Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Il pli impurtant en furma curta
Co sa preschenta la Svizra?[modifitgar | modifitgar il code]
La Svizra è situada amez l'Europa, na cunfinescha pia betg cun la mar. Ses stadis vischins èn en il nord la Germania, en il vest la Frantscha, en il sid l'Italia ed en l'ost l'Austria. Tranter l'Austria e la Svizra sa chatta il pli pitschen stadi vischin, il Principadi da Liechtenstein.
La Svizra dumbra var 8 milliuns abitants e cumpiglia ina surfatscha da radund 41 000 kilometers quadrat. Il pajais sa divida en 26 chantuns. Chapitala dal pajais è la citad da Berna. Tenor dumber d'abitants èn las pli grondas citads da la Svizra: Turitg, Genevra, Basilea, Berna, Losanna, Winterthur, Lucerna, Son Gagl e Lugano.
La gronda part da las Svizras e dals Svizzers han sco lingua materna il tudestg, franzos e talian; pia las linguas ch'existan er en ils stadis vischins. La quarta lingua, il rumantsch, datti però be en Svizra, numnadamain en parts dal Grischun.
La surfatscha da la Svizra sa divida en trais grondas cuntradas: Il Giura s'extenda per lung dal cunfin tar la Frantscha. La Svizra Bassa cun sias bleras citads tanscha dal Lai da Genevra fin al Lai da Constanza. Ina gronda part da la Svizra è situada en las Alps. Las autas muntognas da quellas furman in impurtant cunfin en l'Europa per il traffic, il clima e la cultura.
Co è la Svizra sa furmada?[modifitgar | modifitgar il code]
La part centrala da la Svizra dad oz è sa furmada en il 13avel tschientaner. Ils trais chantuns Uri, Sviz e Silvania èn s'unids cunter ils Habsburgais. Tenor la legenda èn trais umens sa radunads sin il Rütli ed han engirà da sustegnair in l'auter. Pli tard han ins nudà quai en scrit, en furma dal Patg federal. Quel pon ins admirar oz en il Museum dal Patg federal a Sviz. Sco data è nudà a la fin da quel ‹a l'entschatta d'avust 1291›. Perquai festivescha la Svizra adina l'emprim d'avust la festa naziunala cun bandieras, lampiuns e fieus artifizials.
L'emprim sa numnava la Svizra ‹Confederaziun› (da latin ‹foedus›, contract). Malgrà ch'els avevan fatg ina lia u in contract, ha però mintga chantun salvà ina gronda part da ses dretgs. Tranter ils chantuns existivan vinavant staziuns da duana e las munaidas eran differentas. Cun il temp èn adina dapli chantuns s'unids cun ils Confederads. Auters territoris han ins conquistà. Uschia è la Confederaziun creschida adina dapli. Dapi l'onn 1815 ha la Svizra sia furma odierna. In pau pli tard, l'onn 1847, hai dà ina guerra civila, vul dir a l'intern dal pajais (Guerra da la Lia separatista). Sco ch'il num da quella di gia, fiss la Svizra bunamain dada dapart, perquai che las ideas politicas e religiusas eran uschè differentas.
Ma la finala han ils chantuns fatg l'onn 1848 in nov contract, la Constituziun federala. Quella furma la basa da la Svizra odierna. Ins ha dismess ils cunfins a l'intern e las duanas e stgaffì ina nova munaida, il franc svizzer. Tschertas incumbensas èn però restadas tar ils chantuns (scolas, polizia, ospitals e.a.) e mintga chantun ha vinavant si'atgna constituziun, ses agen parlament e si'atgna regenza.
Co è la Svizra organisada ozendi?[modifitgar | modifitgar il code]
Il pli impurtanta davart la Svizra è reglà en la Constituziun federala. Quella deriva bain da l'onn 1848, ma è adina puspè vegnida cumplettada ed adattada als basegns dal temp – fin oz. Tenor quella è la Svizra ina republica cun vasts dretgs democratics. Quai vul dir ch'ils abitants pon influenzar vaira ferm la politica cun elecziuns e votaziuns.
Ils represchentants ch'il pievel trametta a Berna a far politica furman il parlament svizzer. Quel sa cumpona da duas chombras: En il Cussegl dals chantuns po mintga chantun trametter dus represchentants, n'emporta betg quants abitants ch'el ha. Ils 200 sezs en il Cussegl naziunal vegnan percunter repartids tenor il dumber d'abitants dals chantuns. Omaduas chombras ensemen sa numnan Assamblea federala. Quella elegia il Cussegl federal che furma la regenza dal pajais.
