Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Noss sistem solar/Tge è tge al firmament

Ord Wikipedia
Guardà davent da la Terra èn la glina ed il sulegl ils pli gronds corps celests al firmament. La glina sa chatta bler pli datiers da la Terra e cumpara perquai quasi tuttina gronda sco il sulegl. Quai vesan ins spezialmain bain a chaschun da stgiradetgnas dal sulegl cumplettas sco sin quest maletg: la glina sa stauscha precis davant il sulegl, uschia ch'ins vesa da quest ultim be pli la corona

Il sulegl[modifitgar | modifitgar il code]

Senza noss sulegl regiss sin la Terra stgirezza cumpletta – e betg be quai, i fiss er in fraid da murir. Sche ti es vegnì ina giada memia datiers d'in fieu al liber, has ti gia ina bun'idea da quai ch'il sulegl è: in'immensa balla da fieu, uschè gronda sc'ina balla da ballape... però mo sche la Terra na fiss betg pli gronda ch'il chau d'ina gluva! Il sulegl ha sia plazza en l'univers, lunsch davent, uschia ch'in aviun a reacziun modern duvrass per il viadi almain diesch onns; arrivar là na pudess el però mai, avant faschess la chalur luar l'aviun. Malgrà questa distanza strusch imaginabla, èn ils radis dal sulegl anc adina fitg ferms sin Terra. Tgi che na fa betg attenziun la stad e giascha memia ditg al sulegl, survegn probablamain in'arsentada dal sulegl. Ti na dastgas er mai guardar en il sulegl senza proteger tes egls a moda speziala. Uschiglio pos ti daventar tschorv!

Pertge glischa il sulegl atgnamain be durant il di? Tge capita la notg? Datti forsa in interruptur? Na! Auter che la lampa en stiva na sa lascha il sulegl betg stizzar, e quai è bun uschia. El glischa senza paus, di e notg. Ma co poi alura esser ch'igl è stgir la notg, sch'el glischa tut il temp? Il motiv è la furma speziala da la Terra. Quella furma ina culla ed ella sa mova er anc – d'in cuntin, senza paus, di per di! Prenda ina balla ed ina lampa da maun, va cun omadus en ina stanza stgira. Sche ti mettas la balla en in chantun e la lampa envidada en l'auter, has ti gia in vaira bun model da la Terra e dal sulegl. Guarda pli precis sin la balla illuminada. Ina vart, quella che mussa vers la lampa, è clera, l'autra sa chatta en il stgir – di e notg sin tes planet-balla. Sche ti movas uss la balla enturn sasezza, vegn la vart ch'era avant stgira clera, e l'autra daventa stgira, là èsi notg. Il sulegl po mintgamai be illuminar ina vart da la culla (u da mintg'auter corp). Vul dir: Sch'igl è tar nus notg, èn ils umans da l'autra vart da la Terra en la pli clera glisch dal sulegl.

La glina[modifitgar | modifitgar il code]

Impressiun da la glina

Nus vulain uss observar in pau la glina. Ti has franc gia lignà: er quella na stat betg airi, mabain sa mova. Quai fa ella en duas modas, numnadamain cun sa mover sc'ina pierla enturn sasezza e cun sa muventar en ina gronda storta enturn la Terra. Precis en il temp ch'ella fila ina giada enturn la Terra, sa mova ella er ina giada enturn sasezza. Quai è il motiv, daco che nus pudain adina mo vesair la medema vart da la glina.

Ma daco pudain nus insumma vesair quella? La glina na glischa betg sezza! Ella survegn sia glisch dal sulegl e reflectescha quella sin Terra, sco che fa quai in egl-giat vi dal velo. La glina è dal reminent il sulet corp celest, danor la Terra, sin il qual l'uman è gia stà. L'onn 1969 èn astronauts americans sa tschentads sin sia surfatscha ed èn ids enturn, u meglier ditg sigliottads enturn.

