain en quest connex l'emprim a gronds edifizis da marmel. Ils edifizis publics vesevan bain or uschia, ma las chasas normalas eran bler pli pitschnas e simplas. Quellas eran fatgas da quadrels e lain.

Ina chasa d'abitar normala aveva ina porta d'entrada vers la via, be paucas u naginas fanestras vers anora ed ina curt interna ch'era per part cuverta cun tetg. Sut la curt sa chattava in tanc d'aua, uschia che la plievgia che crudava sin il tetg culava en la curt e sa rimnava la finala qua.

A l'intern da la chasa existivan diversas stanzas. Intginas eran fitg pitschnas e servivan be per durmir; stanzas da grondezza mesauna vegnivan per exempel utilisadas sco stanzas da mangiar e grondas hallas servivan a retschaiver giasts. La gronda part da las stanzas manavan a la curt interna, la quala era magari vaira pitschna. Intginas stanzas avevan er ischs che manavan davos la chasa. Surtut glieud pli bainstanta aveva là in bel curtin, en il qual creschivan flurs, fritgs e legums.

A Roma viveva la gronda part da la glieud en blocs da duas u trais auzadas che vegnivan numnads Insulae. Ina famiglia abitava be en ina u duas stanzas ed i vegniva passentà bler temp dadora en las curts e sin via. Per aua gieva la glieud als bigls publics vischins. Il provediment dals bigls cun aua frestga era ina da las incumbensas principalas da mintga administratur roman. Sur aquaducts vegniva l'aua manada natiers per part sur grondas distanzas.

Tge mangiavan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Pont du Gard en la Frantscha dal Sid, in aquaduct dal temp roman

Ils vegls Romans sa nutrivan surtut da paun plat da farina da spelta (pli tard er da farina da furment), d'ieli d'ulivas, aua, vin, fritgs e legums. Charn devi be darar, damai che quella era chara. Be burgais fitg ritgs la pudevan sa prestar. Quels sa laschavan ultra da quai gustar mel, datlas, rosinas e fritgs da mar (p.ex. conchiglias).

Co sa vestgivan els?[modifitgar | modifitgar il code]

La gronda part dals maletgs mussan Romans che portan ina toga. Quai era però in vestgì da festa e gnanc glieud bainstanta purtava quel mintga di. La gronda part da la glieud era vaira povra e stueva sa cuntentar cun in cuvracoissas. La glieud in pau pli bainstanta purtava normalmain tunicas da launa u glin ch'ans cumparan oz sco chamischas da notg. L'enviern utilisavan els mantels e schals. En regiuns pli fraidas purtava la glieud gia chautschas che sumegliavan quellas dad oz.

Co veseva or lur scrittira?[modifitgar | modifitgar il code]

Inscripziuns romanas sa preschentan per exempel sco suonda:

CAESAR DVX IMP. F.F. ANNO III

Quai legian ins sco suonda: CAESAR DVX IMP[erator]. F[ieri]. F[ecit]. ANNO III. Vul dir: Caesar, il manader ed imperatur, ha laschà eriger quai (p.ex. quest edifizi) il terz onn da sia regenza.

Ils Romans faschevan diever dals bustabs gronds da l'alfabet che nus duvrain anc oz. Quel sa numna alfabet latin ed è sa sviluppà dal temp da l'antica romana or da l'alfabet grec.

Las cifras che nus duvrain oz, na van percunter betg enavos sin ils Romans, mabain sin ils Arabs. Ils Romans nudavan quellas medemamain cun agid da bustabs (uschenumnadas cifras romanas): I = 1, V = 5, X = 10, L = 50, C = 100, D = 500, M = 1000. En cifras romanas scriv'ins pia per exempel 2024 sco suonda: MMXXIV.

En tge crajevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Romulus e Remus – las duas figuras mitologicas ch'èn colliadas cun la fundaziun da Roma

Sco la gronda part da las veglias civilisaziuns eran ils Romans politeists. Quai vul dir ch'els crajevan en blers differents dieus. Ils Romans han surpiglià bleras ditgas e dieus e be midà il num da quels. Lur pli aut dieu sa numnava per exempel Jupiter; tar quel na sa tracti da nagin auter che dal Zeus dals Grecs. Mintga dieua e dieu aveva in connex cun la vita dals umans. Sco pestgader sa drizzavan ins per exempel a Neptun, il dieu da la mar. Ma sco guerrier adurav'ins Mars, il dieu da la guerra. Daspera vegnivan onuradas divinitads che stevan per bunas abilitads, p.ex. las dieuas Fortuna e Victoria. Davart tut quests dieus datti numerus raquints ch'ins numna ditgas u mitus. Questa mitologia han scripturs nudà en cudeschs che duevan influenzar nundumbraivels artists e poets da pli tard.

Als pievels suttamess vegniva lubì da mantegnair lur cultura e religiun. Il cristianissem percunter è vegnì cumbattì a l'entschatta cun tutta forza cur che quel ha cumenzà a fitgar pe en differentas parts da l'imperi. Suenter che Constantin il Grond ha però gudagnà l'onn 312 in'impurtanta guerra sut il segn da la crusch, han ins concedì als cristians libertad da cretta. L'onn 391, sut Theodosius, è il cristianissem daventà religiun statala. Sinaquai han ins destruì tut ils tempels pajauns e serrà las scolas filosoficas ad Athen. Er ils gieus olimpics han gì lieu l'onn 394 l'ultima giada ed èn silsuenter vegnids scumandads pervi da lur tradiziun pajauna.

Tgenins dad els èn oz anc enconuschents?[modifitgar | modifitgar il code]

Augustus, l'emprim imperatur roman

Julius Caesar è probablamain il pli enconuschent Roman insumma. Ad el è suandà Augustus ch'ha transfurmà la republica romana en in imperi. Auters enconuschents imperaturs en Nero (l'emprim persequitader dals cristians) e Marc Aurel (ch'è er stà activ sco filosof e scriptur). Daspera sajan menziunads Scipio Africanus ch'ha victorisà cunter Cartago, ils frars Gracchus che vulevan refurmar la republica, l'oratur e filosof Cicero ed il scriptur Virgil ch'ha scrit l'Aeneis, l'epos naziunal roman.

Tge è sa mantegnì dad els?[modifitgar | modifitgar il code]

Ils Grecs avevan surpiglià e sviluppà vinavant la savida da las civilisaziuns da pli baud. Ils Romans da lur vart han fatg il medem cun la savida dals Grecs. Ils Romans tegnevan sclavs grecs sco magisters privats: els stimavan la cultura e tradiziun da quels ed als affidavan la furmaziun da lur agens uffants.

Gia ils Egipzians e Sumers avevan enconuschì ministers da finanzas, contabilists ed incassaders da taglia. Ils Romans han perfecziunà l'administraziun, senza la quala in imperi da tal'extensiun na fiss betg stà pussaivel. Funcziunaris statals s'occupavan da la construcziun da vias, da lingias d'aua e da l'armada. Per finanziar tut quai devi taglias funsilas, da persuna, d'ierta e bleras autras. Da la vasta activitad da bajegiar dals Romans dattan perditga numerus edifizis (termas, arenas, tempels e.a.) ch'èn sa mantegnids en tut las parts da l'anteriur imperi.

Sco in dals pli impurtants relaschs dals Romans pon ultra da quai valair lur leschas, las qualas furman la basa da la gronda part dals sistems giuridics moderns.