Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Chantuns bilings

Ord Wikipedia

Vallais[modifitgar | modifitgar il code]

Sguard en la vallada dal Rodan (regiun da Brig) cun il Bietschhorn a dretga

Il chantun Vallais sa chatta en il sidvest da la Svizra, en las Alps. Il chantun cumpiglia l'entira vallada dal flum Rodan cun ses flums laterals. Il Rodan cura en il Lai da Genevra, il qual furma il cunfin occidental dal Vallais, e pli tard en la Mar Mediterrana.

Da la funtauna fin a Sierre sa numna il flum Rotten. Là discurr'ins tudestg, e quai en furma d'in dialect che n'è betg adina simpel da chapir en l'ulteriura svizra tudestga. Da Sierre aval discurran ins alura franzos ed il flum sa numna Rhône. Il Vallais ha pia duas linguas uffizialas. Lieu principal furma Sion, tudestg Sitten, situà en la part da lingua franzosa.

Dapi l'onn 1815 tutga il Vallais tar la Svizra. En l'entir chantun vivan 300 000 umans, quai è vaira pauc per in uschè grond chantun. Vastas parts da quel èn muntagnardas; la gronda part da la glieud viva en il fund da la val planiv.

En il Vallais datti pli savens sulegl e plovi pli darar ch'en auters chantuns. Quai è uschia pervi da la posiziun dal chantun tranter las muntognas. La cuntrada è perquai adattada per il turissem sco er per la viticultura e la pumicultura.

Il chantun attira blers turists che van là l'enviern cun skis u che van la stad a viandar u en muntogna. Sper Zermatt sa chatta il Matterhorn (cf. sutvart) che furma ina da las pli enconuschentas ensainas da la Svizra. Sin la vart settentriunala da la vallada sa chatta il glatscher d'Aletsch. Quel furma il pli grond glatscher da l'Europa Centrala e tutga tar il Patrimoni natiral mundial da l'UNESCO.

En il fund da la val sa chattan gronds territoris da pumicultura, ils quals èn surtut enconuschents per las apricosas. Sin las spundas che suondan alura vegn surtut cultivà vignas per producir vin. Pervi dal clima miaivel tutgan quels tranter ils megliers vins da la Svizra.

En il fund da la val datti industria chemica e sa chattan impurtants giaschaments d'aluminium. Quels vegnan explotads dapi bundant tschient onns. Igl è quai bunamain la suletta explotaziun da resursas mineralas en Svizra. Ils numerus lais da fermada furneschan fitg blera energia e pon producir cur che na stat per exempel betg gist a disposiziun energia dal sulegl u dal vent.

Enconuschent è il Vallais er per sias spezialitads da chaschiel:

  • Paun bagnà en vin e gratinà cun chaschiel dat la crusta cun chaschiel vallesana.
  • Stgaudà en ina padella datti dal chaschiel e d'in pau vin ina massa loma enconuschenta en tut la Svizra, il fondue. Mintgin fitga tocs paun sin la furtgetta e bogna quels en la padella communabla sin maisa.
  • Tar il raclette vegn il chaschiel luà sur il fieu e servì cun tartuffels chauds. Ils Vallesans vulevan schizunt ch'il num ‹raclette› vegnia protegì e dastgia be vegnir duvrà per la spaisa preparada cun chaschiel vallesan. Ma quai ha il Tribunal federal refusà.

Per approfundar: Il Matterhorn[modifitgar | modifitgar il code]

Il Matterhorn è situà en il Vallais, pli precis entadim il Mattertal, en vischinanza da Zermatt. El sa chatta per gronda part en Svizra. Be la vart meridiunala, main enconuschenta, sa chatta en l'Italia. Là numnan ins la muntogna Monte Cervino. Il piz da la muntogna sa chatta a 4478 meters. Il Matterhorn furma ina da las pli enconuschentas ensainas da la Svizra, sche betg la pli famusa insumma.

Enconuschent è il Matterhorn surtut pervi da sia furma triangulara: El vesa or sumegliant sco ina piramida, almain sch'ins guarda nà da Zermatt sin il Matterhorn. Perquai attira Zermatt blers turists.

