Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Helvets – Confederaziun – Stadi federal
Mintga pajais sa regorda da muments spezials en si'istorgia ch'han furmà il stadi sco ch'el sa preschenta oz. Per part sa tracti d'eveniments e da persunas realas, per part vegnan ils schabetgs però exagerads in pau u cumplettads cun eroxs e manaders dals quals i n'è betg dal tut segir sch'els han propi vivì. Igl èn surtut trais epocas or da l'istorgia svizra che duevan daventar impurtantas per l'identitad dal pajais:
- Il temp dals Helvets sco pievel d'origin (p.ex. en furma dal num ‹Confoederatio Helvetica› che cumpara er sco abreviaziun sin ils numers dals autos).
- Ils Vegls Confederads sco mitus da fundaziun da la Svizra ed origin dals dretgs e libertads politics.
- La fundaziun dal stadi federal 1848 ed ils eveniments ch'han manà a quella (Guerra da la Lia separatistica).
Quests trais muments commemorativs da l'istorgia svizra duain vegnir preschentads qua a fund:
Helvets[modifitgar | modifitgar il code]
Ils Helvets han furmà in pievel celtic da l'antica. A partir da l'emprim tschientaner a.C. vivevan ils Helvets en la Svizra Bassa odierna. Ils vegls Romans han pli tard numnà quest territori Helvetia. Fin oz sa cloma la Svizra per latin ‹Confoederatio Helvetica›. Da là deriva er l'abreviaziun CH ch'ins vesa sin ils autos u sco domain svizzer .ch.
Davart ils Helvets e lur moda da viver san ins oz plitost pauc. Igl existan strusch fastizs ch'ins pudess intercurir. Las colonias dals Helvets èn per il pli vegnidas remplazzadas tras champs romans, ils quals èn da lur vart vegnids surbajegiads en il temp medieval cun auters edifizis. In exempel furma l'anteriura colonia Lindenhof amez la citad da Turitg. Ultra da quai han ils archeologs chattà be paucas notizias en scrit dals Helvets. Ils scienziads retiran perquai lur savida davart ils Helvets surtut da rapports scrits dals Romans e d'autras perditgas dal temp.
Bler da quai che nus savain oz davart ils Helvets, deriva da rapports da Julius Caesar. Ils Helvets valevan tar ils Romans sco guerriers temids. L'onn 58 a.C. han els, tenor Caesar, vulì bandunar la Helvetia per emigrar en la Frantscha odierna. En viadi han els devastà vitgs d'auters Celts. Intginas da questas stirpas eran s'alliadas cun Julius Caesar ed al han clamà en agid. Sper la citad celtica Bibracte ha alura gì lieu la battaglia decisiva tranter ils Helvets e Romans. Cun agid d'auters Celts èsi reussì a l'armada da Caesar da batter ils Helvets e d'als far returnar en la Svizra Bassa odierna.
Sut l'imperatur Augustus èn vastas parts dal territori alpin, uschia er la Helvetia, vegnidas occupadas da schuldads romans. Pli tard è la Helvetia daventada ina part da la provinza Germania Superior. En il territori conquistà han ils Romans erigì champs militars sco Basilea u Vindonissa. In pau a la giada èn ils Helvets vegnids romanisads. Quai vul dir ch'els han emprendì la lingua latina ed èn s'adattads al stil da viver roman. Las divinitads ed ils usits celtics han els però mantegnì per gronda part.
Il temp dals Helvets è ì a fin cur che Germans da la stirpa dals Alemans èn penetrads en lur territori suenter la fin da l'Imperi roman. En vastas parts è la cultura celtoromana dals Helvets vegnida stgatschada tras ils Alemans. Ils Burgognais, in'autra stirpa germana ch'era gia penetrada pli baud en la Svizra dal Vest, aveva percunter surpiglià il latin dals Helvets romanisads. Quai declera per gronda part il cunfin linguistic odiern tranter la Svizra franzosa e la Svizra tudestga.
