Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Grischun e Tessin

Ord Wikipedia

Grischun[modifitgar | modifitgar il code]

Viaduct da la Landwasser – l'ensaina da la Viafier retica

Il Grischun furma areguard la surfatscha il pli grond chantun da la Svizra. Ma vastas parts dal chantun èn cuvertas cun muntognas. Perquai vivan qua be var 200 000 umans. Il lieu principal è Cuira. Là viva circa mintga tschintgavel abitant.

En il chantun Grischun sa chattan las funtaunas da plirs impurtants flums: Il Rain cula l'emprim tras la Germania ed alura en la Mar dal Nord. L'En furma in'atgna vallada, l'Engiadina; a la fin da quella cula il flum l'emprim tras l'Austria e sbucca en Germania en il Danubi.

Divers flums pli pitschens curran vers sid, sbuccan en l'Italia en il flum Po e cuntanschan la finala l'Adria che furma ina part da la Mar Mediterrana. Intginas valladas dal Grischun èn cuntanschiblas meglier nà da l'Italia, perquai ch'ins na sto alura betg surmuntar pass da muntogna.

Sco sulet chantun svizzer enconuscha il Grischun trais linguas uffizialas: Var trais quarts dals abitants dal Grischun discurran tudestg. Daspera furman er il rumantsch ed il talian linguas chantunalas uffizialas. La lingua rumantscha è derasada be en il Grischun.

Impressiun da la Ruinaulta

Il num Graubünden – Grischun – Grigioni va enavos sin las veglias lias ch'ins aveva fatg gia en il temp medieval. La pli gronda da questas lias era la Lia Grischa. Da quella deriva il num dal chantun. Las duas autras eran la Lia da la Chadè e la Lia da las Diesch Dretgiras. La vopna dal chantun sa cumpona da las vopnas da questas trais lias. Dapi l'onn 1803 tutga il chantun Grischun tar la Svizra; avant aveva el gia furmà sur blers tschientaners in allià da la Confederaziun.

En il chantun Grischun datti agricultura e selvicultura, ma er in pau industria. Fitg impurtant è però il turissem. Enconuschents lieus da cura e da skis èn Tavau, Arosa u San Murezzan. Las Viafiers federalas svizras arrivan be fin Cuira. En l'ulteriur chantun cursescha la Viafier retica. Igl è quai ina viafier a binaris stretgs, perquai ch'igl è difficil d'eriger en la muntogna trassés lads. Dus trajects da la Viafier retica, numnadamain la Viafier da l'Alvra e la Viafier dal Bernina, tutgan dapi l'onn 2009 tar il Patrimoni cultural mundial da l'UNESCO. En l'Engiadina e Val Müstair sa chatta en pli il Parc naziunal svizzer.

Tessin[modifitgar | modifitgar il code]

Castelgrande – in dals trais chastels da Bellinzona

Il Tessin è il sulet chantun da la Svizra che sa chatta cumplettamain en il sid da las Alps ed en il qual il talian furma l'unica lingua uffiziala. Il num dal chantun deriva dal flum Tessin, per talian Ticino. Quel cura da la part superiura dal chantun en il Lago Maggiore.

Ins numna il Tessin er la ‹stiva da sulegl da la Svizra›. Quai pervi dal clima chaud che regorda gia a la Mar Mediterrana – cumbain che las autas muntognas èn qua anc uschè damanaivel. A las rivas dal Lago Maggiore e da Lai da Lugano vesan ins bleras palmas. Sper quests lais sa chattan enconuschents lieus sco Locarno, Ascona e Lugano. Daspera datti en il Tessin bleras valladas, en las qualas la glieud viva en pitschens vitgs.

En il temp medieval tutgava quest territori als ducas da Milaun. A la fin dal temp medieval han ils Confederads conquistà parts dal Tessin odiern ed administrà quellas communablamain. Vers l'onn 1800 èn las truppas da Napoleun marschadas tras il pajais. Sut ses domini han ils Tessinais pudì decider, schebain els veglian appartegnair a la Lumbardia, che sa chatta en l'Italia dad oz, ubain a la Svizra. Els èn sa decidids per la Svizra e fan part da quella dapi il 1803 sco agen chantun. A Bellinzona, la chapitala dal chantun, sa chattan fin oz trais imposants chastels che servivan a survegliar e defender la via.

Oz passan ins sperasvi quests monuments architectonics sin l'autostrada u cun la viafier. L'onn 2016 è vegnì avert il nov tunnel da basa dal Gottard. Cun 57 kilometers furma quel il pli lung tunnel da viafier dal mund. Quel passa sut las Alps or e collia Turitg cun il Tessin e Milaun.

Per approfundar: Lugano[modifitgar | modifitgar il code]

Lugano davent dal Monte San Salvatore

La citad Lugano sa chatta en la part meridiunala dal Tessin. Cun ses radund 65 000 abitants furma ella bain la pli gronda citad dal chantun. La chapitala è però Bellinzona. Lugano è percunter il pli impurtant center economic. Tranter auter han bleras bancas ed assicuranzas qua lur sedia.

Lugano è er fitg interessant per turists. Quels vegnan attratgs dal lai e da las duas muntognas Monte Brè e San Salvatore. Il clima a Lugano ed en l'entir Tessin è tut auter ch'en l'ulteriura Svizra, numnadamain tuttina chaud e sitg sco en l'Italia dal Nord. Perquai passentan blers turists dal nord da las Alps lur vacanzas en il Tessin.