Stailas e galaxias[modifitgar | modifitgar il code]

Sguard profund en l'univers cun agid dal telescop spazial Hubble. Ins vesa nundumbraivlas stailas e po schizunt distinguer galaxias

Spezialmain en egl dattan ils blers milliuns puncts da glisch ch'èn da vesair mintga notg. Nus als numnain stailas. I sa tracta da corps celests che glischan da sasez. Ellas èn tuttas uschè lunsch davent da nus che lur glisch è onns a la lunga en viadi en l'univers, fin che nus la pudain vesair. A l'emprim'egliada pensan ins forsa ch'ellas sajan sparpagliadas casualmain e girian enturn senza plan. Ma quai n'è betg correct. Ellas sa chattan ina tar l'autra en in urden spezial e furman entiras gruppas che nus numnain galaxias. Er nossa Terra cun sulegl, glina ed ils auters planets sa chattan en ina tala galaxia: la Via da latg. Noss sulegl è dal reminent er ina staila.

Planets[modifitgar | modifitgar il code]

I dat numerus planets, cun las pli differentas surfatschas ed en tuttas grondezzas. Il pli bel è sa chapescha nossa Terra, senza dubi. Tar nus n'èsi betg memia fraid u memia chaud. Igl ha avunda aua ed in'atmosfera cun bler'aria per trair flad. Quai n'è betg dapertut uschia. Igl è terriblamain chaud sin ils planets che sa chattan pli datiers dal sulegl, ed extremamain fraid sin quels ch'èn pli lunsch davent. Intgins consistan per gronda part da glatsch ed auters èn ils pli gronds deserts che ti ta pos imaginar.

Planets nanins[modifitgar | modifitgar il code]

Pluto è uschè pitschen ch'el na vegn betg pli quintà dapi il 2006 tar ils planets, sco che quai era stà il cas dapi sia scuverta l'onn 1930. El ha bain sias atgnas trais glinas, è sez però anc pli pitschen che nossa glina. Sco planets nanins valan ils objects en noss sistem solar ch'han in orbit enturn il sulegl, dals quals la furma è pli u main radunda, ma sin l'orbit dals quals sa chattan anc auters objects.

Corps pitschens[modifitgar | modifitgar il code]

Il comet C/2014 Q2 (Lovejoy) han ins pudì persequitar l'onn 2014 ad egl

Objects celests che giran enturn il sulegl, ma ch'èn memia pitschens per cuntanscher furma radunda (diameter sut 300 km) vegnan numnads tenor l'Uniun astronomica internaziunala corps pitschens. I sa tracta tar quels per gronda part da restanzas dal temp ch'è sa furmà il sistem solar. Ins differenziescha en quest connex tranter comets, asteroids e meteorids.

Comet: Comets derivan da las parts exteriuras dal sistem solar (tschinta da Kuiper e nivel d'Oort) e cuntegnan pli u main grondas cumparts da glatsch schelà. Els èn segnads tras orbits fitg excentrics e sa chattan magari fitg datiers dal sulegl, magari extremamain lunsch davent da quel. Arriva in comet datiers dal sulegl, lieua il glatsch, quai che maina a la cua da comet caracteristica.

Meteorit da crap (a sanestra) e da fier

Asteroid: Asteroids cumparan surtut en la tschinta tranter Mars e Jupiter (sco asteroids da crap), per part er en la tschinta da Kuiper (sco asteroids ritgs da glatsch e comets potenzials).

Meteoroid: Tar quels sa tracti da particlas u craps relativamain pitschens dal spazi interplanetar (diameter da maximalmain intgins meters). Ordaifer l'atmosfera discurr'ins da meteoroids; arrivan quels en l'atmosfera, als numnan ins meteors (stailas crudantas); na brischan quels betg dal tuttafatg en l'atmosfera, mabain cuntanschan la Terra, sa tracti da meteorits.