Confederaziun[modifitgar | modifitgar il code]
Ils emprims partenaris d'allianza da la Confederaziun svizra da pli tard han furmà Uri, Sviz e Sutsilvania. Quest territori tutgava oriundamain tar il Sontg Imperi roman. Igl aveva là aristocrats, sco per exempel ils Habsburgais, che vivevan en chastels. Als trais alliads da pli tard aveva il retg tudestg concedì intgins privilegis, ils quals eran fixads en brevs da libertad. Per exempel dastgavan els eleger lur agens derschaders.
Quests dretgs vulevan ils purs uss defender. Uri, Sviz e Silvania han perquai fatg in contract: Els vulevan gidar in l'auter, sch'insatgi dad els dueva vegnir attatgà u sche lur dretgs particulars duevan vegnir mess en dumonda. Per exempel vulevan els pia sa defender cunter derschaders esters. L'autra part dal contract era però bunamain anc pli impurtanta e reglava l'uschenumnada pasch publica: in malfatschent dueva er pudair vegnir persequità en ils auters chantuns. I na bastava pia betg pli, sch'el scappava sur ils cunfins dal chantun.
Igl existan diversas brevs, sin las qualas els han confirmà questas allianzas cun lur sigil. Il pli enconuschent da quests documents è il Patg federal dal 1291.
In'impurtanta figura da quel temp per ils Svizzers è Wilhelm Tell. Oz suppon'ins ch'el n'haja mai vivì. En la ditga è Tell sa defendì cunter ils Habsburgais che regivan da lez temp en intginas regiuns da la Svizra. Enconuschent è Tell surtut pervi dal sajet dal mail: El dueva sajettar in mail giu dal chau da ses figl. Quai al è er reussì. Pli tard ha Tell mazzà il chastellan Gessler che regiva en num dals Habsburgais. Il scriptur tudestg Friedrich Schiller ha elavurà quai ad in enconuschent toc da teater.
A l'entschatta dal 14avel tschientaner èsi lura vegnì tar il conflict cun ils Habsburgais. Sin ina vart steva la claustra da Nossadunnaun che tutgava tar la chasa da Habsburg; sin l'autra vart steva Sviz. Ils Habsburgais èn avanzads cun in'armada vers Sviz. A quests ultims èn vegnids en agid ils alliads dad Uri e Silvania. A Morgarten ha la finala gì lieu la battaglia decisiva (1315). Ils Confederads han victorisà ils Habsburgais.
La citad da Lucerna è situada a la fin dal Lai dals Quatter Chantuns. Là vegniva transtgargià blera rauba ch'arrivava nà da Basilea e dueva vegnir transportada sur il Gottard. Lucerna vuleva er profitar dals avantatgs ch'ils Confederads avevan envers ils Habsburgais e far sez gudogn cun la via da commerzi. Uschia è la citad s'unida cun quels (1332). Uss erani quatter chantuns. Perquai ha il lai ch'als collia num Lai dals Quatter Chantuns.
Pauc pli tard (ils onns 1351–1353) èn s'unids cun els ulteriurs lieus: Turitg, Zug, Berna e Glaruna. Ins discurra en quest connex dals otg lieus. Er auters territoris han collavurà cun els, però a moda in pau pli lucca. Ins als numna perquai ils lieus u chantuns alliads.
Intginas citads che faschevan part da la Veglia Confederaziun han er conquistà territoris ch'eran situads en lur vischinanza. Surtut la citad da Lucerna ha fatg quai, provocond uschia ils Habsburgais. Quai ha manà a las battaglias da Sempach e Näfels. Ils Confederads han gudagnà omaduas battaglias e pudì engrondir uschia lur territori.
Er Berna ha conquistà ulteriurs territoris. Quels appartegnevan però als Burgognais, in reginavel pli giuven, situà en il vest da la Confederaziun en la Frantscha odierna. Quai ha manà a las guerras burgognaisas. Ils Bernais han survegnì agid dals ulteriurs Confederads ed han victorisà communablamain Carl il Temerari en trais battaglias: sper Grandson al Lai da Neuchatel, sper Murten e la finala a Nancy, en la Frantscha odierna.
Ils schuldads da la Confederaziun eran uss uschè temids che blers chaus d'armada esters vulevan engaschar tals schuldads. Perquai ch'els retschavevan paja persuenter, als numnan ins mercenaris (latin ‹merces› = paja).
