Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Noss sistem solar/Co che nus mesirain e perscrutain l'univers

Ord Wikipedia

Mesirar[modifitgar | modifitgar il code]

Ina part dals telescops da l'impurtant observatori da Mauna Kea (Hawai, Stadis Unids)

Cur che nus contemplain il tschiel, empruvain nus da mesirar quai che nus vesain. Uschia pudain nus cumparegliar ils numerus objects in cun l'auter e vegnin per exempel a savair tge grondezza ch'els han e co ch'els sa movan. Damai che noss egls na pon però betg vesair uschè lunsch sco che la gronda part dals corps celests sa chattan davent da la Terra, ans servin nus per quest intent d'instruments.

Ti has segir gia guardà ina giada tras in perspectiv ed es stà surstà, quant datiers ch'ils objects sa chattavan cun ina giada. Cun in tal instrument pudain nus er guardar en il tschiel e contemplar per exempel ils craters sin la glina. Scienziads han erigì immens telescops, cun ils quals nus pudain far quai fitg precis.

Per pudair perscrutar planets che sa chattan anc pli lunsch davent, sajettain nus cun agid da rachetas satellits en l'univers. Quels viagian alura magari onns a la lunga fin ch'els sgolan sper Jupiter u Saturn vi. Ils satellits fan fotografias e tramettan quellas per funk sin Terra. Intgins sa tschentan schizunt sin planets e giran enturn sin quels.

Il sistem metric[modifitgar | modifitgar il code]

Per pudair stgamiar a moda pli simpla nossa savida davart sulegl, glina e stailas, è la gronda part dals umans s'unida ad ina metoda communabla: il sistem metric.

Tge vul quai dir exact? Guarda per exempel sin tes agen corp. Quel ha differentas caracteristicas che ti pos mesirar: tia lunghezza da chau fin pe ubain tes pais. Per mesirar tia lunghezza prendas ti in bindel da mesirar u ina lingera, sin ils quals è nudà quant lungs ch'els èn, ed als cumpareglias cun tes corp. Las cifras sin il bindel da mesirar han ina tscherta distanza, ed il sistem metric fixescha quella: la distanza duai vegnir mesirada en meters. Quai è l'unitad da la lunghezza en quest sistem. Mesirain nus insatge, survegnin nus adina ina cifra ed in'unitad. In uffant da la scola primara mesira per exempel ca. in meter. La cifra è in e l'unitad è meters. Per betg stuair scriver tant, scursanin nus meter cun il bustab m.

Il sistem metric è vegnì duvrà l'emprima giada en l'Europa vers la fin dal 18avel tschientaner. El dueva remplazzar ils numerus sistems da mesiraziun pli vegls che duvravan per exempel pes e poleschs al lieu da meters. Ils umans han uschia pudì s'unir a grondezzas e quantitads communablas da las chaussas, per exempel en connex cun il commerzi da rauba.

En quest cudesch emprendain nus a conuscher pliras grondezzas che nus mesirain en il sistem metric: sper la lunghezza è quai la massa, la temperatura ed il temp.

Lunghezza: La lunghezza duvrain nus per inditgar il diameter d'in planet – d'ina vart directamain tras il punct central fin l'autra vart – ubain la distanza dal sulegl. Perquai ch'i sa tracta da fitg grondas distanzas, duvrain nus kilometer enstagl meter. In kilometer èn milli meters, e nus scrivain en furma curta km.

Massa: La massa inditgescha da quant material ch'in object consista. Dapli materia ch'è avant maun e pli gronda ch'è la massa. Sche ti has mangià bler, sa chatta dapli en tes corp e tia massa è pli gronda. Nus mesirain la massa en kilograms e la scursanin cun kg.

Temperatura: Schebain insatge è pli chaud u pli fraid ch'insatge auter, ta tradescha la temperatura, la quala nus mesirain en grads celsius. En furma scursanida scrivain nus °C. Tar nulla grads celsius schela l'aua a glatsch e tar tschient grads celsius buglia l'aua. En tscherts pajais, per exempel en ils Stadis Unids da l'America, dovra la glieud enstagl da celsius la stgala da fahrenheit ed els scrivan °F.

Temp: Il temp ans di la finala quant ditg ch'insatge dura. La Terra sa mova enturn il sulegl entaifer in onn. Il temp che la glina dovra per ses viadi ina giada enturn la Terra, numnain nus mais. (Quest num deriva dal latin ‹mensis› che va da sia vart enavos sin grec ‹mene› = glina). In di correspunda ad ina cumpletta rotaziun da la Terra enturn sasezza.

