Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Linguas dal mund/Davart lingua e linguas

Ord Wikipedia

Tge è quai, ina lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

La Tur da Babilon sco simbol per la varietad linguistica mundiala (maletg dal 16avel tschientaner)

Cun il pled ‹lingua› n'è betg be manegià l'urden e las reglas che vegnan suandads cur ch'ins discurra, mabain er cur ch'ins taidla. Las activitads scriver e leger sa refereschan ultra da quai a la furma da la lingua, en la quala ella vegn conservada a moda duraivla. Betg tuttas linguas han ina tala furma scritta.

Discurrer è be ina furma da la communicaziun. Cun ‹communicaziun› è manegià che umans barattan tranter els novitads, sentiments e chaussas sumegliantas. La communicaziun va ubain sur suns discurrids u udids, sur il visual (en furma da maletgs) ubain cun far gests (p.ex. chatschar or la lieunga). En quest lieu stuain nus anc introducir in ulteriur pled, numnadamain ‹code›. In code è ina successiun da tals segns, cun ils quals nus transmettain in messadi. Ed uss pudain nus ans exprimer a moda fitg scorta e dir cun paucs pleds, tge che lingua è: La lingua è in code da suns e/u simbols che serva a la communicaziun.

Tge n'è nagina lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

I dat intginas chaussas che funcziuneschan sc'ina lingua. Per exempel: in'ampla da traffic che glischa cotschen. Quai è il medem sco sch'insatgi schess: «Ti na dastgas betg ir uss sur la via vi.» Precis tuttina funcziuneschan ils segns da traffic: Als manischunzs vegn quasi ditg, cur ch'els han dad ir a dretga u a sanestra e schebain els duain ir pli plaun. Quai è pia medemamain in sistem da communicaziun. Ma pudain nus numnar quai ina lingua, quasi la «lingua dal traffic sin via»?

Quai na fiss betg uschè cunvegnent. Bain funcziunescha questa lingua per tscherts intents, ma ils segns da quella na bastan betg per formular la simpla frasa: «Jau hai mangià oz ina pizza.» Il dumber da patratgs ch'ins po exprimer cun quests segns, è fitg restrenschì. Tar dretgas linguas è quai tut auter. Tuttina sch'ins discurra tudestg, englais, russ u giapunais, ins po adina exprimer in fitg vast spectrum da patratgs. Ed ins po schizunt metter en pleds patratgs dal tuttafatg novs, e questas novas frasas, che nagin n'ha anc exprimì, po mintgin chapir dalunga.

Tgi ha atgnamain inventà las linguas?[modifitgar | modifitgar il code]

Las parts dal tscharvè ch'èn impurtantas per la furmaziun da la lingua

I n'è betg uschia ch'ils umans fissan sa decidids d'in di a l'auter da cumenzar a discurrer. La lingua è sa sviluppada sur in fitg lung temp. Ins ha er adina puspè surpiglià pleds d'autras linguas e stgaffì novs. Il rumantsch e tudestg che vegniva discurrì avant 600 onns, avessan nus oz gronda bregia da chapir! Schizunt tat e tatta han magari bregia da chapir la lingua da lur biadis.

Antropologs èn ils scienziads che perscruteschan tut quai ch'ha manà al svilup da l'uman odiern. Els s'occupan er da l'origin da la lingua umana. Da preschent datti en quest connex pliras teorias ch'èn fitg differentas. Ins parta per exempel da quai che animals fan viers a moda instinctiva cur ch'els han chattà ina funtauna da pavel u scuvert in privel, medemamain cur ch'els fruntan sin in member da la medema spezia u sin in rival pussaivel. Eventualmain ha la lingua umana prendì si'entschatta cun quai ch'ins ha cumenzà a perfecziunar questas modas da s'exprimer instinctivas. Igl è però er pussaivel ch'ils emprims umans han cumenzà ad imitar ils tuns ch'els udivan en lur conturn (p.ex. ‹chicherichi› per designar il cot).

Vi dals fossils (parts dad ossa) dals umans preistorics han ins scuvert che la part dal nuf da la giargiatta, en la quala vegn furmada la lingua, ha percurrì avant 70 000 onns in midament ch'ha pussibilità a l'uman da furmar in pli grond dumber da suns. A medem temp è er il tscharvè creschì sin la grondezza da l'uman odiern. Grazia a quests svilups duess l'uman esser stà abel da pensar patratgs cumplexs e da communitgar quels ad auters.

