Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Noss sistem solar/Terra

Ord Wikipedia

Fatgs

  • La Terra è il sulet planet, dal qual nus savain ch'igl exista sin el vita.

[[Datoteca:.jpg]]

La Terra è il planet, sin il qual nus vivain. El è il sulet planet en il sistem solar che posseda aua liquida sin sia surfatscha. Ed el è fin uss il sulet planet, sin il qual nus savain ch'i dat vita.

Quant gronda è la Terra?[modifitgar | modifitgar il code]

La Terra sco ch'ella sa preschenta or da l'univers

La Terra ha in diameter da bunamain 13 000 km. Tranter ils planets sumegliants a la Terra (che consistan da materia cumpacta) en noss sistem solar, è la Terra il pli grond.

La Terra ha ina massa da 5 973 700 000 000 000 000 000 000 kilograms (kg). Igl èn quai bunamain 6 quadrilliuns kg. Quai è bain immens bler. Ma igl è pauc cumpareglià cun il Jupiter che paisa tant sco 319 Terras, ed igl è extrem pauc cumpareglià cun il sulegl (335 789 giadas la massa da la Terra) e cun autras stailas anc pli grondas.

Co vesa or la surfatscha?[modifitgar | modifitgar il code]

L'inclinaziun da l'axa da la Terra

La surfatscha da la Terra consista da crappa. Grondas parts dal grip/crap sa chattan sut la surfatscha da l'aua, ma betg tuttas. Or da las mars vargan or inslas. Las pli grondas vegnan numnadas continents. Da quels datti en tut set: l'America dal Nord, l'America dal Sid, l'Europa, l'Asia, l'Africa, l'Australia e l'Antarctica. Las pli grondas surfatschas d'aua vegnan numnadas oceans. Igl èn quai il Pacific, l'Atlantic, l'Ocean Indic, l'Ocean Arctic e – tut tenor puntg da vista – l'Ocean Antarctic.

La surfatscha da la Terra sa cumpona d'immensas plattas. Quellas èn sco gronds tocs da puzzle da crap. Questas plattas sa movan fitg, fitg plaun e prendan cun sai ils continents. Las plattas pon sa sfruschar ina vi da l'autra, stumplar ina l'autra u sa mover davent ina da l'autra. Sa furman largias tranter ellas, po sortir lava chauda, luada e furmar vulcans. Là nua che las plattas fruschan u stauschan ina cunter l'autra, datti terratrembels. Vegnan duas plattas che fruntan ina sin l'autra stumpladas ad aut, sa furman muntognas.

La Terra enconuscha blers differents spazis da viver. Lieus sco l'Antarctica èn segnads da glatsch e gronda fradaglia. En deserts sco la Sahara en l'Africa èsi sitg e fitg chaud. En regiuns sco las tundras en Russia èsi fraid e sitg. E là nua ch'igl è chaud ed umid creschan guauds tropics.

Pertge datti vita sin la Terra?[modifitgar | modifitgar il code]

En las singulas zonas climaticas sin Terra domineschan mintgamai differentas spezias da plantas e d'animals

Dapertut nua che nus guardain sin Terra datti vita. I po esser che quella è fitg pitschna, ma ella è qua. Ins ha gia chattà bacterias en regiuns fitg fraidas, fitg chaudas, fitg profundas, fitg autas e fitg stgiras.

I para che tut las furmas da vita sin la Terra sajan dependentas d'aua liquida. Dapertut nua ch'ins chatta in pau aua, datti quasi adina furmas da vita, schizunt sch'ins na las vesa betg. Scienziads supponan che nus possian chattar en il sistem solar vita nua che nus chattain aua liquida. E schizunt sche nus na chattain là nagina vita, pudain nus cuntinuar a tschertgar en l'ulteriur univers!

I dat però er in'autra pussaivladad: Tut las furmas da vita che nus enconuschain, basegnan aua. Ma forsa datti insanua furmas da vita che na dovran nagin'aua. Forsa stuain nus emprender da percepir quellas.

