Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Noss sistem solar/Planets nanins

Ord Wikipedia

Fatgs:

  • La classa dals planets nanins ha l'Uniun astronomica internaziunala definì l'onn 2006.
  • Dapi il 2008 valan tschintg corps celests uffizialmain sco planets nanins.
  • Daspera existan intgins tschient ulteriurs candidats che pudessan anc vegnir classifitgads sco planets nanins.

[[Datoteca:.jpg]]

Pluto[modifitgar | modifitgar il code]

Pluto en colurs natiralas

Fin il 2006 valeva il Pluto anc sco planet. Oz tutga el tar ils uschenumnads planets nanins, perquai ch'ils astronoms han decidì che Pluto saja memia pitschen per esser in planet.

Il Pluto è pli pitschen che tut ils planets en noss sistem solar, schizunt pli pitschen che nossa glina. Ses pais correspunda ad 1/454 da la massa da la Terra ed ad 1/6 da la massa da nossa glina. Pluto ha in diameter tranter 2200 e 2400 kilometers. Sia surfatscha munta a 1/30 da quella da la Terra, ses volumen ad 1/150.

Co ch'i vesa or sin il Pluto na savain nus betg precis. Fin uss n'è anc nagina nav spaziala stada là. e schizunt noss megliers telescops na pon enconuscher nagins detagls. Cun tutta segirtad èsi però là fitg fraid, ca. –230 °C. La surfatscha è cuverta cun glatsch. Ultra da quai ha il Pluto ina fina atmosfera, la quala schela cur che Pluto sa chatta lunsch davent dal sulegl.

Pluto ha trais glinas. La pli gronda sa numna Charon. Quella è mez uschè gronda sco Pluto e furma medemamain in planet nanin. Sia surfatscha è cuverta cun glatsch. En la mitologia romana manava Charon las olmas mortas sur il flum Acheron en il pajais dals morts. Las duas ulteriuras glinas èn fitg pitschnas cun in diameter da stgars 40 km. Quellas èn vegnidas scuvertas l'onn 2005 cun agid dal telescop spazial Hubble.

In di sin il Pluto correspunda a 6,3 dis u 153,3 uras sin Terra. Sco Uranus rotescha er Pluto giaschend. In onn sin il Pluto correspunda a 6387 dis u 17,7 onns sin la Terra.

Ils scienziads èn da l'avis che Pluto consistia surtut da grip e crap, ma quai n'è betg anc dal tut segir. La scuverta da Charon ha gidà a stimar la spessezza da Pluto. Las infurmaziuns gudagnadas als han tradì, da tge che Pluto consista e da tge betg. Consistiss el da material grev, avess el in'auta spessezza; consistiss el da gas, fiss sia spessezza bassa. Pluto sa chatta insanua tranteren, e perquai consista el probablamain da grip e glatsch.

Sin il Pluto è la gravitaziun be 0,06 giadas uschè ferma sco sin la Terra. Quai vul dir ch'ins pudess siglir bundant pli ad aut che sin la glina e tut tenor er cuntanscher grondas sveltezzas.

Il num da Pluto deriva dal dieu roman da l'enfiern/hades. En la mitologia romana aveva quel rapinà Proserpina (Persephone) per la pudair maridar. Da quai è sia mamma Ceres daventada fitg trista, uschia ch'igl è daventà enviern. Per terminar l'enviern, ha Jupiter tramess il frar da Pluto, Mercur, a la prender enavos. Avant che Pluto ha laschà ir ella, l'ha el dà da mangiar in mail granat. Quel ha effectuà ch'ella sto uss adina viver in mez onn cun el. Quai è la legenda romana davart l'origin da la primavaira: cur ch'ella va en il hades, chala tut da crescher; cur ch'ella returna, è sia mamma puspè cuntenta e la natira cumenza puspè a pruir.

Ceres[modifitgar | modifitgar il code]

Ceres en cumparegliaziun cun la Terra e la glina

Ceres è in planet nanin situà en la tschinta d'asteroids, pia tranter Mars e Jupiter. El è vegnì scuvert pir l'onn 1801. Sur lung temp al han ins numnà ‹corp pitschen›. Dapi il 2006 al designeschan ins sco planet nanin. I sa tracta dal pli grond corp en la tschinta d'asteroids. Ceres n'ha naginas glinas.

Ceres è quasi da furma radunda. Il diameter a l'equator munta a 487 km. Ceres pudess ins plazzar set giadas en il diameter da la glina e schizunt 26 giadas en quel da la Terra.

In di sin Ceres correspunda a ca. 9 uras sin Terra; in onn a 1682 dis ubain ca. 4 ½ onn sin Terra.

Ils scienziads crain che Ceres consistia surtut da grip ed aua. Els manegian che l'aua pudess furmar in quart dal pais. Sin la surfatscha cumpara quella però en furma schelada. La surfatscha duai consister d'ina stresa satiglia, da pulvra. Sut quella en duai sa chattar in mantè da glatsch d'ina grossezza da ca. 10 km. Alura suonda in nuschegl cumpact da crap.

Sin Ceres pudess ins far sigls gigantics. La gravitaziun è là 36 giadas pli flaivla che sin la Terra. Sche tes bab paisa sin la Terra 72 kg, al pudessas ti auzar ad aut sin Ceres senza nagina difficultad. Pertge ch'el fiss là uschè lev sco ina buttiglia da baiver da dus liters cun cuntegn.

Il planet nanin Ceres è vegnì numnà suenter la dieua romana da l'agricultura e la patruna da l'insla Sicilia. El ha retschet il num da ses scuvrider, l'astronom talian Giuseppe Piazzi.

Eris[modifitgar | modifitgar il code]

Eris è in planet nanin situà en la tschinta da Kuiper, pia davos il Pluto. El è pir vegnì scuvert l'onn 2003. El furma il pli grond planet nanin entaifer la tschinta da Kuiper, suandà sin ils chaltgogns da Pluto.

Il diameter a l'equator dad Eris munta ca. 2400 km. Eris è pia in pau pli pitschen che nossa glina. Eris sez ha ina glina cun num Dsynomia.

Ils scienziads crain che Eris sa cumponia surtut da grip ed aua. Ultra da quai duai esser avant maun sin sia surfatscha metan (in gas) en furma schelada.

In onn sin Eris correspunda a ca. 557 onns sin Terra. La gravitaziun è 16 giadas pli flaivla che sin la Terra. Il num dal planet nanin deriva da la dieua romana da la dispita.

Makemake[modifitgar | modifitgar il code]

Makemake è in planet nanin che sa chatta en la tschinta da Kuiper, davos il Pluto. El è vegnì scuvert l'onn 2005. Suenter Pluto furma el il segund cler object da la tschinta da Kuiper.

Il diameter a l'equator munta a 2400 km. Quai è circa 1/6 da l'equator da la Terra. Makemake n'ha naginas glinas. In onn sin Makemake correspunda a 309 onns sin la Terra. La gravitaziun è là 22 giadas pli flaivla che sin la Terra. Il num dal planet nanin deriva dal dieu da la creaziun e da la fritgaivladad da la cultura da l'Insla da Pasca.