Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Geografia

Ord Wikipedia
Maletg da satellit da la Svizra

Cun in territori da 41 285 km² è la Svizra in pajais relativamain pitschen. Quel sa lascha divider en il Giura, ina muntogna mesauna situada en il nordvest dal pajais, las Alps che cumpiglian ensemen cun las Prealps ed il sid da las Alps var 60 % da la surfatscha dal pajais, e la Svizra Bassa levamain collinusa, situada tranteren. La Svizra Bassa è populada il pli spess e furma uschia la pli impurtanta regiun gronda dal pajais.

La pli auta muntogna è il Piz da Dufour cun 4634 m, situà en las Alps Vallesanas. La pli enconuschenta muntogna è però il Matterhorn (4478 m).

En Svizra naschan cun Rain e Rodan dus dals pli impurtants flums da l'Europa. Sco resultat da l'ultim temp da glatsch hai en Svizra bundant 1500 lais. Ils pli impurtants èn il Lai da Genevra (580 km², sa chatta per part en Frantscha), il Lai da Constanza 536 km², per part en Germania ed Austria) ed il Lago Maggiore (212 km², per part en l'Italia). Ils pli gronds lais a l'intern da la Svizra èn il Lai da Neuchâtel, il Lai dals Quatter Chantuns ed il Lai da Turitg.

Pervi da las muntognas sa differenziescha il clima vaira ferm da regiun tar regiun. En il nord da las Alps è quel plitost moderà, en il sid da las Alps mediterran. La quantitad da las precipitaziuns variescha tranter 500 mm per onn en il chantun Vallais (Val dal Rodan), circa 1000–1500 mm per onn en la Svizra Bassa e 2000 mm per onn en parts da las Alps. Las temperaturas varieschan a moda sumeglianta, dependan però oravant tut da l'autezza sur mar. En autezzas superiuras crodan l'enviern bleras precipitaziuns en furma da naiv, surtut en las Alps e Prealps, nua che quella furma savens sur blers mais ina cuverta serrada.

Regiuns[modifitgar | modifitgar il code]

Svizra Bassa[modifitgar | modifitgar il code]

Las regiuns grondas en survista

La Svizra Bassa (per tudestg: Mittelland) è planiva e collinusa. Ella sa chatta tranter il Giura e las Alps e s'extenda tranter il Lai da Genevra ed il Lai da Constanza.

La Svizra Bassa cumpiglia be ina part relativamain pitschna da la Svizra, ma tuttina vivan là fitg blers abitants. Er bunamain tut las citads svizras pli grondas sa chattan en la Svizra Bassa. Dal sidvest vers nordost van ins cun la viafier u sin l'autostrada da Genevra sur Losanna, Friburg, Berna, Turitg e Winterthur fin Son Gagl. Gia dal temp da crap e dal temp dals Romans eran surtut abitadas da la Svizra odierna las regiuns da la Svizra Bassa.

Perquai che la Svizra Bassa è vaira planiva, datti là blera agricultura. En la gronda part dals guauds vegnan en il fratemp pinadas gist tantas plantas sco quai che pon crescher suenter.

Cun il temp è sa sviluppada en la Bassa adina dapli industria. Per l'ina perquai ch'igl ha là bleras forzas da lavur, per l'autra er pervi da las vias da traffic favuraivlas. En ils flums hai bleras ovras idraulicas. Percunter na datti strusch resursas mineralas, be gist glera per far betun ed arschiglia per far quadrels e tievlas.

Gronds dumbers da turists hai en questa part dal pajais be en las citads grondas. Quels visitan mintgamai surtut la citad veglia. In ulteriur magnet turistic furman ils numerus lais, ed ultra da quai hai en la Svizra Bassa intgins bogns termals. Là pon ins pumpar aua chauda directamain or da la terra.

