Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Linguas dal mund/Esperanto

Ord Wikipedia

Nua discurran ins esperanto e quantas persunas discurran questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

Il fundatur Ludwik Lejzer Zamenhof cun la staila verda sco simbol da l'esperanto (1908)
Emprim congress mundial d'esperanto (Boulogne-sur-Mer, Frantscha, 1905)
Cudeschs scrits en esperanto, exponids al congress mundial dal 2008 a Rotterdam

Quantas persunas che discurran precis esperanto na sa nagin dir. Ins suppona che quai sajan tranter tschuncanta milli ed in mez milliun. La gronda part dad els han emprendì l'esperanto sco segunda lingua; be circa milli persunas discurran esperanto sco lur lingua materna.

Esperanto vegn discurrì d'umans en tut il mund. Ma nagliur vegn la lingua discurrida d'ina maioritad dals abitants. Sa chapescha vegn esperanto discurrì a chaschun dals inscunters dals pledaders d'esperanto.

Tge scrittira dovra questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

La lingua sa serva da l'‹esperanta alfabeto› che sa cumpona dals suandants bustabs:

Aa Bb Cc Ĉĉ Dd Ee Ff Gg Ĝĝ Hh Ĥĥ Ii Jj Ĵĵ Kk Ll Mm Nn Oo Pp Rr Ss Ŝŝ Tt Uu Ŭŭ Vv Zz

I sa tracta da l'alfabet latin, però senza ils bustabs q, w, x ed y. Percunter ha l'esperanto 6 bustabs spezials: ĉ (tsch), ĝ (dsch), ĥ (ch), ĵ (j pronunzià sco en franzos, sco en ‹journal›), ŝ (sch) ed ŭ (u curt). Uss datti però in problem: sin tastaturas normalas na cumparan quests segns betg! Persunas che scrivan esperanto schlian quest problem savens cun metter in x davos quests bustabs, p.ex. munta cx il medem sco ĉ. In privel da chapir fallà il pled n'exista betg, damai ch'il bustab x na vegn normalmain betg utilisà en esperanto.

Tge savain nus davart l'istorgia da questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

Cuntrari a la gronda part da las autras linguas, savain nus fitg precis cura e nua che l'esperanto è naschì. L'esperanto è vegnì fundà dal medi da Varsovia (Pologna) Ludwig Zamenhof. Quai vul dir ch'el ha creà persul ils fundaments da la lingua e ch'auters han alura emprendì quella. El ha publitgà l'emprim cudesch davart l'esperanto l'onn 1887. Oriundamain n'aveva la lingua nagin num, ella vegniva simplamain numnada ‹lingua internaziunala› (‹Lingvo internacia›). A l'entschatta na vuleva Zamenhof betg ir cun ses agen num en la publicitad, perquai numnava el sasez ‹Doktoro Esperanto›. Quai è in pled esperanto e vul dir tant sco ‹il docter che spera›. Uschia è la lingua gia prest vegnida numnada esperanto.

Gia sco uffant era Ludwig Zamenhof stà confruntà cun pliras linguas: il bab discurriva il pli gugent russ, la mamma jjddic e sin via discurriv'ins polonais. El ha er pudì observar, co che la glieud viveva en ses lieu da naschientscha spartids tras lingua e religiun e stevan uschia en via in a l'auter. Tranter auter er pervi da quai vuleva el stgaffir ina lingua che funcziunava sco punt tranter las gruppas etnicas. Gia curt temp suenter la publicaziun da ses project da lingua, ha surtut glieud en Russia cumenzà a s'interessar per la nova lingua. Pir a partir dal 1900 han er persunas en l'Europa Centrala e dal Vest cumenzà a s'occupar cun l'esperanto ed ad emprender la lingua.

