Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Civilisaziuns da l'antica/Sumers

Ord Wikipedia

Tgi eran els e nua vivevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

Extensiun dal reginavel dals Sumers

Enturn 4000 a.C. vivevan las stirpas dals Ubaids en il sidvest da la Caldea, en la regiun al Golf da la Persia. La populaziun oriunda è creschida ensemen cun immigrants nà dals deserts arabs e sirics al pievel dals Sumers.

La Caldea è situada en la Mesopotamia tranter Eufrat e Tigris. Oz tutga la regiun tar ils stadis Irac, Iran, Siria e Tirchia. Senza ils flums fiss la regiun in mez desert. Ils flums furman la suletta funtauna d'aua. Cur che l'aua lieua en il Caucasus, mainan ils dus flums aua gronda; il rest da l'onn èsi fitg sitg. Ils abitants da la regiun han emprendì d'arcunar l'aua e da sauar ils champs cun agid da chanals. Guardians d'aua procuravan ch'i vegnian fatgas las reservas d'aua necessarias e s'occupavan da la repartiziun da quellas. Cun gestiunar l'aua en tala moda che quella steva adina a disposiziun en quantitads suffizientas, è la regiun daventada ordvart fritgaivla. Da las racoltas abundantas pudevan vegnir fatgas reservas. En recipients da terracotga sa laschavan las provisiuns proteger fitg bain cunter umiditad ed animals ruiders. L'invenziun da la rudella da vaschler ha pussibilità l'emprima producziun da massa en l'istorgia.

Ils commerziants stuevan nudar lur recipients e far glistas da furniziun. Per quest intent vegnivan a l'entschatta sgriflads maletgs en l'arschiglia umida. En il decurs dals tschientaners è questa scrittira da maletgs vegnida simplifitgada e stilisada per pudair scriver pli svelt. Uschia è sa sviluppada la scrittira a cugn. Da quella èn ins er sa servids per metter en scrit auters cuntegns. L'emprim'ovra litterara è l'epos da Gilgamesch, ina collecziun da legendas sumericas, scrittas en scrittira da cugn sin tavlas d'arschiglia.

Uschia èn sa sviluppadas las emprimas civilisaziuns, colonias e citads. A l'entschatta eran questas citads independentas e mintga citad furmava in agen stadi. Las pli grondas da quellas sa numnavan Uruk, Eridu, Kisch, Lagasch, Ur e Nippur. Uruk, la citad biblica Erech, era la pli gronda citad. Sut il retg Gilgamesch è ella daventada ina metropola mundiala. Il mir da la citad furmava da quel temp in miracul dal mund: Ella aveva ina lunghezza da 11 km, in'autezza da 9 meters e mintga 100 meters avevi ina tur da guardia. Il mir protegiva in territori da la citad d'ina surfatscha da 5,5 kilometers quadrat. Restanzas da quest mir èn sa mantegnidas fin oz, suenter 5000 onns. Cun agid d'examinaziuns dal champ magnetic han archeologs eruì che la citad era circumdada d'in chanal e che chanals manavan er tras quella – ina sort Venezia en il desert. Eventualmain navigavan schizunt navs tras la citad.

Co vesevan or lur edifizis?[modifitgar | modifitgar il code]

Reconstrucziun dal ziccurat dad Ur (fin dal terz millenni a.C.)

Ils Sumers han oravant tut construì cun arschiglia. Las chasas vegnivan per il pli construidas da quadrels d'arschiglia. Quai è in material che na sa lascha betg tegnair fitg ditg. Cun agiuntar strom rendev'ins ils quadrels pli resistents. Tievlas arsas furmavan l'excepziun; probablamain pervi da la mancanza da material da brisch, pertge che guauds na datti betg en la regiun. Er sco material da bajegiar vegniva laina duvrada be fitg darar. En contracts da locaziun vegnivan stgalas, ischs, savas d'ischs ed autras parts fatgas da lain enumeradas separadamain sco equipament spezial.

