Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Linguas dal mund/Ebraic

Ord Wikipedia

Nua discurran ins ebraic e quantas persunas discurran questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

Vegl text ebraic (rolla da Qumran), probablamain dal prim tschientaner s.C.
Gasetta en ebraic modern (ivrit)
Il pled schalom (pasch) en lingua ebreica

Ebraic vegn surtut discurrì en l'Israel. Là èn las duas linguas uffizialas l'ebraic e l'arab. Ma quasi en tut las autras parts dal mund datti medemamain persunas che discurran ebraic. Igl èn quai oravant tut gidieus. Tut en tut discurran var 7 milliuns umans ebraic.

Tge scrittira dovra questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

L'ebraic fa diever d'ina scrittira da consonants che vegn scritta da dretga a sanestra. L'alfabet ebraic consista da ventgadus bustabs. Tschintg da quels han in'atgna furma sch'els cumparan a la fin dal pled. L'ebraic deriva da l'alfabet arameic; quel è sa sviluppà da l'alfabet fenizian che furma l'origin da la gronda part da las scrittiras ch'èn oz en diever. En l'alfabet ebraic datti be consonants. Ils vocals che vegnan pledads suenter ils consonants, pon ins designar tras pitschens segns sur u sut il consonant. Ma quai fan ins per ordinari mo, sch'i n'è oramai betg cler tge che duaja vegnir exprimì. En rumantsch chapesch'ins per exempel vaira bain tge ch'è manegià cun ‹Vgns cn ns cn sks?›; ma ‹ltg› po muntar ‹latg›, ‹letg› ‹lutga›, ‹litga›, ‹lautga›... Qua èsi necessari da designar ils vocals.

Uschia vesan or ils bustabs da la scrittira ebraica:

ת ש ר ק צ פ ע ס נ מ ל כ י ט ח ז ו ה ד ג ב א

Tschintg bustabs han a la fin dal pled ina furma speziala:

ך per כ, ם per מ, ן per נ, ף per פ e ץ per צ

Ils vocals vegnan marcads cun puncts (qua tar in beth):

בֻֻֻּּּב בֹֹֹּּּב בָָָּּּב בֵֵֵּּּב בִִִּּּב בְְְּּּב

Tge savain nus davart l'istorgia da questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

L'ebraic è ina fitg veglia lingua. Igl è quai la lingua, en la quala ils gidieus han nudà avant duamilli onns il Vegl Testament da la Bibla. La lingua vegniva discurrida en l'Orient Central surtut en il Reginavel Israel da lezza giada, circa là nua che sa chatta oz il stadi modern Israel. Il territori, en il qual vegniva discurrì ebraic, è alura vegnì conquistà d'auters pievels ed ils gidieus che discurrivan ebraic èn vegnids sparpagliads en tut il mund. Perquai vegniva la lingua il davos quasi be pli duvrada en connex cun la religiun gidieua, per exempel en il servetsch divin, sumegliant a la baselgia catolica che dovra per part fin oz il latin.

A l'entschatta dal 20avel tschientaner ha Eliezer Ben Jehuda cumenzà a far ponderaziuns, co ch'ins pudess duvrar l'ebraic en il mintgadi modern, perquai ch'el sperava ch'ils gidieus da tut il mund vegnian a fundar en la Palestina in stadi giudaic e puspè a duvrar ina lingua communabla. Uschia è sa sviluppada la furma moderna da l'ebraic, l'ivrit. Suenter la fundaziun dal stadi Israel è l'ivrit pelvaira daventà là ina da las linguas uffizialas. E l'ivrit è oz puspè ina lingua materna, vul dir l'emprima lingua che blers uffants en l'Israel emprendan da lur geniturs.

Tge enconuschents auturs han scrit en questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

En ebraic è scrit il sontg cudesch dals gidieus, il Tanach. Ina part dal Tanach furma la Tora. La gronda part dal Tanach è identic cun il Vegl Testament cristian. 39 cudeschs dal Vegl Testament eran scrits oriundamain en ebraic. Ma tgi è stà lur autur? Quai na savain nus betg. Bleras persunas religiusas crain che quests cudeschs religius derivian directamain da Dieu. En tutta cas èn parts da quests texts ebraics ed arameics vegnids dads vinavant millis onns da generaziun tar generaziun.

Er grondas parts dal Talmud sco er ils cudeschs da la Cabala èn vegnids scrits en ebraic.

Blers rabins han scrit ovras ebraicas. Quellas tractan dumondas religiusas e da dretg. En il 8avel fin 10avel tschientaner han scrit impurtantas ovras: Jehudai, Simon Kajara, Sherira e Hai. Il grond temp da la veglia poesia ebraica è da chattar en la Spagna islamica dal 11avel e 12avel tschientaner. Quests auturs han nums che tunan arab sco Schmuel Ibn Nagrela u Ibn Esra. Quest ultim è stà in grond scienzià ch'ha gì influenza en tut l'Europa.