L'onn 1481 èn s'unids cun la Confederaziun sco proxims lieus Friburg e Soloturn. Quai ha però manà ad in nov problem: En il fratemp dominava entaifer quella il dumber da las citads envers ils lieus rurals. La finala èsi reussì cun la Cunvegna da Stans d'impedir che la Confederaziun dettia dapart. Frà Clau da Flia duai avair intermedià e spendrà uschia la pasch.
A l'entschatta dal 16avel tschientaner èn alura vegnids vitiers Basilea e Schaffusa ed il 1513 Appenzell. Questa grondezza dueva la Confederaziun mantegnair sur blers onns. Ins discurra perquai dals 13 lieus. La Confederaziun aveva cuntanschì uschia vers nord sia pli grond'extensiun. Vers vest, sid ed ost sa chattavan blers territoris che furmavan ubain terras subditas ubain ch'eran alliads (e ch'èn oz per gronda part agens chantuns da la Svizra). Bunamain 300 onns ha la Confederaziun existì en questa furma.
Guerra da la Lia privata[modifitgar | modifitgar il code]
Suenter la fin da las guerras napoleonicas l'onn 1815 vegniva er la Confederaziun puspè dominada plitost da conservativs. Quai è sa midà cun la revoluziun da fanadur da l'onn 1830 en Frantscha ch'ha abolì la monarchia. La novitad da la victoria gloriusa da la burgaisia ha er fatg vegnir pli ferm en Svizra il liberalissem.
Ils liberals vulevan modernisar la Confederaziun tenor lur ideas. En dudesch chantuns als èsi reussì da midar la constituziun. Tranter auter duevan ils simpels burgais pudair cundecider dapli ed il stadi dueva pudair decider sur da la baselgia. Ils pussants en la baselgia eran sa chapescha encunter. Surtut en ils chantuns catolics hai dà resistenza cunter las midadas da la constituziun. Ma er en la citad da Turitg refurmada han ils conservativs fatg l'onn 1839 in putsch ed han silsuenter pudì sa tegnair a la pussanza fin il 1845.
Il conflict tranter conservativs e liberals dueva la finala culminar en l'Affera dals convents d'Argovia. La regenza en l'Argovia ha decidì da schliar las claustras catolicas. Ils conservativs percunter han pretendì da la regenza da puspè restaurar las claustras. Ma be las mungias da quatter claustras han pudì returnar l'onn 1843, entant che tut las claustras dad umens èn restadas serradas.
Perquai ch'els n'eran betg cuntents cun quest svilup, han ils politichers conservativs installà a Lucerna gesuits sco magisters. Quels han derasà ina ductrina conservativa, orientada ferm al papa. Sco reacziun sin quai èn s'armads corps da voluntaris dals chantuns liberals per cupitgar la regenza lucernaisa. Otg chantuns conservativs han sinaquai furmà ina lia da protecziun, l'uschenumnada lia privata.
La fin d'october 1847 han ils auters chantuns decidì da trametter schuldads per cumbatter la lia privata. Be Appenzell Dadens e Neuchâtel èn sa declerads neutrals e n'èn betg sa participads a la guerra. Ils chantuns liberals avevan in'armada da radund 100 000 schuldads, entant che la lia privata ha pudì mobilisar var 80 000 schuldads.
La lia privata ha l'emprim empruvà d'attatgar en il Tessin ed en l'Argovia. I n'als dueva però betg reussir d'obtegnair la victoria decisiva. Ils adversaris han er gudagnà las battaglias da Cormagnon e Bertigny en il chantun Friburg. La fin november èsi reussì als Confederads sut Henri Dufour d'occupar Lucerna, il center da la lia privata. Paucs dis pli tard han ils ulteriurs chantuns da la lia privata capitulà.
La Guerra da la Lia privata è stada l'ultima guerra sin territori svizzer. Suenter la fin da la guerra è la Svizra vegnida modernisada tenor las ideas dals liberals. Ma ins è sa stentà da furmar il nov stadi federal uschia ch'er ils perdents sa chattian en quel da chasa, quai che dueva la finala reussir.