Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Giats gronds selvadis/Il privel da murir or

Ord Wikipedia

Murir or è per adina[modifitgar | modifitgar il code]

Dal tigher cun dents da sabel chatt'ins be pli skelets

I capita en la natira adina puspè che animals moran or. Intgins animals èn gia svanids uschè daditg ch'ins frunta be pli sin restanzas petrifitgadas dad els (ins pensia be als dinosaurs). Sche l'ambient sa mida en tala moda ch'ina tscherta spezia n'ha pli nagina schanza da chattar nutriment ubain da sa zuppar d'inimis, alura poi esser ch'intginas razzas svaneschan per adina da la terra.

Tar ils giats gronds è il tigher cun dents da sabel in exempel per quai. El era in dals pli gronds animals da rapina dal temp da glatsch. Cur ch'igl è puspè vegnì in pau pli chaud, èn ils animals da preda sa retratgs en regiuns pli chaudas. Là avevan giats pli pitschens, movibels però dapli success tar la chatscha ch'il tigher cun dents da sabel pesant, il qual vegniva meglier a frida en regiuns da glatsch fraidas. Il tigher cun dents da sabel è uschia mort or. Pumas e jaguars sa muvevan uss tras la cuntrada nua ch'aveva regì avant il tigher cun ses immens dents. In tal murir or natiral datti adina puspè, quai fa simplamain part da la vita sin la gronda tribuna da la terra.

Quai che dura en la natira plirs tschientmillis onns, è dal tuttafatg natiral. Ma igl exista er in privel nunnatiral per las differentas spezias da giats. Blers giats èn en privel da murir pervi da l'uman. L'uman intervegna a moda uschè drastica (ferm e svelt) en la natira ch'ils animals n'han nagina schanza da s'adattar a las cundiziuns da l'ambient che sa midan. Spezias che vegnan extirpadas tras l'uman na pon per ordinari betg vegnir remplazzadas tras autras spezias da giats ch'èn forsa s'adattadas meglier. Là nua che l'uman extirpescha ina spezia, resta enavos ina gronda largia en la natira.

La chatscha sin giats gronds[modifitgar | modifitgar il code]

Tavla ch'avertescha da la preschientscha dal tigher da la Sibiria

Blers giats gronds èn vegnids mazzads, perquai ch'els fan chatscha sin ils medems animals da preda sco l'uman. Pasturs ston proteger lur scossas da liuns e tighers. Medemamain datti adina puspè giats gronds ch'èn memia malsauns u flaivels per ir a chatscha en lur ambient natiral. Quests animals sa rendan en vischinanza dals abitadis dals umans, perquai ch'igl è qua pli simpel per els da tschiffar in dals animals dal triep. Auters han forsa er savurà ina tala chaschun favuraivla e pensà ch'i na saja gnanc uschè mal da sa trategnair en vischinanza dals abitadis dals umans. Tar ils giats pli pitschens ha quai gea funcziunà. Ils giats pitschens han procurà che ratuns e mieurs na sa derasan betg memia fitg e purschì uschia als umans in avantatg. Ma in giat grond sco in liun u in tigher na sa cuntenta betg cun intginas mieurs. Ina tala famiglia da liuns pudess magliar davent l'entir muvel d'in vitg. Là nua che la segirtad da l'uman è smanatschada, poi esser inditgà da recolonisar tals giats gronds ubain, sche quai n'è betg pussaivel, d'als mazzar dalunga. Ina tala intervenziun tras l'uman na periclitescha però strusch in'entira razza, essend ch'i sa tracta gea be d'intgins singuls animals.

Ma i n'è betg necessari d'extirpar tut ils giats gronds en ina regiun pervi d'in pèr animals che van a chatscha memia datiers dals abitadis dals umans. En ils Stadis Unids hai per exempel dà temps ch'ils pumas eran dads libers per vegnir extirpads. Er lufs-tscherver cotschens e jaguars han gia furmà la mira d'acziuns d'extirpaziun. Ins na sto betg classifitgar in'entira spezia sco ‹turment› e dar liber quella per vegnir extirpada. Blers chatschaders n'enconuschan numnadamain nagina mesira e mazzan animals che na represchentan mai ina smanatscha seriusa per umans u lur animals da triep. Tras ina campagna da reducziun nuncontrollada èsi tuttavia pussaivel ch'in'entira spezia vegn extirpada.

Ozendi ha la gronda part da las regenzas realisà che da vulair mazzar tut ils giats gronds n'è betg la dretga via. Ma deplorablamain ignoreschan intginas persunas simplamain las leschas che duain proteger giats gronds da l'extirpaziun.

