Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Noss sistem solar/Il sistem solar en survista

Ord Wikipedia
Il sistem solar cun ils quatter planets interiurs davant a dretga dal sulegl ed ils quatter planets exteriurs davos a sanestra

Planets èn grondas cullas da crap u gas che giran enturn stailas. Nus vivain sin in che nus numnain la Terra. Quella sa mova enturn ina staila che nus numnain sulegl. I dat set auters planets che giran enturn noss sulegl, ed er anc ina massa objects pli pitschens. Il sulegl e tut quests objects che giran enturn el, numnain nus sistem solar.

Avant blers onns n'ha la glieud betg chapì ch'ils planets ed auters objects en noss sistem solar sa muvevan enturn il sulegl. Els manegiavan che tut giria enturn la Terra, inclus il sulegl. Quai para natiral, damai che nus na sentin betg che la Terra sa mova, u betg?

Avant radund 500 onns ha alura in um cun num Copernicus pretendì che tut ils planets sa movian enturn il sulegl. Suenter ulteriurs 100 onns ha Galilei cumenzà ad observar il tschiel cun ina nova invenziun: il telescop. El ha mussà ch'igl è tut normal ch'ils planets sa movan enturn il sulegl. Pli tard han adina dapli umans observà il tschiel cun in telescop. Els han cumenzà ad emprender, co ch'ils planets ed ils auters objects sa movan entaifer il sistem solar.

Uss tramettain nus rachetas en l'univers per vegnir a savair dapli. Astronauts viagian enturn la Terra. Intgins dad els èn sa tschentads sin la glina. Roboters pon sgular tar auters planets e fotografar quels. Nus pudain vesair chaussas, da las qualas astronoms sco Copernicus u Galileo pudevan be siemiar.

Nus pudain far diever d'immens telescops per vesair tge che capita sin autras stailas. Nus cumparegliain fotografias da stailas lontanas cun il sulegl. Nus pudain analisar millis fotografias dals planets per emprender dapli davart la Terra. Nus vulain emprender bler dals objects en noss sistem solar, per chapir co che quel è sa furmà avant lung temp. Nus pudain uschia er sminar tge che pudess capitar cun quel lunsch en l'avegnir.

Tge è il sistem solar?[modifitgar | modifitgar il code]

Distanza dal sulegl:

En il center dal sistem solar sa chatta il sulegl. Tar quel sa tracti d'ina staila sco milliardas autras stailas al tschiel. Las autras stailas èn però uschè lunsch davent ch'ellas cumparan sco pitschens puncts. Il sulegl è impurtant per nus, perquai ch'el ans dat chalur, glisch ed energia per viver. Senza il sulegl na dessi pia nagina vita sin la Terra!

Tut ils auters objects en il sistem solar giran enturn il sulegl. Ils planets èn ils pli gronds da quests objects, e la Terra è in dals otg planets. Ma ils planets sa differenzieschan vaira ferm in da l'auter!

Ina gronda part dals planets han glinas. Ina glina gira adina enturn ses planet. Il Mercur n'ha nagina glina, la Venus er betg, la Terra ha ina ed il Jupiter ha 63!

Ils planets situads il pli datiers dal sulegl vegnan numnads planets interns. Igl èn quai Mercur, Venus, Terra e Mars. Dador quels suonda in rintg lad dad asteroids; quai èn tocs da grippa u crappa ch'èn bler pli pitschens ch'in planet. Quest rintg vegn numnà tschinta d'asteroids. A l'intern da la tschinta d'asteroids datti er in planet nanin (pli pitschen ch'in normal planet), il qual sa numna Ceres. Alura suondan ils planets exteriurs: Jupiter, Saturn, Uranus e Neptun. Dadora sa chattan anc intgins planets nanins. In da quels enconuschas ti forsa: Pluto, il qual vegniva numnà pli baud planet. Ulteriurs planets nanins èn Eris, Makemake e Haumea. Ils planets portan ils nums da dieus romans ch'ils umans veneravan avant blers onns.