Archeologs (perscrutaders da l'antica) rendan attent che las perditgas da culturas temprivas, sco per exempel rituals da sepultura e picturas da cuvels, èn cumparidas a moda relativamain andetga. Els supponan perquai che la lingua cumplexa e questas culturas sviluppadas pli fitg sajan sa furmadas maun en maun en relativamain curt temp.

Co che la lingua dals emprims umans tunava, na vegnin nus bain mai a savair, pertge ch'ella è sa sviluppada ditg avant ch'igl ha dà rapports en scrit.

Sper quest'explicaziun scientifica areguard il svilup da la lingua datti er raquints e rapports betg scientifics, mabain populars co che la lingua duai esser sa furmada, per exempel il raquint biblic da la construcziun da la tur da Babel.

Tge è grammatica e pertge è ella impurtanta?[modifitgar | modifitgar il code]

Las famiglias da linguas dal mund

Grammatica numnan ins las reglas ch'inditgeschan co ch'ins duai duvrar ils pleds, sinaquai che mintgin chapeschia tge ch'ins vuless dir. Sch'ins chapescha ils pleds sco craps da construir, alura è la grammatica il plan da construcziun che di co ch'ins erigia cun ils craps ina chasa. Sco che nus vegnin a vesair dalunga, datti duas modas co che la grammatica funcziunescha: tschentar ils pleds en ina tscherta successiun ubain midar ils singuls pleds.

Sche ti pensas a lingua, vegns ti franc ad avair l'emprim avant egl pleds. Quai è logic: Ins auda e legia gea singuls pleds! Ins auda ils singuls pleds en las ureglias ed als vesa sin il palpiri, ma betg la grammatica, almain betg a moda uschè directa. Tuttina n'è la grammatica betg main impurtanta ch'ils pleds. Ina lingua be da pleds e senza grammatica na funcziunass betg. È quai evident? Pli gugent anc in exempel:

Ti audas ils suandants pleds: «jau, ta, gugent, hai». Sche ti has propi be quests pleds e nagina grammatica, alura è mintga successiun lubida: «hai, ta, jau, gugent», «ta, gugent, hai, jau», «gugent, hai, ta, jau» etc. I dat betg main che 24 pussaivladads da metter en retscha quests quatter pleds. Ma sche ti vul che tuts ta chapeschian, stos ti eleger la dretga successiun: «Jau ta hai gugent.»

In auter exempel è «Luca visita Anja». Be vi da la furma dals pleds na sa lascha betg eruir tgi che visita tgi. Pia supponin nus a moda inconscienta che l'emprima persuna visitia la segunda. Qua vesain nus, quant impurtanta che la successiun dals pleds è en bleras linguas: Sche nus midain la successiun en «Anja visita Luca», vegn exprimì in tut auter senn, er sch'ils pleds èn ils medems.

In auter exempel: «Jau vom a spass» ed «A spass vom jau». Qua na dependa il senn betg da la successiun dals pleds. Percunter fa la segunda varianta in'impressiun in pau nunusitada.

La successiun dals pleds n'è betg tuttina impurtanta en tut las linguas. En la lingua russa pon ins per exempel eleger libramain la successiun dals pleds, senza ch'il senn da la frasa sa mida. Co è quai pussaivel? Entras quai ch'ils pleds èn marcads en il russ uschia ch'ins vesa sch'in pled è subject u object, vul dir tge funcziun che quel ha.

Pertge na discurrin nus betg tuts la medema lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

«Jau t'am», scrit en 250 linguas (inclus il rumantsch!) vi d'in mir-chasa a Paris

Atgnamain pari evident da vulair stgaffir per tut ils umans ina suletta lingua. Intgins linguists han er gia sviluppà vinavant quest'idea ed inventà linguas artifizialas. Ma las linguas èn enragischadas fermamain en la cultura respectiva. Per la gronda part dals umans furman ellas in'impurtanta part da lur atgna persunalitad (ins di ch'ellas sajan «ina part da lur identitad»). Linguas han in'interessanta e lunga istorgia. E per quest motiv na vul la gronda part da la glieud betg renunziar a l'atgna lingua materna. Ma er linguas estras gia existentas na sa laschan betg dumagnar be uschia: Igl è grev da pensar en quellas e da las discurrer a moda currenta. Per tai èsi simpel da discurrer rumantsch u tudestg, ma per blers creschids d'auters pajais èn quai linguas ch'èn grev d'emprender.