Blers dad els vulan er ascender il piz, cumbain che quai è vaira privlus. Perquai dovran ils alpinists bler curaschi e guids da muntogna cun experientscha. Tals guids pon segirar ils alpinists en il grip fitg taiss. Il guid da muntogna Richard Andermatten da Zermatt è raivi dapli che 850 giadas sin il Matterhorn!

Nunprivlusa è l'ascensiun fin la Hörnlihütte. Ins la cuntanscha nà da Zermatt en quatter fin tschintg uras. Per far quai na ston ins betg pudair raiver, mabain be viandar bain. Ina viafier reducescha l'ascensiun per duas uras. Blers alpinists stattan sur notg en la Hörnlihütte e partan da là davent la damaun marvegl sin il piz. Mintga stad èn quai var 3000 alpinists.

La primascensiun dal Matterhorn l'onn 1865

Dain anc in sguard a la primascensiun dal Matterhorn l'onn 1865: Edward Whymper da Londra era in bun dissegnader. Perquai al han ins tramess en las Alps a dissegnar la muntogna per las gasettas. Uschia èsi arrivà ch'el ha ascendì per l'emprima giada divers pizs en l'Europa.

L'onn 1865 ha Whymper ristgà d'ascender il Matterhorn. Per quest intent ha el manà cun sai amis ch'eran medemamain alpinists ed er guids da muntogna. En tut eran els en set ed èn raivids siadora nà dal nord. A medem temp vuleva il Franzos Jean-Antoine Carrel cuntanscher il piz nà da l'Italia.

Curt avant il piz han Whymper ed in ami taglià tras la suga ch'als segirava. Els èn currids vers il piz, il qual Whymper ha cuntanschì sco emprim. Da là davent han els guardà vers sid, nua ch'il Franzos sa strapatschava. Cur che Carrell ha guardà ensi e constatà ch'igl aveva gia umans sin il piz, è el sa vieut.

Cun descender è capitada ina disgrazia. In ami da Whymper, che n'era betg in bun alpinist, è crudà ed ha tratg trais auters umans cun sai en la profunditad. Ina suga ch'als dueva tegnair è rutta. Be trais persunas èn puspè returnadas vivas a chasa: Whymper ed ils guids da Zermatt bab e figl Taugwalder.

Pli tard èn ils survivents vegnids avant dretgira. Ins vuleva intercurir sch'els sajan la culpa da la mort dals auters quatter. Els avevan duvrà ina suga veglia, la quala è alura rutta. Intgins pretendevan ch'il bab Taugwalder haja taglià tras la suga per spendrar sasez. Ma la dretgira ha declerà per nunculpants ils survivents.

Friburg[modifitgar | modifitgar il code]

Il chastè da Gruyère en il chantun Friburg

Il chantun Friburg dumbra radund 310 000 abitants. La chapitala dal chantun sa numna medemamain Friburg. Quella ha stgars 40 000 abitants e vala uschia en Svizra sco citad mez gronda.

En il chantun Friburg existan las duas linguas uffizialas tudestg e franzos. En la citad da Friburg vala be franzos sco lingua uffiziala. Per franzos han il chantun e la citad num ‹Fribourg›, per tudestg ‹Freiburg›. Per ch'ins na scumbiglia betg la citad cun la citad tudestga Freiburg im Breisgau, numnan ins la citad en Svizra er ‹Freiburg im Üechtland›.

Dal temp da crap datti be paucs chats sin il territori dal chantun odiern. Er ils Romans han laschà enavos be paucs fastizs, damai che naginas vias militaras na manavan qua tras. Vitgs e purs hai probablamain gia dà da quel temp. La citad da Friburg è vegnida fundada l'onn 1157 tras in duca da Zähringen. El ha elegì per quest intent in grip ch'è circumdà sin trais varts dal flum Saane (franzos Sarine). Il num ‹Freiburg› muntava oriundamain ‹citad libra›. Ils da Zähringen han er fundà la citad Freiburg im Breisgau. Ils medems fundaturs han pia dà ad omaduas citads il medem num.

A l'entschatta na tutgavan quasi nagins territoris ordaifer la citad tar Friburg. L'onn 1243 è Friburg s'allià cun la citad Berna. Pli tard han ils Habsburgais cumprà la citad Friburg. Quella è creschida ed è daventada pli ritga, surtut tras il commerzi e l'elavuraziun da taila e tgirom. Cun quests daners ha Friburg pudì cumprar adina dapli territoris ordaifer la citad. L'onn 1481 è Friburg entrà en la Confederaziun. Quai è capità a medem temp sco Soloturn.