La chatscha sco sport[modifitgar | modifitgar il code]

Chatscha sin in liun (1934)

En intgins vegls films pon ins anc vesair chatschaders da selvaschina gronda che vegnan represchentads sco eroxs. I dat cudeschs ed istorgias che laschan cumparair sco insatge aventurus da far chatscha sin animals ch'èn sezs chatschaders e betg animals da preda. In enconuschent scriptur ch'ha publitgà tals raquints è per exempel Ernest Hemingway ch'ha vivì ils onns 1899 fin 1961.

Tals films e cudeschs taschentan però ch'ils chatschaders han fatg chatscha sin giats gronds fin che quels èn quasi stads extirpads. Il gepard ch'era pli baud frequent en l'India, viva be pli en zoos. Il liun asiatic ha gì il medem destin.

Oz è la splendur dal chatschader sin selvaschina gronda passada. Trofeas ch'ins pudeva vesair en las entradas d'intginas chasas, èn oz plitost peniblas. Ins tira il nas, sch'ins vesa pellitschas fatgas da pail d'animals. Deplorablamain datti anc adina glieud ch'ha plaschair d'ir suenter ils fastizs d'animals selvadis, d'als scurrentar e sajettar. Els considereschan la chatscha sin in animal da rapina sco ina sort cumprova da curaschi ed han plaschair vi da l'aventura ch'ina tala chatscha porscha.

Bun, i dovra ils chatschaders. Ins pensia be a noss chatschaders che procuran che portgs selvadis, chavriels e tschiervs na prendian betg suramaun. Precis tuttina poi esser ch'igl ha en in territori propi memia blers giats da rapina e che quels fan chatscha sin memia blers dals auters animals. En tutta correctadad ston ins er dir ch'i dat intgins ‹chatschaders da sport› che sa participeschan be da talas chatschas ch'èn er propi necessarias. Quests chatschaders s'engaschan er per las leschas ed els sa participeschan vi da las mesiras per proteger ils giats gronds.

Ina chatscha sin giats gronds è chara. Betg mintgin po sa prestar ina tala. Ins pensia a l'entir equipament ch'i basegna. Tut tenor il pajais custa be gia la taxa per pudair sajettar l'animal intgins milli francs. Vitiers vegnan ils custs da viadi e d'alloschi e divers auters custs. Uschia daventa la chatscha sin giats gronds bain plitost in ‹sport da milliunaris›. Ils daners dals chatschaders ospitants vegnan per part er duvrads per proteger las spezias, e blers parcs naziunals avessan gia daditg stuì serrar lur portas senza numerus chatschaders ospitants.

Sa chapescha ch'ins sto sa dumandar, pertge ch'in chatschader na sa cuntenta betg cun animals indigens. I dat avunda animals che cumparan uschè savens ch'els daventan schizunt ina mulesta. En tals cas èsi tuttavia cunvegnent da far chatscha sin quels. Chatschaders che pon sa prestar quai, admiran però er gugent la privlusadad e bellezza d'in giat grond… Ma sch'ins reflectescha l'entira chaussa a fund, è quai tuttina in divertiment in pau dubius.

Il commerzi cun pellitschas[modifitgar | modifitgar il code]

Per questa pellitscha han blers ozelots stuì laschar lur vita

Mantels da pail èn en regiuns fraidas franc ina protecziun utila e necessaria. E che vestgadira po er vesair or bain, na metta bain nagin en dumonda. Perquai era il pail lom dals giats gronds cun ses bel dissegn fitg tschertgà. Damai ch'igl era difficil da procurar quests pails, stuevan ins pajar bler per ina tala pellitscha. Be glieud ritga pudeva sa prestar in tal mantè. Els na vulevan però betg sa proteger cun tals mantels dal fraid, mabain mussar ad autra glieud ch'els èn ritgs.

I constat bain ch'il pail d'in giat grond è bel da guardar. Ma ston ins pervi da quai gist far chatscha sin in animal fin si'extincziun? Uss pudess però in fraudulader vegnir sin l'idea da far chatscha sin leopards, ozelots, lufs-tscherver u jaguars che vivan al liber e pretender silsuenter ch'ils pails ch'el vul vender per blers daners derivian d'ina farma da pails. Sinaquai che quai na capitia betg, datti leschas che scumondan en tut il mund il commerzi cun pails d'animals smanatschads. Sch'ins po cumprovar ch'ils animals èn vegnids elevads sin ina farma u en in zoo, pon ins sa procurar tar in uffizi ina lubientscha da vendita, la quala vegn dada vinavant tar mintga vendita. Tras quai vul ins proteger las spezias che vivan en libra natira ed èn smanatschadas.

Bleras spezias da giats gronds han be pudì vegnir spendradas da l'extincziun, perquai che umans en ils pajais pli ritgs han protestà a moda massiva cunter la moda da pellitschas. Sin glieud cun mantels da pail duai ins schizunt avair bittà satgets cun colur cotschna. Ma er tar mantels da pail, tar ils quals ins po esser segir che quels na derivan betg da spezias d'animals periclitadas, stiran ins oz il nas. Ozendi na considerescha in grond dumber d'umans pails d'animals betg pli sco chic e modic.

