Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Noss sistem solar/Comets

Ord Wikipedia

Fatgs

  • Comets vegnan savens descrits sco ballottas da naiv giganticas, pertge ch'ellas consistan per gronda part da glatsch.
  • Comets han duas cuas; ina consista surtut da crappa e pulvra, l'autra oravant tut da gas.
  • Cuas da comets mussan adina davent dal sulegl.

[[Datoteca:.jpg]]

Tge è in comet?[modifitgar | modifitgar il code]

Il comet Hale-Bopp, fotografia dal 1997

T'imaginescha in comet sco in'immensa ballotta da naiv tschuffa ed emplenida cun gas. Comets sa furman en in rintg da crappa, pulvra e glatsch che tanscha davos il Pluto enturn il sulegl e che vegn numnà tschinta da Kuiper. Comets sa furman cur che crappa, pulvra e glatsch condenseschan, vul dir vegnan stumplads ensemen tras la forza da gravitaziun. Daventa in comet cun il temp pli e pli grond, tiri quel vers il sulegl ed enturn quel.

En noss sistem solar dovran comets blers onn per ir ina giada enturn il sulegl – d'intgins tozzels onns fin plirs millis. Il motiv è ch'els giran en uschè gronda distanza enturn il sulegl. Ils comets sa movan enturn il sulegl sin lungs orbits ovals, betg sin radunds sco ils planets.

Co vesa or in comet?[modifitgar | modifitgar il code]

Comets che ti pos observar al tschiel senza telescop èn fenomens extraordinaris; tar quels sa tracti tar ils pli gronds, cun la pli ferma forza da glisch. Per lunschor la gronda part sa laschan be enconuscher tras in telescop.

Cur ch'ils comets èn anc fitg lunsch davent dal sulegl, als cuvra ina crusta da glatscha, crappa naira e pulvra; ma cur ch'in comet s'avischina al sulegl, cumenza il glatsch a luar. Tras quai sa furman grondas quantitads dad aua e vapur che rumpan tras la crusta e stiran cun sai pulvra e crappa. Mintgatant sa laschan l'aua, la vapur, la crappa e la pulvra observar davent da la Terra sco ina u duas cuas che mainan davent dal comet. Ed er sche be ina cua è visibla, èn tuttina avant maun duas: ina che cumpiglia la vapur leva e l'aua, l'autra che consista da crappa, pulvra e tocca da glatsch.

Comets han per ordinari ina grondezza d'in pèr fin intgins tschient kilometers, ma lur cuas pon avair ina lunghezza da plirs milliuns kilometers.

Observar comets al tschiel[modifitgar | modifitgar il code]

Propi gronds comets che furman cuas spectacularas tutgan tar ils pli rars objects entaifer noss sistem solar. Per ordinari ves'ins be paucs mez gronds entaifer in tschientaner e be paucs fitg gronds entaifer in millenni. Ils astronoms n'èn betg buns da predir lur arrivada, perquai ch'i dat anc adina chaussas en noss sistem solar che n'èn betg scleridas dal tuttafatg. Duessas ti vegnir a savair ch'i cumparia bainbaud in grond comet al tschiel, dovras ti be suandar quest'instrucziun da diever per al vesair:

  1. Emprova d'eruir, schebain il comet traversa la part dal tschiel da tes lieu d'abitar.
  2. Sche quai è il cas, ta procura in perspectiv u telescop per al observar. Ils pli gronds comets sa laschan er observar be ad egl.
  3. Per survegnir anc ina meglra impressiun dal comet, pos ti ta render cun tes geniturs en in parc, en in guaud u en in lieu stgir situà davent dals lieus abitads ed illuminads.

La pulvra da la cua d'in comet gira pli u main sin il medem orbit tras il spazi, sin il qual il comet viagia enturn il sulegl. Per ordinari è quella uschè fina ch'ins na la vesa betg. Maina l'orbit terrester però tras ina tala cua, alura arrivan particlas da pulvra en l'atmosfera da la Terra e sa stizzan. Igl èn quai ils uradis da meteorits che sa laschan observar da temp en temp. La gronda part da quests uradis da meteorits èn identifitgads en il fratemp; els tutgan ubain tar in comet existent u furman restanzas d'in comet ch'è vegnì observà pli baud, per il pli avant tschientaners. Cur che la Terra viagia tras questa cumulaziun da pulvra ch'è restada enavos, pos ti observar la notg ‹stailas crudantas› u meteorits.

Quants comets datti?[modifitgar | modifitgar il code]

Il comet Donati l'onn 1858 sur Venezia

Quants comets ch'i dat propi na sa nagin. Ils comets giran sin orbits che sa chattan uschè lunsch davent dal sulegl che la gronda part dad els na pon betg vegnir observads, gnanc cun in telescop betg. Tuttina reusseschi ad astronoms da scuvrir mintg'onn bundant 100 comets nunenconuschents ch'èn vegnids datiers avunda per pudair vegnir observads davent da la Terra. En il fratemp èn registrads bundant 3000 differents comets. La gronda part dals comets che vegnan observads crodan en il sulegl u bandunan definitivamain il sistem solar. I pudessan exister in milliun tals comets ch'arrivan pli baud u pli tard avunda datiers per pudair vegnir observads cun noss telescops. Da tut ils telescops ch'èn vegnids observads fin uss, quintan ils astronoms be tar var 250 ch'els returnian puspè.

Co arrivan comets tar lur num?[modifitgar | modifitgar il code]

In comet vegn per ordinari numnà tenor l'astronom ch'al ha scuvert. Èn quai pliras persunas, alura datti magari tar comets nums dubels sco tar ils comets Hale-Bopp u Shoemaker-Levy. I vala sco grond'onur per in astronom sch'in comet vegn numnà suenter el.

Tge enconuschents comets datti en l'istorgia?[modifitgar | modifitgar il code]

  • Il comet Halley – forsa il pli enconuschent comet insumma e l'emprim ch'ha pudì vegnir identifitgà sco comet che returna.
  • Il comet Encke – il segund comet, dal qual ins ha pudì calcular ch'el returnia.
  • Il comet Shoemaker-Levy – el è stà l'emprim comet, dal qual ins ha pudì observar co ch'el è collidà cun in auter planet da noss sistem solar: l'onn 1994 è el dà dapart e crudà sin il Jupiter.

Annunzian comets ina disgrazia?[modifitgar | modifitgar il code]

La sonda spaziala Giotto observa il comet Halley (illustraziun)

Pli baud na chapivan ils umans anc betg propi, tge che comets èn e danunder ch'els vegnan. En intginas culturas valeva l'arrivada d'in comet sco preavis a nauschs eveniments sco la mort dal retg u sconfittas militaras. En auters tschientaners valevan comets percunter sco segns da fortuna e da ritgezza. Astronoms or da la Veglia China han bain prestà las meglras prelavurs cun nudar cura e nua che quels cumparevan al tschiel ed als descriver precisamain.

Schizunt cur ch'il comet Halley è cumparì il 1910 al tschiel, è prorutta ina panica generala. Cur ch'igl è numnadamain vegnì enconuschent che la Terra pudess arrivar en la cua dal comet, han ins gì tema che gas tissientads inundeschian la Terra. En vardad datti però uschè pauc gas en la cua d'in comet che quel n'ha praticamain nagin'influenza sin la cumposiziun da l'atmosfera da la Terra.