Cur ch'i pluveva fitg, sa schliavan parts da l'arschiglia e sa derasavan en il conturn. Perquai stuevan ils edifizis adina puspè vegnir reparads u erigids da nov. En las ruinas da la citad Uruk han ils archeologs chattà in tempel ch'era deditgà al dieu principal Anu. Quest tempel è vegnì reconstruì 18 giadas! Uschia èn creschids sur ils millennis collinas sut las citads. En vista a las bleras inundaziuns n'eri betg nunpratic, da sa chattar sin ina collina. Oz èn las citads scrudadas a collinas d'arschiglia; las planiras a la riva da l'Eufrat èn plainas da talas.

Ils pli enconuschents edifizis sumerics eran ils ziccurats. Ziccurats èn auts tempels che vegnivan construids sin in podest quadratic fatg da quadrels d'arschiglia. Sin quest grond podest vegnivan erigids adina pli pitschens, fin che sa furmava ina piramida graduada. Tals tempels devi en mintga abitadi pli grond. Probablamain n'avevan quels betg be muntada religiusa, mabain er astronomica. La diagonala dal plan orizontal correspundeva mintgamai precis a la direcziun nord-sid.

Mastergns e professiuns[modifitgar | modifitgar il code]

Tras texts ed exchavaziuns han sa laschà identifitgar ils suandants mastergns e professiuns: pasterner, mazler, bierer, cuschinier, pestgader, chanastrer, vaschler, tagliacrappa, sculptur, scrinari, roder, construider da bastiments, mariner, cusunz, coiffeur, medi, magister, scrivant, maister constructur, spiritual, administratur, guardian, differents medis e spendreras, en pli professiuns directivas sco uffiziers, funcziunaris, ambassadurs, administraziuns da tempels, manaders da bibliotecas e scolas.

Tge savain nus davart la vita da mintgadi?[modifitgar | modifitgar il code]

Entarsias sumericas da ca. 2500 a.C.

Il pajais era fritgaivel sco il paradis – probablamain sa referescha la descripziun da quel en la Bibla numnadamain precis a questa regiun. Blers Sumers eran purs. Il pli impurtant graun era ierdi. Els racoltavan datlas, giutta, mel, ieli da sesam. Tschareschas, apricosas, tschagulas, lentiglias, fava, cucumeras e giabus vegnivan regularmain sin maisa. Ils Sumers faschevan paun cun e senza levon. Dal latg vegniva gudagnà paintg, groma, jogurt e chaschiel. Proteins furnivan ovs e chaschiel, aucas, andas, giaglinas e salips. Tschancs e portgs vegnivan elevads en grondas muntaneras. Pli darar devi charn da maz da bovs, asens, nursas e chauras. Fatg chatscha vegniva sin lieurs, portgs selvadis, chauras selvadias, nursas selvadias, antilopas, gazellas e tschiervs. D'ir a chatscha da liuns era il privilegi dal retg. La pestga vegniva pratitgada intensivamain, per part cun pelicans dressads. Carpas vegnivan er exportadas.

L'argient serviva sco med da pajament cur ch'igl aveva num da pajar contribuziuns pli grondas, per exempel taglias. Giutta, magari er latg, datlas u ieli servivan a pajar rauba dal mintgadi u servetschs; il vin en l'ustaria, charn u tailas sin il martgà. Sco paja per lavurers agriculs, mastergnants u la baila vegniva probablamain fixà per il pli natiralias en furma da contract: tanta e tanta giutta, latg, ieli d'ulivas u autra rauba per ina tscherta durada u prestaziun da lavur. Insumma vegnivan bain bleras cunvegnas fatgas en scrit. Las tavlas da scrittira a cugn ch'èn sa mantegnidas cuntegnan quasi tuttas notizias davart fatschentas dal mintgadi ordinarias.

La vestgadira[modifitgar | modifitgar il code]

Gia 3800 a.C. era enconuschenta la tecnica da taisser. Als Sumers eri er impurtant da vesair or bain. Umens sumers purtavan ils chavels savens vaira lungs cun ina verscha amez. Els avevan per ordinari lungas barbas. Lur vestgadira consista da lungas rassas e d'in grond schal che vegniva bittà sur il givè sanester, in antecessur da la toga. Il bratsch dretg ed il givè dretg restavan nivs.