Uschia è sa furmada ina nova cuminanza linguistica che n'enconuscheva nagins cunfins sin la charta, fin che las duas guerras mundialas han supprimì la lingua. Er suenter hai bain adina dà persunas ch'han discurrì esperanto. Ma lur dumber è adina stà modest. Grazia a l'internet èsi daventà ils ultims decennis pli simpel da sa chattar e conversar en esperanto. I dat er diversas pussaivladads d'emprender esperanto en l'internet. Uschia n'è la lingua betg en privel da svanir, cumbain ch'ella vegn utilisada da relativamain paucas persunas.

Per tge pon ins duvrar oz questa lingua inventada?[modifitgar | modifitgar il code]

Las persunas ch'han emprendì esperanto, dovran questa lingua surtut per sa conversar cun lur amis ch'èn derasads en tut il mund. Sch'in Giapunais ed ina Greca vulan scriver in a l'auter brevs, ston els avair ina lingua communabla. Giapunais e grec èn grevas linguas d'emprender. Blers emprendan englais, ma er questa lingua mundiala n'è betg uschè simpla ed enconuscha bleras excepziuns. L'esperanto percunter ha mo 16 reglas da basa e betg ina suletta excepziun. Omadus pon emprender esperanto senza grond sforz e sa conversar fitg bain en questa lingua.

D'emprender esperanto po tuttavia esser nizzaivel, sch'ins vul silsuenter emprender autras linguas europeicas. Pertge che tar l'invenziun da questa lingua n'èn la gronda part dals pleds gnanc vegnids inventads per propi, mabain deducids d'autras linguas. Uschia hai blers pleds che sumeglian il franzos, talian, tudestg, englais, polonais etc. L.L. Zamenhof ed er autra glieud han adina empruvà da sa servir da ragischs da pleds che correspundan a la medema muntada en uschè bleras linguas sco pussaivel. Tgi ch'ha emprendì bler esperanto, emprenda er tgunsch autras linguas estras, damai ch'el/ella reconuscha blers pleds en lur muntada.

Tge locuziuns pudessan esser utilas en questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

Facilaj salutoj – simpels salids

saluton – hallo

ĝis revido – a revair

bonan tagon – bun di

Facilaj vortoj – simpels pleds

jes – gea

ne – na

dankon! – grazia!

bonvolu! – anzi!

patro/patrino – bab/mamma

frato/fratino – frar/sora

hundo/hundino – chaun/chauna

kato/katino – giat/giatta

koko/kokino – cot/ciaglina

domo – chasa

besto – animal

dombesto – animal da chasa

Utilaj frazoj – frasas nizzaivlas

Mia nomo estas... – Jau hai num...

Mia gepatra lingvo estas germana. – Mia lingua materna è tudestg.

Ĉu vi scipovas paroli esperanton? – Sas ti discurrer esperanto?

Mia hejmlando estas Svisio, Aŭstrio, Germanio – Mia patria è la Svizra, Austria, Germania

Mi havas beston – Jau hai in animal da chasa.

Mi havas bestojn – Jau hai animals da chasa.

Ĉu vi ankaŭ havas bestojn? – Has ti er animals da chasa?

Mi ŝatas mian hundon. – Jau hai gugent mes chaun.

L'imni da l'esperanto[modifitgar | modifitgar il code]

‹La Espero› (‹La speranza›) è l'imni da l'esperanto. Quel vegn per exempel chantà mintg'onn sin il congress mundial da l'esperanto. Il text ha Zamenhof scrit sco poesia, pli tard è quel vegnì mess en musica. Qua l'emprima strofa:

En la mondon venis nova sento,

tra la mondo iras forta voko;

per flugiloj de facila vento

nun de loko flugu ĝi al loko

Ne al glavo sangon soifanta

ĝi la homan tiras familion:

al la mond' eterne militanta

ĝi promesas sanktan harmonion.


En il mund è vegnì in nov sentiment,

Tras il mund è ì in ferm clom;

Cun alas da vent lev,

Sgola quel da lieu a lieu.

Betg vers la spada che brama sang,

Tira el la famiglia umana;

Al mund che sa chatta semper en guerra

Empermetta el ina sontga armonia.