Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Linguas dal mund/Latin

Ord Wikipedia

Nua discurran ins latin e quantas persunas discurran questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

L'Imperi roman dal temp da sia pli grond'extensiun
Cicero (106–43 a.C.) vala sco pli impurtant poet ed oratur dal latin classic
Fin lunsch en il temp modern ha il latin mantegnì sia muntada sco lingua da baselgia e da la scienza

La lingua latina vala sco morta ora. Quai signifitga ch'i na dat strusch umans che la dovran en il mintgadi. Tuttina datti anc persunas ch'èn ablas da discurrer latin. Bleras dad ellas èn istorichers u scienzads da religiun che legian texts istorics en versiun latina. En il Vatican, nua che viva il papa, è il latin la lingua uffiziala, cumbain che questa lingua è morta or. Qua datti blers umans che chapeschan fitg bain latin.

Er linguists che studegian linguas romanas (franzos, spagnol, rumen, rumantsch e.a.) ston enconuscher la lingua latina, perquai che questas linguas derivan dal latin, uschia ch'ins na po betg chapir lur istorgia senza enconuschientschas dal latin.

Avant duamilli onns vegniva latin discurrì en l'entir Imperi roman, il qual s'extendeva durant ses temp da culminaziun dal Portugal fin en l'Irac e da la Britannia fin en l'Africa dal Nord. Durant il temp medieval e la moderna tempriva era il latin la lingua predominanta da la baselgia e da las universitads en l'Europa dal Vest. Blers pleds che derivan dal latin vegnan anc oz duvrads en la scienza, en il dretg ed en la medischina. Il medem vala per locuziuns latinas (cf. a la fin da quest artitgel).

Tge scrittira dovra questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

Il latin dovra quai che nus numnain oz l'alfabet latin. Quest alfabet furma ina versiun adattada da l'alfabet grec, il qual è da sia vart vegnì sviluppà or da la veglia scrittira feniziana.

L'alfabet latin furma la basa per la gronda part da las linguas europeicas e per bleras autras linguas en tut il mund. Er nossa scrittira sa basa sin l'alfabet latin. Ils Romans scrivevan bustabs gronds. Perquai vesas ti sin veglias tavlas romanas be bustabs gronds. Pir en l'antica tardiva han ins ‹inventà› ils bustabs pitschens. L'alfabet latin consistiva oriundamain da 20 bustabs:

A B C D E F H I K L M N O P Q R S T V X

Cur che la Grezia è daventada l'onn 146 a.C. ina part da l'Imperi roman, duevan er nums da Grecs e pleds esters vegnir represchentads a moda correcta. Pia han ins agiuntà ils bustabs Y e Z. L'alfabet aveva uss 22 bustabs. Il sun che represchentava il G devi er gia, numnadamain il C. Per simplifitgar la chapientscha da texts, han ils Romans agiuntà insacura al C in stritg, per pudair enconuscher, cura ch'ins al duaja pronunziar sco G. Quai è medemamain succedì en l'antica tardiva.

Cur ch'i duevan vegnir reproducids pleds dals Germans, è ultra da quai sa furmà en il temp medieval or da dus Vs successivs il W. En englais na numnan ins quel betg v-dubel mabain double u. Pertge quai? Il V vegniva da vegl ennà pronunzià sco U. Davant in vocal sa midava però la pronunzia; il V vegniva pronunzià qua sco in V odiern. Medemamain per simplifitgar il leger, han ins inventà il segn U ed integrà quel en l'alfabet. Tuttina sco l'U è er il J vegnì cumplettà dal temp da la renaschientscha (16avel tschientaner). Quai per ils suandants motivs: En texts vesi or curius, sche dus Is stattan in suenter l'auter. Cumpareva ii a la fin d'in pled, vegniva il stritg tar l'ultim i prolungà engiu sco tar il j odiern. Vitiers vegn che in i vegn pronunzià avant vocal (a, e, o, u) sco j. Ins ha pia er tschentà l'i prolungà en quest lieu, cumbain che quel vegniva oriundamain utilisà be a la fin d'in pled. Uss essan nus arrivads tar 26 bustabs:

A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z

Quests bustabs designesch'ins oz sco alfabet latin. En diversas linguas agiuntesch'ins anc ulteriurs bustabs resp. accents, per pudair exprimer meglier tratgs caracteristics en la pronunzia, per exempel ç, ø, å, ß, é, ï, ò, û ed æ.