Las claustras èn adina stadas da grond'impurtanza en la citad da Friburg. Quellas attiran er oz anc blers turists. In'ulteriura attracziun furma la citad veglia bain mantegnida cun la chasa-cumin e la catedrala da S. Niclà.

Bundant dus terzs dals abitants dal chantun discurran oz franzos, stgars in terz tudestg. La citad sezza ha be franzos sco lingua uffiziala. Ins po però discurrer dapertut tudestg. Pliras giadas hai er gia dà l'emprova da laschar daventar la citad ina citad bilingua. Fin oz han questas emprovas però adina fatg naufragi.

La part settentriunala ed occidentala dal chantun sa chattan en la Svizra Bassa ed èn vaira planivas. Là sa chattan il grond Lai da Neuchâtel ed il pitschen Lai da Murten. La part meridiunala dal chantun tutga percunter tar las Prealps; là hai autas muntognas.

Il pli impurtant flum e la Saane/Sarine. Quel han ins stagnà en dus lieus per gudagnar electricitad: survart la citad da Friburg è sa furmà uschia il Lac de la Gruyère, sutvart il Schiffenensee. Plinengiu sbucca la Saane en l'Aara.

Al Lai da Neuchâtel devi gia vitgs da palissadas. Pli tard èn ils Romans sa domiciliads en divers lieus, surtut en la regiun da Murten. En il temp medieval è la citad da Friburg daventada adina pli impurtanta. Citads pli pitschnas eran Murten e Romont. Ils umans sin la champagna stevan sut il domini da la citad. A la fin dal 18avel tschientaner han quels alura cumenzà a sa defender. Vers l'onn 1803, cur che las truppas da Napoleun han conquistà il territori, ha il chantun survegnì ina dretga constituziun. Tras quai ha er la glieud sin la champagna survegnì dapli dretgs.

La citad Friburg e las citadinas pli pitschnas attiran oz blers turists. Blers giaudan er la natira enturn il Lac de la Gruyère e la muntogna. Dal chantun Friburg deriva plinavant il famus chaschiel da la gruyère.

Berna[modifitgar | modifitgar il code]

Impressiun da la citad da Berna

Il chantun da Berna è, sper il Vallais e Friburg, il terz chantun biling, vul dir cun duas linguas uffizialas. La citad da Berna furma il lieu principal dal chantun e vegn a medem temp considerada da blers sco chapitala dal pajais. Forsa deriva il num da ‹Bär›/‹urs›, sco ch'ins al vesa er en la vopna da la citad e dal chantun. Pli probabel èsi però ch'il num deriva d'in pled dals Celts per ‹chavorgia› u ‹sfendaglia›. Manegià è il passagi che l'Aara ha chavà en la cuntrada. Ina storta stretga da quest flum furma in lieu protegì. Quel era gia vegnì colonisà dals Romans. Oz sa chatta là la citad da Berna.

La citad sa chatta amez la Svizra Bassa. Perquai è quella impurtanta per l'economia. Berna è però er la sedia dal parlament federal e da la regenza svizra, il Cussegl federal. Uschia furma la citad er il center politic dal pajais.

La citad da Berna è vegnida fundada l'onn 1191 e tutga dapi il 1353 tar la Svizra. Ella ha oz ca. 130 000 abitants. Tras la citad veglia mainan lungas giassas. L'auzada giudim da las chasas sa chatta in pau davent da la via. Survart sa chattan las ulteriuras auzadas, sustegnidas dad artgs. Questas arcadas èn tipicas per Berna. Perquai che la citad è sa mantegnida uschè bain, tutga quella tar il Patrimoni cultural mundial da l'UNESCO.