Las dunnas purtavan medemamain chavels lungs. La gronda part da las dunnas faschevan tarschola e plegavan quella alura enturn il chau. Tuttina sco ils umens sa vestgivan ellas medemamain en lungs schals che cuvrivan l'entir corp e laschavan be liber il bratsch e givè dretg.

Co veseva or lur scrittira?[modifitgar | modifitgar il code]

Fragment d'in'inscripziun sumerica

Ils Sumers èn stads l'emprim pievel ch'ha sviluppà ina scrittira. Tar la scrittira oriunda sa tractavi d'ina scrittira da maletgs che vegnivan stgalprads en crap, e quai en colonnas verticalas. Pli tard han ins cumenzà a scriver sin tavlas da terracotga a moda orizontala ed ha stilisà la scrittira a la scrittira a cugn per pudair scriver pli svelt.

La scrittira a cugn vegniva scritta cun stumbels da channa, als quals ins fascheva piz (uschenumnads stilus). Smatgav'ins quels en ina pitschna tavla d'arschiglia betg arsa, deva quai lingias en furma da cugn ch'eran d'ina vart pli grossas che da l'autra. Per quest motiv vegn la scrittira dals Sumers er numnada scrittira a cugn. Igl era quai ina scrittira da silbas. Uschia devi in segn per ‹ba› (nus duvrain dus segns per scriver quella!), in auter per ‹bi›, ‹bu›, ‹ub› etc. Ultra da quai devi segns per entirs pleds. Ina staila muntava per exempel ‹Dingir›, dieu. Per insumma pudair scriver, stuevan ins enconuscher var 200 segns, in bun scrivant fascheva diever da bundant 500 segns. La gronda part da la glieud na saveva ni scriver ni leger, er il retg betg. Be ils scrivants savevan leger e scriver. Igl era quai ina professiun fitg respectada. La furmaziun cumenzava gia d'uffant pitschen e durava blers onns.

La scrittira a cugn ha furmà l'emprima scrittira da l'umanitad ch'è insumma enconuschenta. Blers stadis vischins han surpiglià quella per scriver a moda sumeglianta lur atgna scrittira (p.ex. ils Accads, Babilonais, Assirs, Hetits, Hurrits, Urartais ed Elamits). La scrittira a cugn è vegnida duvrada durant 2000 onns. Ils Sumers sa servivan er d'ina sort sigil da rudlar: in cilinder da crap, sin il qual vegniva stgalprà in messadi. Il sigil vegniva alura rudlà sur arschiglia umida, quai che deva texts u suttascripziuns che sa laschavan reproducir en massa. Per ch'ellas sa conservian pli ditg, pudevan las tavlas d'arschiglia vegnir arsas.

Ils Sumers faschevan diever da la scrittira per blers intents: per scrittiras religiusas, rapports da racolta, recepts da cuschinar, protocols da dretgira, contracts, glistas da pretschs, mesiraziuns dal terren ed auter. Ils Sumers èn probablamain er stads ils emprims ch'han nudà istorgias. L'onn 1872 han ins chattà 12 tavlas da terracotga cun scrittira a cugn che cuntegnan l'epos da Gilgamesch. Quel è vegnì nudà vers 2500 a.C. Perquai ch'i sa tracta da la pli veglia ovra poetica insumma, vala quella sco fundament da la litteratura.

Sur lung temp han ins cret che la pli veglia collecziun da leschas dal mund saja quella ch'il retg da Babilon Hammurapi haja edì vers 1900 a.C. Il Codex da Lipit-Ischtar è però gia vegnì stgalprà ca. l'onn 1930 a.C. en ina tavla da crap. Las 38 leschas tractan da possess funsil, nozzas e ierta, d'affittar navs e bovs, da delicts fiscals, da sclavs e servients. Ina da las leschas di ch'i vegnia taglià giu ad in chirurg il maun, sch'el blesseschia per sbagl in egl durant in'operaziun dal tscharvè. Il maister constructur vegniva executà, sch'ina da sias chasas crudava ensemen e sturniva il patrun-chasa. Anc pli baud, vers 2100 a.C. (pia avant var 4100 onns!), aveva Urnammu, il regent dad Ur, relaschà leschas, tranter auter davart «mesiras e pais vardaivels e nunmidabels».

