Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Linguas dal mund/Englais

Ord Wikipedia

Nua discurran ins englais e quantas persunas discurran questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

Blau stgir: Pajais cun englais sco lingua uffiziala; blau cler: pajais cun englais sco lingua uffiziala secundara

Radund 380 milliuns umans emprendan englais gia d'uffant. Ma tut en tut ha var ina milliarda umans emprendì questa lingua sco creschids. En tut il mund è l'englais la segund gronda lingua, suenter il chinais.

Tge scrittira dovra questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

L'englais sa serva da l'alfabet latin, en il qual scrivevan gia ils Romans. Quel vegn duvrà en la gronda part da las linguas europeicas.

Tge savain nus davart l'istorgia da questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

Avant 1500 onns na devi betg anc la lingua englaisa sco che nus l'enconuschain oz. Stirpas guerrescas en la Germania dal Nord discurrivan l'anglosaxon oriund. (Quests Anglosaxons eran Germans; nus n'als dastgain betg scumbigliar cun ils ‹Anglosaxons› odierns. Tar quests ultims sa tracti be d'in auter num per ils Englais ed Americans da lingua englaisa). L'anglosaxon è ina lingua parentada cun il tudestg. Ma er sche blers pleds englais èn fitg sumegliants al tudestg, pon Englais be chapir tudestg, sch'els han emprendì bain la lingua e viceversa.

Suenter ch'ils Romans han gì bandunà en il 5avel tschientaner l'Insla Britannica, han guerriers germans da las stirpas dals Anglosaxons traversà la Mar dal Nord e spoglià las citads ch'ils Romans avevan bandunà. Il pajais als ha plaschì, ed uschia èn els restads ed èn sa domiciliads sco purs.

Vers l'onn 600 èn ils Anglosaxons sa convertids al cristianissem. Quai ha gì per consequenza che blers pleds latins han chattà la via en lur lingua; pertge ch'il latin era la lingua da baselgia. Da quai dattan perditga pleds englais sco ‹bishop› (uvestg) u ‹angel› (anghel). L'englais vegl da quel temp tunava uschia (‹Beowulf›):

Hwæt! We Gardena in geardagum,

þeodcyninga, þrym gefrunon,

hu ða æþelingas ellen fremedon.

Oft Scyld Scefing sceaþena þreatum

Alura, tranter 800 e 1000, hai dà pliras giadas expediziuns da sblundregiada da vart dals Vikings. Ils Vikings guerrescs arrivavan sin lur tipicas navs lungas. Els discurrivan nordic vegl. Quai è in dialect scandinav, parentà cun il danais e norvegiais. Suenter esser sa domiciliads en il nord ed en l'ost da l'Engalterra, han ils cumbats bainspert chalà, ed enstagl han els cumenzà a far commerzi cun ils Englais ed a sa maschadar cun quels tras maridaglia. Nà da qua han ils Englais emprendì blers pleds scandinavs. Pleds dal mintgadi englais sco ‹cake›, ‹sister›, ‹skin›, ‹horse›, ‹knife› (per ‹petta›, ‹sora›, ‹pel›, ‹chaval›, ‹cuntè›) èn arrivads sur ils Vikings en l'englais.

L'onn 1066 è William il Conquistader arrivà en l'Engalterra. El è vegnì nà da la Normandia (Frantscha dal Nord) e discurriva franzos norman. William è daventà retg da l'Engalterra, ma el na discurriva betg englais. Las fatschentas da la regenza ed il commerzi èn perquai vegnids manads en franzos norman. Ils pleds englais ‹merchant›, ‹money› e ‹price› (‹commerziant›, ‹daners›, ‹pretsch›) derivan tuts dal norman e dattan perditga, quant fitg ch'ils conquistaders avevan dumagnà sut lur controlla la vita commerziala. Ed en medema moda mussan ils pleds englais ‹castle›, ‹law›, ‹royal›, ‹prince›, ‹government› (‹chastè›, ‹lescha›, ‹roial›, ‹prinzi›, ‹regenza›) che las persunas da lingua franzosa eran da quel temp er politicamain a la pussanza en il pajais.

Copia dals ‹Canterbury Tales› da l'entschatta dal 15avel tschientaner

L'englais mesaun da quel temp tunava uschia (‹The Canterbury Tales› da Geoffrey Chaucer, 1343–1400):

Bifil that in that seson, on a day,

In Southwerk at the Tabard as I lay

Redy to wenden onmy pilgrymage

To Caunterbury with ful devout corage,

At nyght was come into that hostelrye

Wel nyne and twenty in a compaignye

Of sondry folk, by aventure yfalle

In felaweshipe, and pilgrimes were they alle,

That toward Caunterbury wolden ryde.