Giura[modifitgar | modifitgar il code]

Vista dal Chasseral – il pli aut punct dal Giura svizzer – sur il Lai da Bienna e la Svizra Bassa vers las Alps Bernaisas

Il Giura è ina chadaina da muntognas graschla, lunghenta e storta sco ina mesaglina. Quella è situada al cunfin tranter la Frantscha e la Svizra e cuntinuescha en Germania en la Schwäbische Alb e Fränkische Alb. En il Giura na sa chattan nagins pizs auts, ins al attribuescha perquai a las muntognas mesaunas.

Il Giura serra giu la Svizra Bassa vers nordvest. Al cunfin dal Giura èn situadas citads grondas sco Genevra u Basilea, ma er pli pitschnas sco Neuchâtel u Bienna. En il Giura (surtut en la part occidentala) discurra la glieud oravant tut franzos. En la muntogna dal Giura sa chatta er il chantun Giura.

Co è sa furmà il Giura? Avant bundant 100 milliuns onns sa chattava en quest lieu ina mar. Sin il fund da quella è sa depositada blera chaltschina or da l'aua e latiers anc autras rasadas da crappa. Er conchiglias mortas e blers auters animals da la mar avevi là e schizunt skelets da dinosaurs. Ins chatta oz quels en furma da fossils, ensemen cun passidas da dinosaurs. Er grossas stresas da sal ha la mar deposità. Pli tard è il fund da la mar d'antruras vegni stuschà ensemen nà dad omaduas varts. Quai ha manà a faudas sco cur ch'ins stauscha ensemen in tarpun. Ina part dal Giura sa numna perquai er Giura faudà. Ils flums culan per lung da las valladas che sa chattan tranter las faudas. En singuls lieus èn quels dentant er ruts tras ina chadaina da muntognas, furmond là ina chavorgia.

Blera aua sfundra però er. En il terren da chaltschina hai bleras taunas. En tscherts lieus vegnan a la glisch entirs flums. In da quels è il pli grond flum dal Giura, il Doubs.

Pli baud viveva la glieud en il Giura surtut dal guaud e da l'agricultura. Industria è pli tard surtut sa sviluppada en las grondas citads a l'ur dal Giura. En intginas citadinas han ins però er producì uras e maschinas. Crappa or da las crapperas dal Giura n'era medemamain betg be dumandada al lieu, mabain er a l'ur da la Svizra Bassa.

Impurtant è plinavant il turissem. Blera glieud stima ils guauds extendids per viandar, ir cun velo u chavaltgar. En blers lieus han ins ina vista magnifica sin las Alps. Igl ha er intginas chavorgias u autras attracziuns en la cuntrada ch'attiran ils turists, sco per exempel il Creux du Van. En pli datti divers cuvels da stalactits ch'ins po visitar. En in da quels hai schizunt in mulin sutterran che serviva a metter en moviment ina resgia.

Las lingias da viafier e vias sa tiran surtut per lung da las vals. A colliar las singulas valladas servan tunnels. Dapi il 2017 exista in'autostrada nuninterrutta che tanscha da Bienna fin al cunfin franzos.

Alps[modifitgar | modifitgar il code]

Il Säntis en l'Alpstein (Svizra Orientala)

Las Alps èn situadas en il vest da l'Europa Centrala e spartan il nord dal sid da l'Europa. La chadaina da muntognas cumenza bunamain a la Mar Mediterrana al cunfin tranter la Frantscha e l'Italia. En in artg s'extendan ellas lura fin en l'Ungaria. En las Alps sa chattan las pli autas muntognas da l'Europa, abstrahà da la muntogna Elbrus en il Caucasus, la quala vegn tut tenor gia attribuida a l'Asia. La pli auta muntogna en las Alps è il Mont Blanc al cunfin tranter la Frantscha e l'Italia.

Ulteriurs pajais che sa chattan per part en las Alps èn la Germania e la Slovenia sco er la Svizra e l'Austria. Ils dus ultims numnan ins savens ‹republicas alpinas›. Vitiers vegn il Principadi da Liechtenstein ch'è situà tranter quellas.

Las Alps èn sa furmadas, perquai ch'ils continents Africa ed Europa sa stauschan dapi blers milliuns onns in cunter l'auter. Tras quai vegnan las muntognas smatgadas adina pli ad aut. En intgins lieus pon ins chattar en la muntogna petrificaziuns da conchiglias e d'auters animals da la mar. Lezzas cuntradas sa chattavan numnadamain pli baud sut la mar, avant ch'ellas èn vegnidas stuschadas ad aut.