Davart gravitaziun, massa e pais[modifitgar | modifitgar il code]

Il princip da la gravitaziun duai Isaac Newton (1642–1726) avair scuvert cun vesair a crudar in mail durant ch'el observava la glina. Uschia ha el realisà che tant objects sin la Terra sco er al tschiel èn suttamess a la medema forza

Materia è quai, or dal qual tut las chaussas consistan. La massa d'in corp ans di, tge quantitad da materia che quel cuntegna. Duas bananas han la dubla massa d'ina banana. Ma in toc fier da la grondezza d'ina banana ha dapli massa (e paisa perquai er dapli), essend che la materia è smatgada ensemen pli ferm en il fier. Dapli massa ch'in object ha e dapli che quel vegn attratg da la gravitaziun e pli ferm che sia gravitaziun attira auters objects.

La forza, cun la quala la Terra ans attira, numnain nus pais. Ils astronauts paisan sin la glina bler pli pauc che sin la Terra, perquai che la glina ha ina pli pitschna massa che la Terra. Perquai è er sia forza da gravitaziun pli pitschna, ella na tira betg uschè ferm. Mintga corp celest posseda in'atgna gravitaziun. La banana vegn a crudar sin la glina bler pli plaun per terra, essend che la glina na tira betg uschè ferm vi dad ella.

La forza da gravitaziun d'in corp è tant pli ferma, pli datiers ch'ins è da quel, e tant pli flaivla, pli lunsch davent ch'ins sa chatta. Sin ina fitg auta muntogna pasain nus in zichel pli pauc che sper la mar. Quai è uschia, perquai che nus ans chattain sin la muntogna bler pli lunsch davent dal center da la Terra resp. dal nuschegl da la Terra.

La forza d'attracziun da la Terra u d'auters corps celests na tschessa betg en l'univers, ella vegn be adina pli flaivla. Pudess ins bittar ina banana ferm avunda en il dretg angul, girass ella enturn la Terra. En questa moda mainan rachetas astronauts en l'univers. Sche ti bittassas la banana anc bler pli ferm en la dretga direcziun, alura sgulass ella davent da la Terra e na turnass mai pli enavos – ma nossa bratscha n'è betg uschè ferma.

Perscrutar[modifitgar | modifitgar il code]

Tgi ha scuvert tge?[modifitgar | modifitgar il code]

Manuscrit da Galileo Galilei (1564–1642) cun observaziuns davart il Jupiter e sias glinas

Mintgin che guarda si en il tschiel serrain po vesair set objects clers. Igl èn quai sulegl, glina, Mercur, Venus, Mars, Jupiter e Saturn. Ils umans han gia dapi daditg enconuschientschas davart quests objects. Ils Grecs e Romans crajevan che quels sajan colliads cun ils dieus. A Babylon avev'ins numnà ils dis da l'emna tenor els. Quasi tuts eran persvas che tut quests objects girian enturn la Terra. Ins na saveva betg che nus vivain en in sistem solar.

Nicolaus Copernicus

L'onn 1543 ha Nicolaus Copernicus scuvert ch'ils planets giran enturn il sulegl. Be la glina gira enturn la Terra. Ma la gronda part da sia vita ha Copernicus gì tema da dir quai publicamain. Alura ha però Galileo Galilei drizzà ses telescop sin tschiel. El ha chattà glinas che giran enturn il Jupiter. El era segir che Copernicus haja gì raschun cun si'idea ed ha gì difficultads cur ch'el ha ditg quai. Igl ha duvrà 70 onns per persvader la scienza ch'ils planets girian enturn il sulegl. Ma oz chapescha praticamain mintgin che nus vivain en in sistem solar.

Ils umans han construì megliers telescops ed han chattà anc bler dapli objects al tschiel – glinas, planets, asteroids. Schizunt oz vegnan anc adina chattads novs objects, sco per exempel il 2003 UB313 ch'è schizunt pli grond che Pluto. Dapi il 2006 vegnan tals objects sumegliants al Pluto numnads planets nanins.

Da telescops ed auters instruments[modifitgar | modifitgar il code]

Avant ch'è vegnì inventà il telescop, perscrutavan ils umans il tschiel be ad egl. Els vesevan co ch'ils planets sa muvevan sur il tschiel. Els han emprendì a predir, nua ch'il sulegl, la glina ed ils planets vegnian a sa chattar al tschiel. Els han erigì observatoris – quai èn lieus per observar il tschiel. Els han observà il sulegl e las stailas, per enconuscher il decurs da l'onn. En China savev'ins schizunt, cura che la glina vegnia a cuvrir il sulegl. Blers umans pensavan ch'ils objects celests possian manar a guerra u pasch sin Terra.