Pertge datti differentas linguas? Tar stirpas e pievels ch'han vivì sur millis d'onns a moda separada, è la lingua sa sviluppada vinavant a moda differenta. Pitschnas differenzas en il svilup èn sa summadas pli e pli, e la finala n'han las singulas stirpas e pievels betg pli pudì sa chapir.

Ils linguists intercureschan sumeglientschas tranter las linguas. Rumantsch, talian, franzos ed intginas autras linguas vegnan attribuidas a la gruppa da linguas romana. Tar la gruppa da linguas germana tutgan il tudestg, l'englais, il svedais ed autras, tar la gruppa da linguas slava il russ, polonais, ucranais ed autras. I dat anc gruppas da linguas indoiranicas, balticas etc. che furman tuttas ensemen la famiglia da linguas indoeuropeica. Ed ultra da quella datti la famiglia da linguas sinotibetica, afroasiatica, tungusa, aleutica e dapli che tschuncanta ulteriuras.

Tge linguas datti?[modifitgar | modifitgar il code]

Cumpart da las pli grondas linguas dal mund a la populaziun mundiala (tenor persunas da lingua materna)

Sin l'entir mund vegnan duvradas oz var 5500 linguas, ed als linguists èn enconuschentas radund 800 ulteriuras linguas ch'èn gia mortas or. Ma betg tut las linguas èn derasadas vastamain. Intginas vegnan discurridas da blers tschient milliuns umans sco lingua materna, autras en fitg blers pajais e puspè autras be d'intginas milli persunas.

Linguas artifizialas[modifitgar | modifitgar il code]

Linguas artifizialas èn linguas fitg spezialas. Quellas n'èn betg sa sviluppada a moda ‹natirala›, mabain èn vegnidas sviluppadas d'umans. Motivs per inventar linguas datti plirs. Intgins èn stads da l'avis che cun inventar ina lingua internaziunala vegnian ils umans dals differents pajais a sa chapir meglier ed a dispitar damain. Esperanto è il pli enconuschent exempel per questa sort da linguas. Igl è quai la suletta lingua artifiziala che vegn discurrida d'in pli grond dumber da persunas. Ins stima che dus milliuns la discurrian.

Tar autras linguas artifizialas sa tracti da products da fantasia, sco il klingonic che vegn discurrì dals Klingons en la seria da science fiction ‹Star Trek› e ch'è vegnida inventada be per quest intent. Er per la famusa retscha da cudeschs ‹Lord of the Rings› ha l'autur J.R.R. Tolkien inventà diversas linguas artifizialas per ils differents pievels. Linguas artifizialas èn magari er vegnidas inventadas be per spass, sco per exempel toki pona.

Linguas extraordinarias[modifitgar | modifitgar il code]

Intginas linguas n'han nagin temp dal verb. Quai vul dir ch'il verb cumpara be en ina singula furma. I dat pia be ‹ir›, betg ‹gieva› u ‹è ì›. T'imaginescha ch'ins ta dumandass: «Vas ti ier a scola?» En las linguas senza temp dal verb basta il pled ‹ier› per exprimer il temp. Autras linguas sa servan da maletgs per exprimer il temp.

Tge linguas emprend jau a conuscher en quest cudesch?[modifitgar | modifitgar il code]

Inscripziun antica en vegl tamil

En questa publicaziun na pon sa chapescha betg vegnir tractadas tut las linguas dal mund – quai dess in cudesch vaira gross! I vegn perquai preschentada ina schelta da trenta linguas che sa dividan en las suandantas trais gruppas:

  • ‹Linguas mundialas› èn talas che vegnan discurridas da dapli che 100 milliuns umans sco lingua materna u segunda lingua. La successiun da las linguas preschentadas correspunda a lur dumber da pledaders total (lingua materna e lingua estra).
  • Il chapitel ‹Linguas europeicas› cumpiglia ina schelta d'autras linguas che represchentan las impurtantas famiglias da linguas dal continent.
  • Sut il titel ‹Ulteriuras linguas› suondan – en questa successiun – autras linguas da muntada istorica, talas che represchentan las singulas parts dal mund sco er intginas linguas artifizialas e spezialas.