Co vesi or en las Alps? Pli ad aut ch'ins arriva en la muntogna e pli fraid ch'i vegn. Sin blers pizs da las Alps hai l'entir onn naiv e glatsch. Sche questas stresas restan per terra sur lung temp, daventan ellas adina pli cumpactas e furman la finala in glatscher. Er en quel sa mova il glatsch aval, ma i po magari durar blers onns, fin ch'il glatsch ha cuntanschì la fin dal glatscher e lieua la finala. Da l'aua dals glatschers sa furman lais, dutgs e flums. Er il Rain, il Rodan, il Ticino sco flum lateral dal Po e l'En sco flum lateral dal Danubi naschan en las Alps svizras. Ils glatschers daventan adina pli pitschens, perquai ch'il clima sin terra vegn pli e pli chaud.

Sutvart il cunfin da naiv e glatsch creschan, pli a bass ch'ins arriva, adina dapli plantas. L'emprim be paucas ervas, alura pastgiras, guauds da guglias cun pign, laresch ed aviez e la finala er plantas da feglia. Enconuschentas flurs alpinas èn genziana e stailalva; enconuschents animals èn capricorn, chamutsch, muntanella, luf, urs brin ed evla.

Stgargiada d'alp a Wassen (chantun Uri)

Pli baud viveva la glieud en las Alps surtut da vatgas, nursas e chauras ch'els laschavan pascular sin las pastgiras en muntogna. Dal latg vegniva fatg paintg e chaschiel.

Plinavant vegnivan pinadas plantas ed elavuradas a lain ubain ch'ins flottava ils bists dals flums giuadora per als vender en la Bassa. Cur ch'i na deva betg anc viafier ed autos, faschev'ins diever da chavals e mils per transportar rauba sur la muntogna, per exempel davent da l'Italia en Germania. Ina fitg impurtanta martganzia furmava il sal, il qual ins explotava en singulas parts da las Alps en salinas. Quest sal deriva, sco las conchiglias petrifitgadas, da las mars che cuvrivan pli baud la cuntrada. Anc oz vegn explotà en tscherts lieus sal en las Alps.

Er l'economia alpestra ha mantegnì fin oz sia muntada. Ils purs na pon però betg viver be da quai. Il stadi als dat daners supplementars; persuenter tgiran els las pastgiras ed ils prads alpins, pertge che senza laschar pascular animals u far fain sa transfurmassan quels en chagliom u guaud.

Il transport tras las Alps è oz almain uschè impurtant sco pli baud. Ozendi vegn quel però fatg cun autos, camiuns u cun la viafier. Blera glieud chatta lavur en la construcziun ed il mantegniment da las vias u tar la viafier.

La cuntrada en muntogna attira blers turists: per viandar, ir en muntogna u far sport d'enviern. Perquai è il turissem daventà per ils abitants en las Alps adina pli impurtant per gudagnar daners. Betg be las pendicularas ed ils runals portan blers plazs da lavur, mabain er ustarias, hotels ed abitaziuns da vacanzas.

Impurtants flums[modifitgar | modifitgar il code]

Aara[modifitgar | modifitgar il code]

L'Aara a Berna

L'Aara furma il pli lung flum da la Svizra. Ella è ultra da quai il flum che maina la pli bler'aua en il Rain. L'Aara ha ina lunghezza totala da 288 kilometers.

La funtauna da l'Aara sa chatta en ils glatschers da l'Aara en las Alps Bernaisas. En la vallada sutvart la funtauna curra ella en ina stretga chavorgia tras il grip. Dapli plazza occupa l'aua pauc pli tard en il Lai da Brienz e Lai da Thun.

A Berna, la chapitala da la Svizra, fa il flum in caraun enturn la citad veglia. Quella deriva anc dal temp medieval. A la riva da l'Aara a Berna sa chatta er l'enconuschent parc d'urs.