En il 15avel tschientaner è vegnida inventada la stampa da cudeschs. A medem temp è creschì en l'entir'Europa l'interess per scuvertas e per ils filosofs e scienziads da l'antica. Per pudair leger quai che questa glieud ha scrit, han ins emprendì grec e latin. Uschia èn arrivads pleds dal latin en l'englais, sco per exempel ‹manuscript› e ‹circumference› (‹manuscrit› e ‹circumferenza›). E dal grec han ins integrà pleds sco ‹encyclopedia› e ‹philosophical› (‹enciclopedia› e ‹filosofic›).

In'impurtanta rolla en connex cun la furmaziun da l'englais modern ha giugà vers la fin dal 16avel tschientaner William Shakespeare, l'autur d'enconuschents tocs da teater. Sco gia Chaucer ha el scrit en il dialect da ses contemporans. Avant che quests dus auturs han publitgà lur ovras, vegnivan impurtants texts adina scrits en latin, magari er en franzos. Latin era la lingua dals scienziads. Chaucer e Shakespeare èn stads ils emprims ch'han edì impurtantas ovras en lingua englaisa. Uss eran ins gia segirs avunda ch'ins ha pudì inventar ina massa novs pleds u locuziuns directamain en quella, senza surpigliar d'autras linguas.

Il 17avel e 18avel tschientaner è sa furmà il British Empire, l'imperi mundial da la Gronda Britannia. Colonisaturs englais èn ids en il 17avel tschientaner en ils Stadis Unids da l'America dad oz ed en il Canada, e cun els è sa derasada là la lingua englaisa. Il medem è capità en il 17avel e 18avel tschientaner cun ils praschuniers englais ch'èn vegnids tramess en l'Australia.

Londra – la chapitala da la Gronda Britannia

En il 19avel tschientaner è la lingua englaisa er arrivada en la Nova Zelanda ed en las colonias englaisas en l'Africa, en l'India ed en l'Orient Extrem.

Entant che l'englais è sa derasà en tut il mund, è el a medem temp vegnì en contact cun autras culturas ch'han da lur vart enritgì l'englais cun novs pleds: ‹wigwam›, ‹racoon› e ‹skunk› (‹tenda d'Indians›, ‹urset american›, ‹scunc›) or da la lingua dals Indians; ‹curry›, ‹bungalow› e ‹pyjama› or da l'indic resp. hindi u ‹rickshaw› (‹ricscha›) or dal chinais.

Impurtants auturs englais dal temp da la romantica e dal temp victorian (segunda mesadad dal 19avel tschientaner) èn stads Jane Austen (1775–1817) cun ‹Pride and Prejudice›, Mary Shelley (1797–1851) cun ‹Frankenstein› u Charles Dickens (1812–1870) cun ‹A Tale of Two Cities›.

Cun la predominanza mundiala da la cultura dals Stadis Unids da l'America en il 20avel tschientaner è l'englais anc sa derasà dapli. Pleds che derivan da l'America dal Nord e che vegnan duvrads oz da tut las persunas che discurran englais numnan ins americanissems (per exempel ‹movie› u ‹hamburger›).

Ils exempels ils pli actuals co che sa furman en l'englais novas expressiuns e co che quellas sa derasan er en bleras autras linguas, derivan da las novas tecnologias sco il computer, l'internet u il telefonin (‹blog›, ‹mobile›, ‹cyberspace› e.a.).

Tge locuziuns pudessan esser utilas en questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

Quasi l'entir mund emprenda englais gia en scola populara (cotschen: tut ils scolars; violet: la gronda part dals scolars; verd: be en tscherts tips da scola)

Do you speak English? – Discurris Vus englais?

Where is the bathroom? – Nua è la tualetta?

Excuse me. – Perdunai.

How are you? – Co vai?

I like... – Jau hai gugent...

I don't like... – Jau n'hai betg gugent...

I am.../My name is... – Jau hai num...

Impurtant per savair bain la lingua è – sper engrondir il stgazi da pleds – d'enconuscher las modas da dir (englais: ‹idioms›) las pli frequentas, almain a moda passiva. Pertge che la translaziun verbala da quellas po savens manar en èr. ‹I fall for› na vul betg dir ch'ins crodia per insatge, mabain ‹s'inamurar en insatgi›. Ed ‹It is not my cup of tea› na vul betg dir ‹Quai n'è betg mes cuppin da té›, mabain ‹Quai n'è betg mes cas, quai n'hai jau betg gugent›.