Tar mintga lingua vegn inditgà nua ch'ella vegn discurrida e da quantas persunas, cun tge alfabet ch'ella vegn scritta e tge ch'ins sa da si'istorgia. A la fin suondan intginas frasas dal mintgadi u ina pitschna poesia, mintgamai cun la translaziun en rumantsch, per dar in'impressiun co che la lingua sa preschenta e tuna.

Sco gia ditg: A mintga chapitel dal cudesch sa laschassan anc agiuntar bleras autras linguas che ti has forsa gust d'emprender d'enconuscher da tai anora. Co fissi cun ina lingua dals Indians nordamericans u dals Inuits? Cun il basc che vegn discurrì en la Spagna dal Nordost e che para d'esser parentà cun naginas autras linguas dal mund? Cun ina veglia lingua celtica? Cun il mund fascinant da las ieroglifas egipzianas? U forsa cun la scrittira da puncts da Braille, creada aposta per persunas tschorvas? – Ti vesas, il mund da las linguas porscha er sper quest cudesch anc baininqual stgazi da scuvrir...

Ed il rumantsch?[modifitgar | modifitgar il code]

Inscripziun rumantscha (sursilvan) a Sagogn

Davart il rumantsch, che furma tia lingua materna u che ti has emprendì sco segunda lingua, chattas ti infurmaziuns en cudeschs da scola u sin paginas d'internet (p.ex. l'artitgel ‹Rumantsch dal Grischun› en la Vichipedia rumantscha). Qua be l'impurtant en paucs pleds:

Avant bundant 2000 onns vivevan Celts e Rets en parts dal Grischun odiern. L'onn 15 a.C. han ils Romans conquistà quest territori. Suenter la retratga dals Romans è sa sviluppà qua da la maschaida da las linguas numnadas la lingua rumantscha (perquai il num reto-rumantsch). Il rumantsch è pia ina lingua romana che deriva dal latin, tuttina sco il talian, rumen, franzos, spagnol etc.

En il decurs dal temp medieval è il territori cumpact rumantsch sa reducì pli u main sin las valladas tradiziunalas dals idioms odierns. Motivs han per l'ina furmà l'arrivada dals Gualsers enturn il 1200 ch'han purtà il tudestg en parts autsituadas dal Grischun. Per l'autra la germanisaziun cuntinuanta nà dal nord (vallada dal Rain).

L'onn 1464 hai dà in grond incendi a Cuira. Per reconstruir la citad èn mastergnants tudestgs sa domiciliads qua. Il rumantsch ha uschia pers ses center cultural. A partir dal 1560 èn sa furmadas las differentas scrittiras regiunalas rumantschas (translaziun da la Bibla en rumantsch en diversas variantas idiomaticas).

En la segunda mesadad dal 19avel tschientaner han scripturs e poets cumenzà a mussar cun lur texts ch'il rumantsch è custaivel ed impurtant. L'onn 1919 è vegnida fundada la Lia Rumantscha sco uniun che promova la cultura e lingua rumantscha.

L'onn 1938 è il rumantsch daventà ina da las quatter linguas naziunalas da la Svizra. E dapi il 1982 exista il rumantsch grischun sco lingua rumantscha unifitgada.

Nua vegn il rumantsch discurrì?[modifitgar | modifitgar il code]

Zernez en l'Engiadina
  • Sursilvan: Davent da l'Alpsu fin a Flem, inclus las grondas vals lateralas, la Val Medel e la Val Lumnezia.
  • Sutsilvan: Parts da la regiun dal Rain Posteriur cun la Val Schons, e parts da la Tumleastga e la regiun enturn Trin, Domat e Razén.
  • Surmiran: Parts dal Grischun Central cun Surses, Lantsch, Alvagni e la Val d'Alvra.
  • Puter: La regiun da l'Engiadin'Ota.
  • Vallader: La regiun da l'Engiadina Bassa e da la Val Müstair.