Fraud[modifitgar | modifitgar il code]

Glieud ch'ignorescha las leschas existentas e mazza animals protegids per daners vegnan numnads fraudaders. Els na fan betg chatscha sin ils animals per sez surviver, mabain perquai ch'els vulan gudagnar daners cun il pail u singulas parts dal corp. Er quels che fan chatscha sin animals be per plaschair vegnan numnads fraudaders.

Fraudaders èn glieud privlusa. Els sa chattan sin il medem stgalim sco auters criminals. Sch'ins als tschiffa durant ina chatscha, sa defendan els savens cun la forza. Magari han els er gia mazzà glieud. Uschia èn ils dus impurtants protecturs da l'ambient George Adamson e Diane Fosses vegnids mazzads, perquai ch'ils fraudaders als consideravan sco smanatscha. Il fraud è fitg grev da tegnair si, damai che la gronda part dals spazis da viver dals giats selvadis sa chattan en territoris d'immensa grondezza ed allontanads. Quests territoris èn savens situads en ils pli povers pajais dal mund e la glieud là n'ha simplamain betg avunda daners e memia pauc guardians per proteger ils animals selvadis dals fraudaders. La via la pli effizienta da metter frain al fraud, èsi oramai da procurar ch'ils fraudaders na pon betg pli vender lur pails. Sche nagin na cumpra pails d'animals smanatschads, na fa la chatscha nagin senn pli per ils fraudaders. Uschè ditg ch'ins po però gudagnar blers daners cun mantels da pails da giats, uschè ditg vegni a dar fraudaders.

Medischina tradiziunala[modifitgar | modifitgar il code]

I dat blera glieud che crai en l'effect da la medischina ch'è vegnida fatga da parts d'animals. Scientificamain n'han ins però mai pudì mussar in tal effect. Tuttina pretendan ils vendiders da tala ‹medischina miraculusa› che quella possia mitigiar u schizunt guarir diversas malsognas. Uschè absurd sco che quai para, vegnan attribuidas a la ‹medischina da giats› forzas miraculusas, ed ella duai transferir sin ils umans tschertas caracteristicas dals giats gronds. Tras il mangiar, baiver u purtar parts dal corp da l'animal duain per exempel il curaschi, la fermezza ed autras qualitads dals animals ir vi sin ils umans. I dat però per quasi mintga malsogna u suffrientscha ch'ins vul guarir cun la ‹medischina da giats› senza effect medicaments che fan effect, èn segirs e controllads.

La sperdita dal spazi da viver[modifitgar | modifitgar il code]

La destrucziun dal guaud tropic periclitescha il spazi da viver da blers giats selvadis

Il territori en il qual ina spezia da giats viva numnain nus ses spazi da viver. Vi da quest spazi da viver è quella s'adattada a moda optimala cun sia moda da viver. Ella sa nua ch'ella chatta nutriment ed aua, tge auters animals che la pon daventar privlus e nua che sa chatta il meglier lieu per trair si ils giuvens. Ins di ch'ella saja sa spezialisada sin quest spazi da viver. Ma questa spezialisaziun munta in grond privel per la spezia respectiva, numnadamain en quel mument che quest spazi da viver vegn midà fitg ferm. In bun exempel persuenter furma il guaud tropic, nua che vivan il jaguar e l'ozelot. Qua runca l'uman adina dapli guaud per gudagnar surfatschas per l'agricultura, ed ils giats ston sa retrair pli e pli fitg. Ma els chattan adina damain plaz per surviver. Uschia è la diminuziun dal spazi da viver in inimi dals animals che vivan en libertad (betg be dals giats gronds).

Blers pajais emprovan en il fratemp da proteger ils giats gronds ed auters animals selvadis cun endrizzar parcs. Quests parcs stattan mintgamai sut la protecziun da las regenzas respectivas, e leschas severas regleschan, tge che la populaziun ed ils visitaders dastgan far qua e tge betg. Guardiaselvaschina, ch'ins numna er ranger, controlleschan che questas leschas vegnian resguardadas. Cumbain che er quests parcs limiteschan il spazi da viver, han ils animals selvadis qua almain la schanza da segirar la cuntinuitad da lur spezia.

Ina segunda pussaivladad da mantegnair spazis da viver è la tecnica dal ‹management conservant›. Quai vul dir che territoris che vegnan utilisads per gudagnar laina vegnan puspè emplantads. Qua na vegn er betg l'entir guaud runcà enina, mabain adina be pitschnas surfatschas che pon er crescher suenter. Da quai sa sviluppan plantaschas da plantas da niz che furneschan tant als umans laina da diever sco er als animals selvadis avunda spazi per surviver.