Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Giats gronds selvadis/Moda da viver – famiglia – istorgia

Ord Wikipedia
Ina lieunessa africana contempla ses reginavel

En l'Africa din ins, cur ch'in liun bergla: «Hii inchi na ya nani? Ni yangu, yangu, yangu!» («A tgi tutga quest pajais? A mai, a mai, a mai!»). Igl è grev da tadlar questa vegl'istorgia, sesend al fieu al liber, senza sa fultschar pli datiers in da l'auter. Ma tge sa zuppa davos quest viers extraordinari? Franc, tut ils giats èn giats, n'emporta betg nua che ti guardas. Sche ti observas il giat dal vischin a persequitar in stgilat u in utschè, vesas ti in tigher sin la prada che fa chatscha sin in tschierv – però be en miniatura! E tuttina sa differenzieschan quests giats maiestus dal tigher da stiva dal vischin. Els èn ils signurs da lur revier e sa movan segirs da sasezs d'in lieu a l'auter, entant che animals pli pitschens filan vi e nà e sa zuppan. Sur lung temp han els be stuì temair in l'auter; cun l'invenziun da la pulvra da sajettar ha però il reginavel da quests animals smanatschà da vegnir destruì e quests dominaturs dals giats da vegnir extirpads tras l'uman.

Chatschaders excellents[modifitgar | modifitgar il code]

In jaguar stat a lajetg

Giats gronds tutgan tar ils megliers chatschaders en la natira. In grizzly è bain pli grond ch'il tigher da la Sibiria, ma il tigher è bler pli svelt. In luf ha forsa in meglier nas ch'il jaguar, ma il jaguar è bun da tschiffar persul gronda preda, entant ch'il luf va a chatscha en trieps. Giats vesan fitg bain da notg, han ina fin'udida ed èn enorm ferms. Cun la colur ed il muster da lur pail ch'als zuppentan bain e lur moviments grazius, plauns, sa schluitan els natiers senza vegnir remartgads da lur preda.

Mintga continent danor l'Australia e l'Antarctica ha ses agen ‹retg dals giats›. L'Africa vegn dominada dal liun, l'Asia dal tigher. En l'America dal Sid e Centrala è il jaguar il retg incontestà. E l'America dal Nord stat sut il domini dal puma.

Il ciclus natiral è fitg equilibrà. I dat intgins paucs chatschaders gronds. Alura suondan plirs giats da grondezza mesauna, dals quals la preda è medemamain situada en il champ d'amez (da lieurs fin ad antilopas e rens). E per finir datti in grond dumber da giats pitschens che maglian fitg pitschna preda sco animals ruiders, luschards ed utschels. Il misteri da lur success è il ‹concept da la largia›: Mintga giat ha in job tut spezial ch'al retegna da concurrenzar cun auters giats ed al lascha far a medem temp in pensum ch'al è vegnì attribuì da la natira. Perquai èsi er dal tuttafatg fallà, sche l'uman vul intervegnir en il ciclus da la natira.

La repartiziun da las rollas entaifer il ciclus da la natira sa lascha chapir meglier cun agid dal suandant exempel: T'imaginescha ina giada in passadi da butias cun nagut auter che fatschentas da musica. Quai dess là pelvaira in terribel cumbat per ils clients! Quai è exclus tras la repartiziun usitada. E tuttina sco ch'i dat en in tal passadi da butias ina repartiziun sin differentas sorts da fatschentas, è er l'ambient natiral equilibrà tras in grond dumber da differentas plantas, animals da preda e chatschaders. La mieur champestra che n'interessescha betg il liun fa cuntent il giat selvadi, ed il gepard curra suenter la pitschna antilopa e lascha il biffel per il liun pli ferm.

La ‹carta da tratgas›[modifitgar | modifitgar il code]

Giats van a chatscha, perquai ch'els han basegn da charn per surviver. Auters animals han maguns spezials per pudair magliar fain e feglia. En ils maguns da quests animals resta l'erva in lung temp. Tschertas bacterias han alura avunda temp da la digerir.

Giats percunter han in tract digestiv fitg curt, il qual è bun da digerir svelt charn. Qua po vegnir prendida si l'energia e las substanzas ch'èn impurtantas per las funcziuns vitalas dal corp. Giats na pon betg surviver cun ina ‹dieta› dad erva. Perquai vivan els da la charn dals animals che maglian erva. Uschia funcziunescha la circulaziun dal pavel.