Davos l'orbit dal Neptun datti in ulteriur rintg extendì, sumegliant a la tschinta d'asteroids, la tschinta da Kuiper (pronunzià ‹Keupa›). Il num da quella deriva da la schlattaina da l'emprima persuna ch'ha scrit davart questa tschinta d'asteroids. La gronda part dals objects che fan part da la tschinta da Kuiper sa laschan be enconuscher cun fadia tras il telescop.

Ordaifer la tschinta da Kuiper sa chatta anc il nivel d'Oort. Ils scienziads supponan che quai saja la regiun, danunder che derivan ils comets. Quel è situà fitg fitg lunsch davent dal sulegl, radund 1000 giadas pli lunsch che Pluto. El sa chatta per uschè dir a l'ur da noss sistem solar. E precis, ‹Oort› è stà il num da famiglia da l'emprim uman ch'ha scrit davart quest nivel.

Tranter tut quests objects hai pulvra. Las singulas particlas èn situadas fitg lunsch ina ord l'autra, ma ellas glischan en la glisch dal sulegl. Avant la levada dal sulegl il settember u october las pon ins vesair a glischar en l'ost. Ins discurra en quest connex da glisch zodiacala.

Cur che parts da la pulvra fruntan sin l'atmosfera da la Terra, traglischan ellas. Nus numnain quai staila crudanta u meteorit.

Davosvart sa chatta in grond spazi vid senza aria u auters objects. L'univers è propi immens!

Tge tegna ensemen il sistem solar?[modifitgar | modifitgar il code]

Pertge giran ils planets enturn il sulegl? Pertge giran glinas enturn planets? Pertge na sa fa il sulegl betg davent e lascha enavos ils planets? La resposta sin tut questas dumondas ha da far cun gravitaziun. La gravitaziun è la forza d'attracziun che mintga massa effectuescha sin mintg'autra massa. In object sin la Terra è ‹grev›, perquai che la Terra al tira engiu; l'object croda, perquai ch'el vegn attratg da la Terra. La forza d'attracziun tranter corps pli pitschens è memia flaivla per ch'ins la pudess sentir, ma la forza d'attracziun dal sulegl e dals planets è vaira ferma, damai che quels èn fitg massivs.

Nus na sentin betg la forza d'attracziun dal sulegl, perquai che quel attira er la Terra, sin la quala nus stain. Ma la gravitaziun dal sulegl è gronda avunda per betg laschar sgular davent la Terra. Malgrà che la Terra sa mova fitg svelt, resta ella sin l'orbit enturn il sulegl. Igl è sco sche las duas cullas fissan liadas invisiblamain ina vi da l'autra. Precis tuttina funcziuneschi cun las glinas che giran enturn lur planets. Er quellas vegnan tegnidas sin lur orbits grazia a la forza da gravitaziun. Dal reminent na stat er il sulegl betg airi en l'univers. L'entir sistem solar sa mova enturn il center da nossa galaxia. E tut vegn tegnì ensemen, perquai ch'i dat la forza da gravitaziun.

Sche la Terra na sa muvess betg, crudass ella pervi da la forza da gravitaziun en il sulegl. Damai ch'ella sa mova però fitg svelt enturn il sulegl e sgola permanentamain ‹enturn il caraun›, vegn ella smatgada vers anora, tuttina sco che ti vegns smatgà anora en l'auto che fa in caraun. Questa forza che s'effectuescha sin mintga corp che va enturn in caraun, sa numna forza centrifugala.

La forza da gravitaziun e la forza centrifugala tegnan tar mintga planet precis l'equiliber, ed uschia giran quels adina vinavant sin lur orbits.