En la citad da Berna vegnan fitg blers turists. Quels n'arrivan betg be pervi da la bella citad veglia. A Berna datti per exempel blers teaters, er pitschens teaters da tschaler. Là han intgins umens cumenzà a chantar tut atgnas chanzuns, e quai en tudestg bernais. Ils texts eran leghers, magari er fitg murdents. Quests chantadurs – per exempel Mani Matter – èn daventads enconuschents sco trubadurs da Berna. Autras gruppas da musica èn vegnidas enconuschentas cun lur rock en dialect svizzer (p.ex. Polo Hofer, Züri West, Patent Ochsner). I dat a Berna er intgins museums ch'èn impurtants per l'entira Svizra. Fitg enconuschents èn plinavant il Zytglogge, ina tur cun in'ura fitg veglia, ed il Bärengraben, in foss en in qual vivan intgins urs.

La citad è cuntanschibla bain nà da tuttas varts. La pli impurtanta autostrada da la Svizra maina da Genevra sur Losanna a Berna e vinavant a Turitg e Son Gagl. Il medem traject percurra er ina viafier svelta.

E per finir: È Berna er la chapitala da la Svizra? En la chapitala d'in pajais sa chattan ils organs dal stadi, pia la regenza ed il parlament. Quai è il cas en la citad da Berna che furma la sedia tant da la regenza (Cussegl federal), sco er dal parlament (che sa cumpona da las duas chombras Cussegl naziunal e Cussegl dals chantuns). La regenza ed il parlament han lur sedia en Chasa federala. Ils Svizzers han però gì ditg fadia cun l'expressiun ‹chapitala›. La furma odierna da la Svizra cun Cussegl federal e Parlament è sa furmada il 1848 en rom da la Constituziun federala. A l'entschatta han ins perquai l'emprim numnà Berna la ‹citad federala›. Ma per blers politichers da l'exteriur ed er per adina dapli persunas en Svizra è la citad cun la sedia da la regenza e dal parlament simplamain la chapitala. Perquai numnan ins Berna oz pli e pli la chapitala da la Svizra.

En la Part Sura Bernaisa

Dain uss anc in sguard sur la citad or sin il chantun da Berna. En quel vivan tut en tut ca. in milliun abitants. I sa tracta dal segund grond chantun da la Svizra: Be il chantun Grischun ha anc dapli surfatscha, ed il chantun Turitg dapli abitants. Il chantun da Berna ha duas linguas uffizialas: tudestg e franzos. Quasi mintga dieschavel abitant discurra franzos. Fin il 1979 ha anc tutgà tar il chantun il territori che furma dapi lura il chantun Giura. Il chantun Berna è entrà l'onn 1353 en la Confederaziun.

En il chantun Berna datti intginas impurtantas firmas. Ultra da quai arrivan blers turists a giudair las muntognas. La regiun da la Jungfrau en la Part Sura Bernaisa furma in Patrimoni natiral mundial en l'auta muntogna. Da quel fan part ils trais enconuschents pizs Eiger, Mönch e Jungfrau. En il sid da quels sa chatta il glatscher d'Aletsch. En il chantun da Berna èn situads blers gronds territoris da skis. Il chaschiel d'Emmental, cun sias grondas foras, deriva medemamain d'ina regiun dal chantun da Berna.

En il chantun Berna datti però er in grond territori planiv. Quel sa numna Seeland e sa chatta en la regiun dals lais da Murten, da Neuchâtel e da Bienna. Pli baud meandrava il flum Aare a moda selvadia tras cuntrada palidusa. Dapi il 19avel tschientaner è l'Aara vegnida messa en chanals e manada en il Lai da Bienna. Tras quai ha pudì vegnir gudagnà bler terren per l'agricultura. A las spundas dal Lai da Murten e dal Lai da Bienna vegn surtut producì vin.

Bienna furma la segund gronda citad dal chantun da Berna e la pli gronda citad bilingua da la Svizra. Qua na discurra la glieud betg be il dialect bernais, mabain blers er franzos. Perquai sa numna la citad Biel/Bienne. Blers signals da via ed ulteriuras tavlas d'infurmaziun èn scrits en omaduas linguas.

Bienna furma il dals impurtants lieus da l'industria d'uras en Svizra ed è er da muntada per il commerzi d'uras en tut il mund. Per turists furma Bienna in dals puncts da partenza per la navigaziun sur ils lais da Bienna, Neuchâtel e Murten. Quels èn colliads cun chanals che servan a medem temp a regular l'aua. Dapi che l'ovra da regulaziun a Bienna è en funcziun, èn la citad e l'entira regiun pertutgads bler damain d'inundaziuns entras l'Aara.