Vegnan animals da preda prendids davent dad els dal tuttafatg resp. stgatschads, sa mettan els sin ils fastizs da quests animals e spareschan per adina. Intgins giats gronds, cun excepziun dals liuns, suondan fitg savens las medemas vias, uschia che fraudaders als pon tschiffar tgunschamain.

Intelligenza[modifitgar | modifitgar il code]

Giuven luf-tscherver cun sia mamma

Giats tutgan tar ils pli intelligents animals insumma. Els sa chattan gist davos ils primats (schimgias), balenas e delfins, elefants, focas ed ils canids (chauns, lufs, vulps ed urs). Liuns sa servan da strategias da gruppa per far chatscha sin animals da preda gronds e privlus. Tut ils giats èn fitg mirveglius ed emprendan svelt. Gronds chatschaders ston numnadamain esser furbers per avair success. Mammas-giat passentan in lung temp cun lur pitschens (radund in fin dus onns), per als mussar tut las chaussas ch'èn necessarias per surviver. Uschia pos ti cumparegliar quest temp cun tes temp da scola, mo ch'ils giuvens emprendan qua co ch'els han da sa cumportar en lur ambient.

La famiglia dals giats[modifitgar | modifitgar il code]

Tes geniturs, fragliuns, tat e tatta, augs ed ondas, cusrinas e cusrins tutgan tuts tar tia famiglia. Tes geniturs e tes fragliuns èn però ina part speziala da tia famiglia, els èn parentads directamain cun tai. Gist tuttina sco tar ils umans, sutdividan ils scienziads tut las creatiras sco animals, umans e plantas en diversas famiglias. Tras quai pon els enconuscher meglier, tgi ch'è parentà stretgamain cun tgi.

En quest cudesch chattas ti blers artitgels davart animals da la famiglia dals giats. Els èn tuts parentads in cun l'auter. Quai vul dir ch'els han tuts intgins tratgs caracteristics communabels.

Pli baud han ils scienziads sutdividì la famiglia dals giats en trais gruppas da giats parentads mintgamai stretgamain. Igl eran quai las sutfamiglias giats gronds, giats pitschens e gepards. Ils giats en quest cudesch appartegnan a tuttas trais sutfamiglias; per esser fitg precis fissi perquai da discurrer da ‹Giats gronds ed auters giats selvadis›.

Dapi lura han ins fatg bleras novas retschertgas. Ins ha scuvert che la veglia sutdivisiun en trais sutfamiglias na correspunda betg dal tuttafatg a las relaziuns da parentella. Cun retschertgas modernas pon scienziads eruir oz fitg exact, tgi ch'è parentà cun tgi. Els han constatà ch'ils giats sa laschan sutdivider meglier en 13 differents geners. Giats d'in gener èn parentads stretgamain in cun l'auter, els han spezialmain bleras caracteristicas communablas. Ti chattas intgins da quests geners en la survista dal cuntegn. Er quest cudesch differenziescha ils giats tenor lur gener.

Quant veglia è la famiglia dals giats?[modifitgar | modifitgar il code]

Chavazza d'in liun da cuvels

Areguard lur moda da sa nutrir fan ils scienziads la differenza tranter magliaplantas (fitofags) e magliacharn (carnivors). La spezia da carnivor Miacis che viveva avant var 36 milliuns onns aveva circa la grondezza d'ina mustaila e viveva sin plantas. Questa spezia vala per experts sco perdavant communabel da tut ils carnivors dad oz, pia dals Canoidea (spezias sumegliantas a chauns) e dals Feloidea (spezias sumegliantas a giats). Er ils Feloidea sa dividan però en autras gruppas, da las qualas ina è ils Felidea, pia ils giats gronds.

Ils fossils da giats gronds che tanschan enavos il pli lunsch, derivan da l'eocen tardiv. Quels han pia ina vegliadetgna da ca. 34 milliuns onns. L'emprima enconuschenta spezia da Feloidae è stà Aelurogale. Ses successur Proailurus, l'antecessur dals tighers cun dents da sabel, ha vivì en l'Europa avant ca. 30 fin 20 milliuns onns. In pèr fossils remartgabels da pli tard sajan menziunads qua spezialmain:

Smilodon, t.a Smilodon fatalis, è il pli enconuschent giat fossil. Quel ha vivì en l'America dal Nord e dal Sid avant 3 milliuns fin ca. avant 10 000 onns. In Smilodon creschì pasava ca. 200 kg ed aveva 17 lungs dents chanins per mazzar sia gronda preda.