Co è il sistem solar sa furmà?[modifitgar | modifitgar il code]

Or d'ina tala rudella da gas e pitschnas particlas da pulvra pudess esser sa furmà il sistem solar

Noss sistem solar fa part da la galaxia Via da latg. Galaxias èn grondas accumulaziuns da pulvra, gas, stailas ed auters corps celests. En nossa galaxia datti nivels da pulvra e gas, nua che sa sviluppan novas stailas. Noss sistem solar è sa furmà en in nivel. Ina part da quest nivel è daventà pli pitschen e damain sparpaglià. Igl è sa sviluppada ina grossa rudella da gas e pitschnas particlas da pulvra che sa girava d'in cuntin. En il center era questa rudella il pli spessa. Plaunsieu è il center crudà ensemen, fin ch'è sa furmà londeror in sulegl. Nus perscrutain anc adina co ch'ils planets èn sa sviluppads. La gronda part dals scienziads èn da l'avis che quels sajan sa furmads da las restanzas da gas e pulvra.

Uschia avess pudì vesair or l'ulteriur svilup: La restanza da la rudella ha cuntinuà a girar enturn il sulegl. Las particlas pitschnas èn collidadas ed intginas èn restadas tatgadas ina vi da l'autra. Uschia èn sa sviluppads da la pulvra in pau a la giada graunins, ils quals han da lur vart furmà crappels e da quels hai dà craps. Or da la collisiun da crappa hai dà grippa e da la collisiun da grippa hai dà objects anc pli gronds. Quests objects gronds han ramassà las ulteriuras restanzas e furmà planets, glinas ed asteroids.

Il sulegl è vegnì adina pli chaud cur ch'el è collabà. El ha cumenzà a radiar. La temperatura en il center ha cuntanschì in milliun grads. Il sulegl ha cumenzà a crear grondas quantitads da glisch e chalur. Quellas han stgatschà la gronda part da la pulvra e dal gas tranter ils planets interns. La glisch e la chalur èn la glisch dal sulegl che nus pudain vesair e sentir mintga di sin Terra.

Tge capita cun noss sistem solar?[modifitgar | modifitgar il code]

Il ciclus da vita dal sulegl. Da quel vegn er a depender l'avegnir da la Terra e da l'entir sistem solar

En circa 5 milliardas onns vegn il sulegl ad avair consumà la gronda part da ses carburant, vul dir da l'idrogen. Cun quai vegn el ad entrar en l'ultim ciclus da sia vita. Il sulegl vegn a collabar e silsuenter vegn ses mantè exteriur a sa scuflar. El daventa in gigant cotschen.

Il sulegl vegn alura ad esser uschè grond ch'intgins dals planets vegnan a sa chattar a l'intern dal sulegl. Quels vegnan a brischar. Tgenins planets che vegnan destruids entras quai, dependa da la dumonda, tge cumpart da la massa dal sulegl che va a perder. In immens vent solar vegn a suflar davent la gronda part dal mantè exteriur dal sulegl. Il sulegl vegn perquai a posseder bler damain massa. La forza da gravitaziun dal sulegl vegn pli pitschna. Ed ils planets vegnan anc a sa mover pli lunsch davent dal sulegl.

Suenter esser daventà in gigant cotschen, vegn il sulegl a cumenzar a brischar il helium e tras quai a vegnir anc pli pitschen. Alura n'è el nagin gigant cotschen pli. Il sulegl vegn ad avair consumà ses helium en l'interval da ca. tschient milliuns onns. Alura daventa el danovamain in gigant cotschen ed anc dapli gas vegn a vegnir suflà davent ils proxim tschientmilli onns.

I vegn a sa furmar in nivel planetar. Quel po exister in pèr milli fin intgins dieschmilli onns. El vegn a traglischar en la glisch dal sulegl.

En il center pudess il sulegl sa reducir ad ina pitschna staila che vegn numnada nanin alv. Ina tala staila è circa tuttina gronda sco la Terra. I duvrass alura radund tschient da quests nanins alvs per emplenir la grondezza dal sulegl odiern. Il sulegl n'ha alura nagin carburant pli. El ha anc arcunà grondas quantitads da chalur e vegn plaunsieu pli fraid e fustg. Per finir, en circa tschient milliardas onns, sa stizza el dal tuttafatg.