Moses Maimonides (1135–1204): Betg gugent han ils gidieus che vivevan en Spagna sa laschà sfurzar si l'islam u il cristianissem. Il grond filosof Maimonides è pli gugent fugì en l'Egipta. Là ha el scrit ils 14 toms da sia ‹Mischne Thora› (‹La repetiziun da la lescha›), in'ovra ch'è da grond'impurtanza per il dretg giudaic e la cultura giudaica. Ins po perquai bunamain cumparegliar Maimonides cun il Moses da la Bibla.

En la filosofia europeica gioga Maimonides ina rolla extraordinaria, perquai ch'el vuleva metter d'accord la cretta cun la raschun, e perquai ch'el ha integrà il grondius mund spiertal dad Aristoteles en la filosofia europeica ed en la cretta gidieua.

Sche nus discurrin da la derasaziun da la lingua ebraica, stuain nus anc menziunar in ‹terz Moses›: Moses Mendelssohn (1729–1786), il famus filosof da l'illuminissem. El è s'engaschà fitg ferm persuenter che l'ebraic daventia puspè, sper la lingua naziunala respectiva, la lingua communabla dals gidieus sparpagliads en tut il mund. Per quest intent ha el fundà la revista ‹Me'assef› (‹Il rimnader›).

I dat blers enconuschents poets e pensaders da la cultura giudaic-ebraica, ils quals nus na pudain betg numnar qua, perquai ch'els n'han betg scrit ebraic, mabain la lingua da lur pajais.

Dapi ch'exista il stadi modern Israel, è l'ebraic creschì sur sia tradiziun religiusa or ed è puspè daventà ina lingua moderna, viventa, en la quala scrivan er novs auturs, sco per exempel:

  • Shmuel Yosef Agnon (1888–1970) è stà l'emprim scriptur ebraic ch'ha retschet il Premi Nobel da litteratura (1966). Sias poesias e romans tractan l'extincziun da la cuminanza giudaica en la Galizia (Europa da l'Ost), nua ch'el è naschì. Pli tard è el s'occupà da las differenzas da la veglia tradiziun giudaica e da la nova en l'Israel. El ha tranter auter scrit ‹Be sco in giast da notg› (1939) e ‹Schira› (1971, cumparì suenter sia mort). En sia segunda patria, l'Israel, stiman ins ils auturs: Cur che la canera da traffic en la via, en la quala el viveva, è daventada memia gronda, l'han ins serrà per il traffic e montà ina tavla da traffic: ‹Nagin passadi per automobils. Scriptur vi da la lavur!›.
  • Amos Oz (naschì il 1939) scriva en cudeschs sco ‹Michal Scheli› (1968) e ‹Menucha Nechona› (1982) davart ils problems da ses pajais Israel e davart la vita en il kibuz.
  • Aharon Appelfeld (naschì il 1932) descriva co ch'el ha passentà si'uffanza en ils champs da concentraziun dals nazis, co ch'el è fugì en ils guauds ucranais e co ch'el ha la finala survivì. Dapi il 1947 viva el en l'Israel.

Tge locuziuns pudessan esser utilas en questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

Simpels salids

םולש – Schalom - Hallo!/A revair! (verbalmain munta il pled ‹pasch›, duvrà vegn el plitost per ‹Hallo› che per ‹A revair›)

בוט רקוב – Boker Tov – Bun di

בוט ברע – Erev Tov – Buna saira

בוט הליל – Laila Tov – Buna notg

תוארתהל – Lehitraot – A bainbaud

עמשנ המ? – Ma nischma? – Co vai cun tai?

רדסב לכה – Hakol Beseder – Tut en urden

Simpels pleds

ןכ – Ken – gea

אל – Lo – na

אמיא – Ima – mamma

אבא – Aba – bab

חָבֵר‎ – Chaver (plural chaverim) – ami

בלכ – Kelev – chaun

לותח – Chatul – giat

הבהא – Ahawa – amur

Furmas da curtaschia

הדות – Toda – grazia

החילס – Slicha – perstgisa / i ma displascha

השקבב – Bevakascha – anzi

Pronoms persunals

ינא – Ani – jau (cg. sg.)

תא – At – ti (f. sg.)

התא – Ata – ti (m. sg.)

אוה – Hu – el (m. sg.)

איה – Hi – ella (f. sg.)

ןנחנא – Anachnu – nus (cg. pl.)

םתא – Atäm – vus (m. pl.)

ןתא – Atän – vus (f. pl.)

םה – Häm – els (m. pl.)

ןה – Hän – ellas (f. pl.)

Enconuschentas chanzuns[modifitgar | modifitgar il code]

Cun agid dals pleds survart chapeschas ti er il text da l'enconuschenta chanzun gidieua ‹Schalom chaverim›:

Schalom chaverim,

schalom chaverim,

schalom, schalom,

lehitraot, lehitraot,

schalom, schalom.

In'autra enconuschenta chanzun è ‹Hevenu schalom alejchem› (‹Nus giavischan pasch a vus tuts›).