Sutvart Berna serpegiava l'Aara pli baud a moda selvadia tras la regiun dal Lai da Bienna, passond però sper quel vi. Quai chaschunava adina puspè inundaziuns. Sinaquai han ins chavà in chanal e manà l'aua en il Lai da Bienna. Là depona il flum tut il sablun e la crappa ch'el maina cun sai. En vischinanza da Bienna banduna l'aua il lai tras in ulteriur chanal e curra puspè enavos en ses vegl letg. Dapi lura na datti strusch pli pli grondas inundaziuns en la regiun.

En la regiun planiva davent dal Lai da Bienna fin Soloturn pon ins viagiar cun navs a motor sin l'Aara. Ins dastga schizunt far quai en bartgas da gumma e nudar là en il flum. En divers lieus han ins er endrizzà rempars idraulics per gudagnar forza electrica.

Il chantun Argovia ports ses num suenter l'Aara. Là sbucca il flum la finala en il Rain. En lez lieu sa chatta er il cunfin tranter la Svizra e la Germania.

En[modifitgar | modifitgar il code]

Panorama davent dal Piz Corvatsch cun ils Lais da l'Engiadin'Ota

L'En, per tudestg Inn, è in grond flum lateral dal Danubi d'ina lunghezza totala da bundant 500 kilometers. El nascha en l'Engiadina'Ota al Pass Lunghin. Il num da l'Engiadina deriva probablamain medemamain dal flum. En l'Engiadin'Ota curra il flum tras ina cuntrada plitost planiva cun divers lais, en l'Engiadina Bassa alura tras pliras chavorgias. Silsuenter cuntanscha l'En il Tirol che furma in stadi federativ da l'Austria (cun la chapitala Innsbruck, per rumantsch Puntina). Pli tard arriva el en la Baviera (Germania) e sbucca a Passau en il Danubi.

Rodan[modifitgar | modifitgar il code]

Il Glatscher dal Rodan, l'origin dal Rodan

La funtauna dal flum sa chatta en il Vallais, al Glatscher dal Rodan. En il Vallais Sura, nua ch'ins discurra in dialect tudestg, al numnan ins ‹Rotten› u ‹Rottu›. En la part franzosa dal Vallais e fin tar sia sbuccada en la Mar Mediterrana sa numna el alura Rhone. Il Rodan curra tras il Lai da Genevra ed arriva suenter la citad da Genevra en Frantscha. Davent da Lyon fin la sbuccada en la Mar Mediterrana en il vest da Marseille pon grondas navs navigar sin il Rodan. Per quest intent han ins endrizzà numerusas sclusas. En blers lieus vegn er producida forza electrica. En la regiun da sbuccada dal Rodan sa chatta in impurtant territori natiral protegì, la Camargue. Là vivan flamingos e chavals alvs che furman in'atgna razza.

Rain[modifitgar | modifitgar il code]

Il Rain è in dals pli lungs ed impurtants flums da l'Europa. El nascha en il Grischun e sbucca, suenter avair percurrì bundant 1200 kilometers, en ils Pajais Bass en la Mar dal Nord. A partir da Basilea è il Rain ina da las pli impurtantas vias d'aua da l'Europa. Ensemen cun auters flums e chanals furma il flum ina rait da vias d'aua che collia vastas parts da l'Europa.

La funtauna dal Rain Anteriur sa chatta sisum la Surselva al Lai da Tuma. Il Rain Posteriur nascha en vischinanza dal Pass dal San Bernardin al Piz Valragn. A La Punt/Reichenau s'uneschan ils dus flums e sa numnan da qua davent simplamain be Rain. Suenter Cuira curra il flum tras la Val dal Rain Songagliaisa fin en il Lai da Constanza. Tranter quel e Basilea sa chatta sper Schaffusa l'enconuschenta Cascada dal Rain. Suenter Basilea furma il Rain l'emprim il cunfin tranter la Germania e la Frantscha, passa lura sper la citad tudestga Cologna or e sbucca la finala sper Rotterdam (Pajais Bass) en la Mar dal Nord.