La giurisdicziun è però anc bler pli veglia. Vers l'onn 2355 a.C. era quella ida talmain en decadenza ch'il retg Urikagina ha decidì da la refurmar. En ina lunga inscripziun vegnan l'emprim enumeradas las mendas (corrupziun ed arbitrariadad dals funcziunaris, pretschs excessivs e suppressiun dals povers) ed alura numnadas las refurmas. Ils dretgs dals povers, tschorvs, vaivas, dunnas divorziadas ed orfens han ins reglà da nov.

En tge crajevan els?[modifitgar | modifitgar il code]

La dieua Inanna retschaiva ina donaziun (ca. 3200 fin 3000 a.C.)

Ils Sumers crajevan en blers differents dieus. Il dieu principal Anu (An) era il dieu dal tschiel; i deva anc in dieu da l'aua cun num Enki, in dieu da l'aria cun num Enlil, ina dieua da la terra cun num Ki, ina dieua da la fritgaivladad cun num Inanna e blers auters. Mintga citad aveva er in dieu da la citad. Ils Sumers crajevan ch'ils retgs sajan vegnids nominads dals dieus. L'incumbensa principala dals retgs era da procurar per giustia.

Tgi dad els è oz anc famus?[modifitgar | modifitgar il code]

Il pli enconuschent Sumer è Gilgamesch, il retg legendar dad Uruk. Nus al enconuschain or da l'epos da Gilgamesch, ina collecziun da legendas sumericas ch'èn pli tard vegnidas translatadas e nudadas en accadic. Las legendas raquintan da las aventuras da Gilgamesch, da si'amicizia cun Enkidu (in um selvadi ch'è vegnì tratg si d'animals) e da ses viadi ch'el ha fatg per scuvrir ils misteris da l'immortalitad.

In chapitel da quest epos tracta dal retg Utnapishtim ch'ha spendrà l'umanitad dal grond diluvi. Quest'istorgia regorda fitg ferm a l'istorgia da l'arca da Noa en la Bibla; ils scienziads supponan perquai ch'ils auturs da la Bibla hajan gì enconuschientscha da l'istorgia sumerica.

Tge è restà dad els?[modifitgar | modifitgar il code]

L'istorgia dal Sumers ha durà fin ca. 1800 a.C. Ils Sumers sco pievel na datti oz betg pli, ma els han laschà enavos bleras impurtantas invenziuns. Els han inventà la scrittira a cugn, la quala è stada en diever en l'Asia dal Vest durant var 2000 onns. Chats da tavlas da scrittira a cugn han raquintà als perscrutaders dal cumenzament da la civilisaziun.

Enturn 4000 a.C. han ils Sumers sviluppà sistems da sauaziun effectivs per ils champs. Els han inventà la roda, construì vehichels e fatg diever da bovs e chavals sco manadiras. Medemamain han els sviluppà la rudella da vaschler, la terracotga e bleras autras chaussas nizzaivlas en l'agricultura sco la roda cun caums, diversa iseglia, il coier en il furn ed il far biera. La metallurgia era autamain spezialisada, metals vegnivan manads natiers sur lungas distanzas. Sco material dad arder serviva tant laina sco er catram e petroli che sortiva dals giaschaments sutterrans. La pli veglia stadaira dals Sumers è vegnida datada sin 5000 a.C.

La tecnica da sauaziun innovativa e fitg intensiva ha a medem temp muntà la fin dals Sumers (resp. dals stadis successurs): Quella ha numnadamain manà ad in'ensalaziun cuntinuanta dal terren, uschia che las racoltas èn la finala tschessadas. Anc oz sa laschan vastas regiuns duvrar be a moda limitada.

Ils Sumers èn stads ils emprims ch'han fatg observaziuns astronomicas. Els han er sviluppà l'emprim sistem numeric pli cumplex. Quel sa basava sin la cifra 60, perquai che quella sa lascha divider bain tras 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15, 20 e 30. Er oz partin nus anc l'ura en 60 minutas e la minuta en 60 secundas; ed il rudè sa cumpona da 6 * 60 = 360 grads.