Miracinonyx, t.a. Miracinonyx trumani, ha medemamain vivì avant ca. 3 milliuns fin 10 000 onns. El aveva gronda sumeglientscha cun il gepard odiern. Per tschiffar sia preda sa serviva el da la medema tactica da siglir. Ins suppona ch'il gepard odiern e Miracinonyx hajan il medem perdavant – il puma. Miracinonyx era sa spezialisà da far chatscha en las vastas prerias da l'America dal Nord sin magliaplantas ch'eran gist sa sviluppads, sco per exempel l'antilopa americana.

Il liun da cuvels eurasian, Panthera spelaea, ha vivì avant 35 000 fin 10 000 onns davent da l'Engalterra fin en Sibiria. Igl è quai stà il pli grond giat ch'ha insumma vivì insacura. El era schizunt anc pli grond ch'il liun american. Veglias picturas da cuvel ed entagls laschan supponer che quest giat aveva levas strivlas, intgins mastgels bain er ina leva coma, ina cua spessa ed ureglias che stevan or.

Il liun american – Panthera atrox. El ha vivì avant ca 25 000 fin 10 000 onns en l'America dal Nord. Vivess el anc, fiss el circa in quart pli grond ch'il liun african e schizunt pli grond ch'il tigher sibirian. Il mastgel aveva en media ina lunghezza da 3,5 m e pasava 235 kg. Las femellas eran pli pitschnas e pasavan ca. 175 kg. Indizis fossils laschan supponer che quest liun aveva il tscharvè il pli sviluppà da tut ils giats ch'èn enconuschents.

Giats ed umans en l'istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

Graffiti d'in puma a Santiago de Chile

Sur blers onns è il giat da chasa vegnì descrit sco atgna razza dals giats, Felis catus. Os èn ins però da l'avis ch'il giat domestic furmia ina sutspezia dal giat selvadi (Felis sylvestris) ed al ha perquai dà il num Felis sylvestris catus.

Chats archeologics mussan ch'ils contacts tranter umans e giats tanschan enavos var 8000 onns. La relaziun la pli extraordinaria ha bain existì tar ils Egipzians. Els consideravan ils giats sco uffants da la dieua Bast. Ultra da quai èn giats vegnids mumifitgads e tractads ed onurads cun grond respect.

Er auters pievels tegnevan giats per ils pli differents intents. Quests contacts na duravan però mai ditg avunda per laschar cumparair ils giats sco giats chasa. Ina noziun pli adattada per liuns u gepards ch'acceptan in ami uman è bain ‹socialisà a moda umana›. Questa noziun mussa ch'ils animals disponan anc adina da tut lur instincts selvadis, quai che renda difficil d'ir enturn cun els ed enserra adina in privel. I dat picturas ed entagls che mussan famus regents da l'antica cun giats gronds che sesan sper lur tron. Intgins dad els faschevan er diever dal gepard per ir a chatscha sin animals svelts e movibels.

Derasads dapertut, ma nagliur segirs[modifitgar | modifitgar il code]

Il chatschader Jim Corbett cun in leopard ch'el ha sajettà

Giats èn da chattar sin tut ils continents, danor en l'Australia e l'Antarctica. Deplorablamain ston blers da quests grondius animals temair da vegnir extirpads u ch'els èn gia smanatschads fitg ferm. Sin giats vegn savens fatg chatscha pervi da lur pail e lur charn. Els vegnan però er mazzads d'umans che vulan avair trofeas. Puspè auters fan chatscha sin giats sco sport. Medemamain na vegn l'ambient dals giats savens betg tractà cun il respect necessari. Sco auters animals er, dovran giats in ambient schuber ed intact.

Per fortuna datti adina dapli umans che considereschan quests animals plitost sco cumpogns che sco inimis. Emprenda dapli davart quests giats grondius e parta tia savida cun tia famiglia e tes amis. Sche nus chapin insatge, pudain nus stimar meglier sia valur. Chaussas custaivlas sco quests giats mirveglius, gronds e pitschens, valan la paina da vegnir protegids. Ma uss poi ir liber, lain emprender a conuscher e chapir ils animals sco ambassadurs da lur spezia.