Tge èsi cun la glina?[modifitgar | modifitgar il code]

La Terra ha ina glina che nus numnain glina! Magari vegn ella numnada Luna u Selene per che nus la scumbiglian betg cun las glinas dals auters planets. Dapli davart nossa glina vegns ti a savair en il proxim chapitel.

Quant ditg dura in di sin quest planet?[modifitgar | modifitgar il code]

In di sin Terra dura 23 uras e 59 minutas. Uschè ditg duran di e notg ensemen. Igl è quai il temp che la Terra dovra per sa volver ina giada enturn l'atgna axa. La minuta che manca mintga di maina en in onn ad ina deviaziun d'in quart di; suenter quatter onns vegn questa differenza cumpensada en furma d'in onn basest (ils 29 da favrer sco di supplementar).

Quant ditg dura in onn sin quest planet?[modifitgar | modifitgar il code]

In onn dura sin Terra 365 dis ed in quart (cf. survart). Igl è quai il temp ch'il planet dovra per girar ina giada enturn il sulegl. Damai che la Terra è levamain inclinada, na vegnan las regiuns betg illuminadas adina tuttina ferm durant l'onn. Da quai resultan las differentas stagiuns che sa preschentan en nossas regiuns en furma da primavaira, stad, atun ed enviern.

Da tge consista la Terra?[modifitgar | modifitgar il code]

Represchentaziun tridimensiunala da las singulas stresas da la Terra

È in planet furmà da crap, vegn sia surfatscha numnada crusta. Sut la crusta da la Terra sa chatta crap fitg chaud en furma luada. Quel è situà en ina stresa che sa numnà mantè. Da qua deriva er la lava che sorta dals vulcans.

Sutvart il mantè da la Terra sa chatta il nuschegl da la Terra. Nus supponin che quel consistia da fier e nichel en furma solida, circumdà da fier luà en furma liquida. La temperatura è qua extrem auta!

La crusta da la Terra è fitg satiglia en cumparegliaziun cun il mantè ed il nuschegl da la Terra. Ma en nossas proporziuns è ella tuttina fitg grossa. A nagin n'èsi reussì fin qua da furar ina fora tras la crusta da la Terra.

Quant grev ma fa la gravitaziun da la Terra?[modifitgar | modifitgar il code]

Igl è simpel d'eruir cun ina stadaira tes pais sin Terra. Ti has in pais, perquai che la gravitaziun ta tira vers il center da la Terra. Perquai ch'il terren t'impedescha da crudar fin tar il center dal mund, has ti il sentiment da tatgar vi da la Terra.

Sas ti atgnamain che sir Issac Newton è stà l'emprim uman ch'ha realisà che la forza che ta tira giun plaun è la medema sco quella che tegna ils planets sin lur orbit enturn il sulegl? Tenor la legenda ha el realisà quai cur ch'el ha vis in mail a crudar per terra.

La gravitaziun è ina fitg impurtanta forza. Ella ta tegna precis tuttina per terra sco quai ch'ella lascha girar la glina enturn la Terra. La Terra sa mova enturn il sulegl ed il sulegl gira enturn il center da la galaxia Via da latg. La gravitaziun procura ch'il sulegl ed ils planets èn da furma radunda. Senza gravitaziun na dessi schizunt ni sulegl, ni glina ni planets, perquai ch'il material dal qual quests objects consistan, fiss sgulà davent sin tuttas varts.

Tenor tgi è ella vegnida numnada?[modifitgar | modifitgar il code]

Uschia cumpara la Terra davent da la glina

Il num Terra vegn duvrà tant per il planet entir sco er per il terren sut noss pes. Igl èn magari er en diever auters nums per la Terra, sco Gaia u Tellus. Gaia è il num da la dieua greca che simbolisescha la Terra; Tellus è il num roman da la medema divinitad.