Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Noss sistem solar/Sulegl

Ord Wikipedia

Fatgs

  • Il sulegl sa chatta en ina distanza da 150 000 000 km davent da la Terra.
  • La glisch dal sulegl dovra 8 minutas fin tar nus.
  • Mintga secunda transfurma il sulegl 4 000 000 tonnas gas en energia.
  • Il sulegl è uschè lad sco 109 cullas da la Terra ina sper l'autra.
  • Il sulegl consista da gas. Ins crudass viaden.
  • Il sulegl è fitg chaud (5500 °C). Ins brischass.

Adatg: Na guarda mai directamain en il sulegl! Sche ti guardas cun in perspectiv u telescop en il sulegl, pos ti schizunt daventar tschorv. Er tar ina stgiradetgna dal sulegl adina be guardar tras ils egliers spezials.

[[Datoteca:.jpg]]

Tge è il sulegl?[modifitgar | modifitgar il code]

Cumparegliaziun da la grondezza dal sulegl e dals quatter planets interiurs (davantvart) ed exteriurs (davosvart)

Il sulegl n'è nagin planet, mabain ina staila. In lieu dischagreabel, betg adattà per in'excursiun! Sin sia surfatscha regia ina temperatura da dapli che 5000 °C. La pli auta temperatura ch'è vegnida mesirada insacura en l'Europa è stà 50 °C (Spagna). Ma betg be pervi da quai na pon ins betg ir enturn là; il sulegl n'ha nagina surfatscha cumpacta, mabain consista da gas. Surtut d'idrogen ch'el transfurma en helium, in process che producescha in'enorma chalur.

Sin via vers il sulegl passain nus dus planets. L'emprim la Venus ed alura il Mercur che sa chatta il pli datiers dal sulegl. L'aura sin quests planets n'è betg propi sco ch'ins la giavischass: bler memia chaud durant il di (425 °C) e memia fraid durant la notg (-170 °C), vitiers vegnan stemprads cun 300 km/h.

Da quest'immensa chalur sentin nus er in pau sin Terra. Mo che nus essan bler pli lunsch davent; perquai na vegni qua betg uschè chaud. Noss'entira vita dependa dal provediment cun glisch e chalur. Las plantas che produceschan noss oxigen, n'avessan nagina schanza senza la forza dal sulegl, medemamain nus umans.

Quant grond è il sulegl?[modifitgar | modifitgar il code]

Il disc solar sez cumpara a l'egl dal tuttafatg alv

Noss sulegl è blerun pli grond che la Terra! Ses diameter munta a 1 000 000 km (109 giadas il diameter da la Terra) e sia massa cumpiglia radund 98 % da l'entir sistem solar. Sin la surfatscha dal sulegl pasass ins 28 giadas tant sco sin Terra, perquai che la pli gronda massa effectuescha er ina pli gronda forza d'attracziun.

Dapli che 1 000 000 cullas da la Terra han plazza en il sulegl – strusch da crair sch'ins vesa questa pitschna culla al tschiel. Ch'el para uschè pitschen davent da nus, ha be da far cun l'enorma distanza. E cumpareglià cun autras stailas, è nossa staila be da grondezza mesauna.

In vent solar fitg flaivel, che consista da gas, sufla davent dal sulegl en tuttas direcziuns dal sistem solar.

Co vesi or sin la surfatscha?[modifitgar | modifitgar il code]

Fotografia d'auta resoluziun da la surfatscha dal sulegl

La surfatscha dal sulegl sa numna fotosfera, quai che munta ‹culla da glisch›. Questa culla consista da gas fitg chaud (radund 5500 °C) che ionisescha tar questa temperatura e vegn perquai numnà plasma. Ils gas a la surfatscha èn main spess che a l'intern ed els traglischan entras la glisch e la chalur ch'als penetreschan.

Co fa il sulegl glisch e chalur?[modifitgar | modifitgar il code]

Il sulegl è la funtauna d'energia primara da la Terra. L'energia vegn producida profund en l'intern dal sulegl tras in process cun num fusiun nucleara. Quatter atoms d'idrogen fusiuneschan ad in atom da helium. In atom da helium è pli lev che quatter atoms d'idrogen. Or da la differenza da materia hai dà energia. Il medem princip vegn er applitgà tar ina bumba idrogenica.

La structura dal sulegl en survista

Nuschegl: Il center dal sulegl è fitg spess, vul dir fitg grev. El è radund 12 giadas uschè spess sco plum u formulà autramain: fiss el da plum, stuess el esser 12 giadas uschè grond sco quai ch'el è en vardad. Ultra da quai è la chalur là incrediblamain gronda, ca. 15 000 000 °C. Qua ha lieu la gronda part da las reacziuns nuclearas.

Zona da radiaziun: En questa zona sa fullan la chalur, la glisch ed ils radis Röntgen via davent dal nuschegl vers la surfatscha. Ils gas da questa zona èn spess; els absorbeschan la radiaziun e l'irradieschan pli tard. Has ti gia empruvà ina giada da currer en l'aua? Tuttina grev èsi per las undas da glisch da percurrer questa zona dal sulegl. Per in singul radi da glisch poi durar milliuns dad onns fin ch'el cuntanscha la zona da convecziun.

Zona da convecziun: Ti has franc gia observà ina giada l'aria chauda, tremblanta sur il fieu. Quella sa furma perquai che la chalur metta en moviment l'aria. Gas chauds vegnan pli levs e muntan. Gas fraids vegnan pli grevs e sa sbassan. En questa zona èn ils gas main spess. Els èn circa sco l'aria sin Terra. Gas en l'intern da la zona vegnan stgaudads da la zona sutvart. Els muntan, sa sfradentan in pau e sa sbassan puspè. Mintgatant sa stauschan, muntan u crodan ils gas in sin l'auter, ma per ordinari furman els ciclus sco en la mar u en l'atmosfera da la Terra. Quests ciclus vegnan numnads cellas da convecziun.