A las rivas dal Rain vegn producì bler vin. L'aua na sfradenta la stad numnadamain betg uschè spert durant la notg e derasa en il conturn aria pli chauda, la quala las vignas dovran per lur creschientscha.

Lais[modifitgar | modifitgar il code]

Lai da Genevra[modifitgar | modifitgar il code]

Il Lai da Genevra en la regiun da Losanna

Il Lai da Genevra è cun ina surfatscha da 580 km² il pli grond lai da la Svizra e da la Frantscha. E suenter il Balaton en l'Ungaria furma el schizunt il segund grond lai da l'Europa Centrala. Il lai è situà al cunfin tranter il sidvest da la Svizra e la regiun Rhône-Alpes en l'ost da la Frantscha. A la sortida dal lai en il vest sa chatta la citad da Genevra. La riva nord tutga tar il chantun Vad, cun la citad da Losanna, la riva sid appartegna per gronda part a la Frantscha. Daspera è ina pitschna part dal lai a la sbuccada dal Rodan situada en il chantun Vallais.

Ina da las attracziuns las pli enconuschentas al Lai da Genevra furma il chastè d'aua Chillon sper Montreux al nordost dal lai. Da Vevey fin avant Losanna èn situadas las terrassas da viticultura dal Lavaux che fan part dal Patrimoni cultural mundial da l'UNESCO. Sin il Lai da Genevra cursescha la pli gronda flotta da navs a rodas da pala da tut ils lais en l'Europa.

Lai dals Quatter Chantuns[modifitgar | modifitgar il code]

Impressiun dal Lai dals Quatter Chantuns

Il Lai dals Quatter Chantuns sa chatta en la Svizra Centrala, tranter ils chantuns Uri, Sviz, Lucerna, Sutsilvania e Sursilvania. Quests dus ultims chantuns numnav'ins pli baud ensemen Silvania, da qua il num ‹Lai dals Quatter Chantuns›.

Il lai ha ina surfatscha da 114 km². Quai è in pau dapli che la citad da Paris. El furma uschia il segund grond lai che sa chatta dal tuttafatg sin territori svizzer. En ses lieu il pli profund ha il lai ina profunditad da 214 meters. La riva ha ina lunghezza totala da bundant 150 kilometers.

Pli baud era il lai d'impurtanza per il commerzi. Ins manava natiers blera rauba sin navs da la Reuss siador. Nà d'autras direcziuns vegniva la rauba sin chavals u mils. En la citad da Lucerna transtgargiavan ins la martganzia sin navs pli grondas e manava quella fin la fin dal lai. Da là davent gievi sur il Pass dal Gottard vers sid.

Oz attira la citad da Lucerna fitg blers turists da l'exteriur. Quels stiman la citad veglia, la vischinanza da las Alps ed er la posiziun idillica sper il lai.

La Reuss nascha en il Massiv dal Gottard e cula cun gronda sveltezza aval vers la Planira da la Reuss. Là depona ella blera crappa, glera e sablun, furmond uschia in vast delta en il Lai d'Uri (il qual furma la part superiura dal Lai dals Quatter Chantuns).

Tgi che sa renda davent da Flüelen sin la nav sur il lai, passa sper numerus lieus istorics ed attracziuns turisticas or. Da vart dretga sa chatta la Platta da Tell. Qua duai Wilhelm Tell esser siglì giu da la bartga ed esser sa liberà uschia da la praschunia. Da vart dretga suonda il Rütli. Sin questa prada solitaria, circumdada da guaud e grippa, duain ils Confederads avair fatg l'onn 1291 la lia che furma l'origin da la Svizra odierna. Silsuenter suonda da vart dretga il Crap da Schiller. Quel regorda a l'enconuschent scriptur tudestg Friedrich Schiller ch'ha rendì famus Wilhelm Tell e l'istorgia da la fundaziun da la Svizra tras ses toc da teater. I suondan ils vitgs pittorescs Brunnen e Vitznau, nua ch'ina viafier a roda dentada maina sin il Rigi. Quest'enconuschenta muntogna d'excursiun porscha in panorama magnific sur il lai e las Alps. Da l'autra vart dal lai suondan il Bürgenstock ed il Pilatus ch'èn medemamain enconuschentas muntognas d'excursiun.