Tge savain nus davart l'istorgia da questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

Il latin tutga tar la famiglias da las linguas italicas e l'alfabet latin sa basa sin il vegl alfabet italic, il qual è da sia vart sa sviluppà or da l'alfabet grec. Il latin è vegnì il 9avel u 8avel tschientaner a.C. cun immigrants sin la Peninsla Taliana. Quests immigrants èn arrivads nà dal nord ed èn sa domiciliads en la regiun Latium, surtut al flum Tevere, nua ch'è sa sviluppada la civilisaziun romana. En la part settentriunala da l'Italia è il latin vegnì influenzà tras dialects celtics e l'etrusc, ina lingua betg indoeuropeica; en l'Italia dal Sid tras il grec.

La litteratura latina ch'è sa mantegnida consista per ina buna part da latin classic, ina lingua artistica, autamain stilisada da l'emprim tschientaner s.C. La lingua da l'Imperi roman che vegniva discurrida facticamain, era il latin vulgar che sa differenziava fermamain dal latin classic, tant areguard grammatica, vocabulari ed eventualmain er pronunzia. In spustament vers il grec hai danovamain dà en l'antica tardiva: Cumbain ch'il latin è restà la lingua scritta principala da l'Imperi roman, ha il grec furmà adina dapli la lingua che vegniva utilisada da l'elita scolada; medemamain vegniva la litteratura ch'ils Romans studegiavan surtut scritta en grec. En la part orientala da l'Imperi roman, da la quala è pli tard sa furmà l'Imperi bizantin, ha il grec la finala substituì il latin tant sco lingua scritta sco er sco lingua discurrida.

Tgi tutga tar ils enconuschents auturs ch'han scrit en questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

  • Julius Caesar, il famus general e pli tard dictatur da Roma, ha descrit en ‹De bello gallico› la campagna militara ch'el ha manà en la Gallia (la Frantscha dad oz).
  • L'istoriograf Sueton è surtut vegnì enconuschent cun sias biografias dals emprims dudesch regents da l'Imperi roman (‹De vita Caesarum›).
  • Vergil ha scrit l'Aeneis che tracta la fundaziun da la citad da Roma.
  • Cicero vala sco meglier oratur roman ed è enconuschent per sia lavur a favur da la politica e dal dretg.
  • Titus Livius ha scrit ‹Ab Urbe Condita›, in'ovra davart la citad da Roma. El ha in stil da scriver in pau cumplitgà – la gronda part da sias frasas e sentenzias èn entretschadas, vul dir ch'ellas han a l'intern ina sort suturden.
  • Catullus ha scrit davart ed a ses amis, davart si'amia, per offender auters ubain per exprimer condolaziuns.
  • Ovid è in poet roman fitg enconuschent e popular, il qual è però vegnì bandischà da Roma pervi da la decadenza morala. El ha scrit l'enconuschent'ovra ‹Ars Amatoria› davart l'art d'amar.

Tge locuziuns pudessan esser utilas en questa lingua?[modifitgar | modifitgar il code]

Via Appia dal temp da l'Imperi roman en vischinanza da Roma

Salve – Hallo / A revair

Veni, vidi, vici. (Caesar) – Jau sun vegnì, hai vis ed hai victorisà.

Opus magnum – capodovra

Per aspera ad astra. – Entras strapatschs fin tar las stailas.

Exempli gratia – per exempel

Nota bene – bainchapì (verbalmain: tegna bain endament)

Te amo – Jau t'am

Et – ed

Tu – ti

Ego – jau

Quod est nomen tuum? – Co has ti num?

Nomen meum ... est. – Jau hai num...

Ut vales? – Co vai cun tai?

Bene/Male valeo. – Cun mai vai bain / vai mal.

Aegrotus/Aegrota sum. – Jau sun malsaun/malsauna.

Unde venis? – Danunder vegns?

Ex ... venio. – Jau vegn da...

Latine loqui potes? – Sas ti discurrer latin?

Ita(/Quippe) – Gea

Non(/Immo) – Na

Gratiam ago! – Grazia fitg

Amor vincit omnia. – L'amur victorisescha tut.

Cogito ergo sum. (René Descartes) – Jau pens, pia sun jau.

Quo vadis? – Nua vas?

Alea iacta est. (Caesar) – Ils dats èn crudads.

Carpe diem – Nizzegia il di

Dus pitschens texts[modifitgar | modifitgar il code]

Si qui forte mearum ineptiarum

lectores eritis, manusque vestras

non horrebitis admovere nobis.


Sche vus essas casualmain lecturs da mias narradads,

Na vegnan voss mauns betg a tremblar, cur ch'els sa movan tras mias poesias.


Catull, carmen 85

Odi et amo. Quare id faciam fortasse requiris.

Nescio. Sed fieri sentio et excrucior.


Jau odiesch ed am. Ti ma dumondas forsa, pertge che jau fatsch quai.

Jau na sai betg. Ma jau sent ch'i capita, e vegn turmentà.