Tge èn flatgs dal sulegl?[modifitgar | modifitgar il code]

Fotografia che mussa flatgs dal sulegl

Flatgs dal sulegl èn puncts stgirs sin il sulegl. Ma els èn tuttina anc fitg clers – pli clers ch'in chametg. Quests flatgs èn pli fraids ch'il rest, ma tuttina anc fitg chauds – radund 2000 °C. Flatgs dal sulegl sa furman tras midadas vi dal champ magnetic dal sulegl e sa preschentan normalmain en gruppas che sa movan ensemen cun il sulegl. Il dumber da flatgs dal sulegl munta u sa diminuescha mintga 11 onns.

Co è construida l'atmosfera dal sulegl?[modifitgar | modifitgar il code]

Survart la fotosfera èn tut ils gas dal sulegl main spess. Igl existan duas stresas che nus pudain observar cun telescops spezials. Sur quellas sa derasa il gas en furma da vent solar, il qual tanscha fin la fin dal sistem solar.

Protuberanzas ed erupziuns dal sulegl[modifitgar | modifitgar il code]

Montascha da la sonda Ulysses ch'ha perscrutà ils onns 1990–2009 il sulegl

Cun agid d'in telescop munì cun filters spezials pon ins observar dapertut sin la surfatscha dal sulegl erupziuns. Ins numna quellas protuberanzas. Questas protuberanzas vesan or sco vulcans. Ellas han ina lunghezza da tschients fin millis kilometers. Intginas da quellas èn schizunt pli grondas che la Terra. Ellas paran savens da sortir dals flatgs dal sulegl. Magari s'allontaneschan ellas uschè lunsch davent dal sulegl ch'ellas sgolan davent. Capita quai, discurr'ins d'erupziuns dal sulegl.

Cromosfera[modifitgar | modifitgar il code]

Cromosfera munta tant sco ‹culla da glisch›. Ella sa chatta sur la fotosfera ed è main clera. Normalmain na la ves'ins insumma betg, ma curt avant ina stgiradetgna dal sulegl èsi pussaivel da la render visibla cun agid da filters spezials. Ella vesa or sco il chametg ch'ha las colurs da l'artg.

Corona[modifitgar | modifitgar il code]

Corona munta curuna, e propi vesan ils maletgs da la corona or sco ina curuna. La curuna sa chatta sur la cromosfera ed è pli chauda che la fotosfera; ella traglischa. Ella consista da gas satigl che vegn suflà davent dal sulegl. La curuna sa mida permanentamain, ma igl è grev da la vesair, schizunt cun telescops spezials.

Vent solar[modifitgar | modifitgar il code]

Ina part dal gas dal sulegl vegn suflà davent a la surfatscha da la corona. Quest vent sufla cun dapli che 200 000 km/h viador en l'univers. Il vent solar è ferm avunda per stuschar la pulvra ed il gas d'in comet davent da quel e furmar uschia sia cua. L'onn 1960 han ins sajettà en l'univers il satellit ‹Echo 1›; i sa tractava da princip d'in grond ballun, il qual ils vents dal sulegl han suflà en ses orbit predestinà. Cun quest vent duessi esser pussaivel en avegnir da muventar entiras navs spazialas. Cun ina vela dal sulegl vegn il vent tschiffà e messa en moviment la nav spaziala. Quai funcziunescha quasi tuttina sco pli baud sin las mars tar las navs a vela.

Heliopausa[modifitgar | modifitgar il code]

La part inferiura da la corona dal sulegl, fotografada dal telescop spazial TRACE

La heliopausa è la regiun nua ch'il vent solar frunta sin il vent d'autras stailas. Qua daventa il vent solar tuttenina pli plaun. L'onn 2005 è la sonda spaziala Voyager 1 entrada en questa regiun ed è vegnida scurlattada mordio. Perquai che tut quai capita uschè lunsch davent da la Terra, èsi grev d'observar.

Tge è aura dal sulegl?[modifitgar | modifitgar il code]

Savevas ti ch'i dat er sin il sulegl aura? L'aura sin la Terra è quai che capita en noss'atmosfera. L'aura dal sulegl è quai che capita en l'atmosfera dal sulegl. L'atmosfera dal sulegl tanscha fin a l'ur dal sistem solar, pia influenzescha l'aura dal sulegl er la Terra. L'aura dal sulegl (er aura da l'univers) cumpiglia la glisch dal sulegl, il vent solar, radis Röntgen ed autra radiaziun.

Erupziuns dal sulegl sajettan davent dal sulegl in grond quantum da gas fitg chauds. Tutga ina tala erupziun la Terra, discurran ins d'in stemprà dal sulegl. Quel po chaschunar interrupziuns dal current electric u bloccar signals da funk. Er satellits pon vegnir donnegiads. La radiaziun d'in ferm stemprà dal sulegl pudess mazzar astronauts, sch'els n'èn betg protegids. L'atmosfera da la Terra èsi ch'ans protegia da questas erupziuns.

Erupziuns dal sulegl pon chaschunar effects da glisch ch'ins numna aurora. Quels vesan or sco bels sumbrivals da glisch traglischanta. Els vegnan numnads glisch polara (aurora borealis en vischinanza dal Pol dal Nord, aurora australis en vischinanza dal Pol dal Sid). L'aura dal sulegl influenzescha er auters planets. Danor sin il Mercur e sin il Pluto sa laschan auroras observar sin tut ils planets.