A Lucerna banduna la Reuss il lai, cula l'emprim vers ost e sa volva silsuenter vers nord per s'unir cun l'Aara e pauc pli tard cun il Rain. Sin quest tschancun dal flum hai numerusas ovras idraulicas che produceschan electricitad.

Lai da Turitg[modifitgar | modifitgar il code]

Rapperswil al Lai da Turitg

Il Lai da Turitg è suenter il Lai da Neuchâtel ed il Lai dals Quatter Chantuns il terz grond lai che sa chatta dal tuttafatg sin territori svizzer. Il lai porta il num dal chantun e da la citad da Turitg; parts da quel sa chattan però er en ils chantuns Sviz e Son Gagl.

Il lai ha ina lunghezza da radund 42 kilometers. En ses lieu il pli lad mesira el var 4 kilometers. Da vart sanestra dal lai s'auzan las collinas da l'Albis, da vart dretga la Part Sura Turitgaisa.

Sper Rapperswil en il chantun Son Gagl hai en in lieu fitg stretg in rempar natiral, il Seedamm. Damai che quel na tanscha betg dal tuttafatg da costa tar costa, maina ina punt d'autos e da viafier sur la largia.

Il flum che maina la pli bler'aua en il Lai da Turitg è la Linth. Quella nascha en las Alps Glarunaisas e sbucca en l'Obersee, sco che vegn numnada la part superiura dal lai. In segund flum che sbucca en il lai è la Maag. A Turitg, nua ch'il flum banduna puspè il lai, sa numna quel Limmat. Forsa han ins furmà quest num cun unir ‹Linth› e ‹Maag›, ma segir n'è quai betg.

Da la Limmat vegn medemamain gudagnà en divers lieus forza electrica. Il flum curra en il chantun Argovia e sbucca là en l'Aara.

Durant l'ultim temp da glatsch è l'entira vallada en la quala sa chatta oz il Lai da Turitg vegnida mulada or dal terren tras il Glatscher da la Linth. Là nua che quel è sa fermà, ha el laschà enavos ina morena. Ina sa chatta amez la citad da Turitg, l'autra furma il Seedamm numnà survart. L'aua dal glatsch luà è currì aval ed ha uschia furmà il Lai da Turitg. Ils emprims umans han vivì a la riva da quel avant ca. 8000 onns.

Ozendi vivan enturn il lai bundant in milliun umans. Igl è quai ina da las cuntradas da la Svizra populadas il pli spess. Surtut l'ultim tschientaner è vegnì bajegià là fitg bler. La riva dretga, pli sulegliva dal lai, numnan ins ‹Goldküste›, perquai che viva là blera glieud ritga.

Lai da Constanza[modifitgar | modifitgar il code]

La claustra Reichenau al Lai da Constanza

Il Lai da Constanza (per tudestg: Bodensee) è situà per gronda part en Germania. La riva sid sa chatta en Svizra, en l'ost giascha ina part pli pitschna dal lai en l'Austria. La riva ha tut en tut ina lunghezza da 273 km. Blera glieud che viva en la regiun retira lur aua da baiver or dal lai.

La gronda part da l'aua ch'arriva en il Lai da Constanza deriva dal Rain. Quel cuntanscha il lai ad Altenrhein ed al banduna puspè en il vest, sper la citadina Stein am Rhein.

A la sortida dal Lai da Constanza n'hai nagin mir da serra. Perquai na pon ins betg reglar a moda artifiziala l'autezza dal lai: la surfatscha dal lai è ina giada pli auta, ina giada pli bassa. En consequenza da quai datti da temp en temp inundaziuns pli grondas da la riva.

En il lai sa chattan pliras inslas. Intginas da quellas èn abitadas (Lindau, Mainau, Reichenau). Autras furman territoris natirals protegids e mo plantas ed animals dastgan sa trategnair là.