Suenter l'invenziun dal telescop è quel vegnì meglierà successivamain. Ils astronoms han vis ch'ils planets n'èn betg tuttina sco las stailas. Ed els han constatà ch'intgins planets han glinas. Ils umans han cumenzà a reflectar co ch'i pudess vesair or sin quests planets. L'emprim han intgins pensà ch'ils auters planets e glinas sajan er abitads d'umans ed animals. Alura han els construì anc megliers telescops e vis ch'i na dat naginas plantas u animals sin la glina u sin il Mars.

Uss pudain nus scuvrir munds allontanads cun trametter là sondas. Talas èn sguladas sin ils planets Venus, Mars e sperasvi ils planets exteriurs. Dals maletgs ch'ellas han fatg, avain nus d'engraziar oz la gronda part da quai che nus savain da quests planets. Sin il Mars èn robots sa tschentads ils onns 1971 e 1976 ed adina puspè a partir dal 1997. Er qua vegnan fatgs millis maletgs e vegn intercurì da tge che la crappa e la grippa sin il Mars consistan.

Fin oz n'han ins chattà nagina vita ordaifer la Terra. Forsa vivevan pli baud pitschnas creatiras monocellularas sin il Mars. Forsa datti vita sut il glatsch sin Europa, ina da las glinas dal Jupiter. Novas missiuns èn planisadas per perscrutar sch'i dat insanua sin quests munds vita.

L'uman en l'univers[modifitgar | modifitgar il code]

Sputnik 1 – l'emprim satellit che l'uman ha tramess en l'univers
La staziun spaziala internaziunala ISS. Quella furma da preschent il pli grond object creà da l'uman che sa chatta en l'univers

Da pudair avanzar en l'univers furmava gia avant millis onns in dals gronds siemis da l'umanitad. Blers scripturs han scrit davart viadis en l'univers, ditg avant che l'emprim eroplan s'auzia l'onn 1903 en l'aria. In dals emprims cudeschs da quest gener science fiction sa numna ‹Da la Terra sin la glina› e deriva dal Franzos Jules Verne. L'ovra è cumparida il 1865 – stgars tschient onns avant ch'igl è per propi reussì als umans da surventscher la forza da gravitaziun da la Terra.

L'univers cumenza 100 km sur la surfatscha da la Terra. L'onn 1942 ha la racheta tudestga A-4 cuntanschì sco emprim object quest'autezza.

L'Uniun sovietica ha tramess l'october 1957 il satellit Sputnik 1 en l'univers. Stgars in mais pli tard è suandà Sputnik 2 cun l'emprima cosmonauta a bord: Laika, ina chogna. Ils Americans èn stads schoccads: fin uss avevan els pensà d'esser superiurs a l'Uniun sovietica sin tut ils champs tecnologics. Quest eveniment ha survegnì il num ‹schoc da Sputnik›. Ils Stadis Unids han sviluppà sezs satellits e rachetas. Igl è sa furmà ils proxims decennis ina concurrenza ch'è vegnida enconuschenta sut il num Cursa en l'univers.

Ils 12 d'avrigl 1961 è l'emprim uman vegnì sajettà en l'univers, numnadamain il cosmonaut sovietic Yuri Gagarin cun la nav spaziala Wostok 1. Ils proxims decennis ha l'Uniun sovietica tramess ulteriurs umans en l'univers, medemamain ils Stadis Unids da l'America. Il proxim pajais ch'ha tramess en l'univers ina nav spaziala è stada la China cun Shenzhou 5 (l'onn 2003).

Curt suenter il sgol da Gagarin ha il president american John F. Kennedy tegnì in famus pled, en il qual el ha ditg ch'ils Stadis Unids vegnian anc a trametter il medem decenni umans sin la glina. Ed uschia èsi daventà: Neil Armstrong è stà l'onn 1969 l'emprim uman ch'ha mess pe sin la glina. Tut en tut èn 12 astronauts stads ils onns 1960/70 sin la glina. Els han manà cun sai crappa e pulvra enavos sin Terra.

Ils Stadis Unids, la Russia, il Giapun, il Canada e numerus stadis europeics han construì communablamain la staziun spaziala internaziunala ISS, en la quala sa trategnan e sa barattan permanentamain astronauts dals stadis commembers.