La regenza ed il parlament han lur sedia en la Chasa federala a Berna. Questa citad furma uschia la chapitala federala.
La pli auta dretgira da la Svizra è il Tribunal federal. Quel ha sia sedia a Losanna. Sch'in abitant na va betg d'accord cun ina decisiun da la dretgira regiunala, po el l'emprim sa drizzar a la dretgira chantunala, silsuenter al Tribunal federal. Quel decida a moda definitiva. I po però durar fitg ditg fin che tut quai è decidì. Sa tracti d'in dretg uman, po il pertutgà er anc sa drizzar al Tribunal europeic dals dretgs umans a Strasbourg.
La Svizra ha in'armada per defender ses territori. Ma la Svizra vesa sasezza sco stadi neutral. Quai vul dir ch'ella na sa maschaida betg en guerras u conflicts esters. Ma represchentants da la Svizra emprovan savens d'intermediar tranter las partidas che sa chattan en guerra ina cun l'autra. Perquai han bleras conferenzas da pasch lieu en Svizra.
A las incumbensas che na tutgan betg als chantuns, mabain en cumpetenza da l'entir stadi, appartegnan per exempel la viafier e las autostradas, la posta ubain il segirar ils cunfins.
Il segund plaun statal suenter la Confederaziun furman ils 26 chantuns, mintgin cun agen parlament, atgna regenza ed atgnas leschas. Ils chantuns èn dividids en districts u regiuns. Alura suondan las vischnancas sco ultim plaun statal. Tut en tut datti en Svizra var 2200 vischnancas. Lur dumber sa reducescha cuntinuadamain; bleras vischnancas s'uneschan per pudair ademplir meglier las incumbensas.
Tgi decida en Svizra?[modifitgar | modifitgar il code]
La pli gronda cumpetenza da decider han las votantas ed ils votants (er numnà suveran). Tar quels tutgan ils abitants ch'èn burgais da la Svizra e ch'han accumplì 18 onns. Il suveran elegia il parlament. Plinavant decida el davart midadas da la constituziun e po er votar davart bleras autras chaussas.
Novas leschas relaschan las duas chombras dal parlament (Cussegl naziunal e Cussegl dals chantuns) che sa numnan ensemen Assamblea federala. Il pievel po però pretender d'er pudair decider sez davart quellas. Quai numnan ins referendum. Sch'il pievel vul sez inoltrar in'idea, numnan ins quai iniziativa dal pievel.
L'Assamblea federala elegia ils set cussegliers federals. Mintgin da quels è responsabel per in departament, per exempel per il departament da militar u il departament da finanzas. En ses departament procura il cusseglier federal che las leschas e las ulteriuras decisiuns dal parlament vegnian applitgadas. Davart impurtantas fatschentas decida il Cussegl federal communablamain. Ins al numna perquai autoritad colleghiala.
Ils commembers dal Cussegl federal vegnan mintgamai elegids per quatter onns ubain fin la proxima elecziun dal parlament. Il presidi mida mintg'onn.
Co gudognan ins il da viver en Svizra?[modifitgar | modifitgar il code]
La Svizra n'ha quasi naginas materias primas. Petroli, gas, charvun, fier, arom etc. sto ella pia cumprar a l'exteriur. Uschia na datti er naginas plazzas da lavur en l'industria da minieras. Danor glera per far betun dispona la Svizra be da materias primas che creschan suenter sco laina. Er aua hai en abundanza. Da quella sa lascha gudagnar cun agid da mirs da fermada ed implants electrics da flums quasi la mesadad dal basegn d'electricitad.
La Svizra è pia dependenta d'elavurar materias primas da l'exteriur. Per far quai dovri bler savida e tecnica; uschia han ins gia baud promovì fitg la furmaziun. Blers din che la suletta materia prima da la Svizra saja la furmaziun da ses abitants. En questa moda èn sa sviluppadas impurtantas tecnologias. En Svizra vegnan construidas maschinas cumplitgadas. Latiers tutgan locomotivas u parts d'implants electrics, medemamain las uras svizras. Quests products vendan las firmas svizras en bunamain tut las parts dal mund.
Fitg impurtantas èn las bancas ed assicuranzas. Blera glieud en tut il mund investescha lur daners en bancas svizras, perquai ch'els sa fidan da quellas. Ina part dals Svizzers lavura en il turissem. Blers giasts da l'exteriur fan vacanzas en la muntogna u en ina da las grondas citads. Da l'autra vart è l'agricultura adina main impurtanta. I vegn adina pli grev per la Svizra da vender ses vin ed auters products agrars en l'exteriur. Percunter èn il chaschiel svizzer e la tschigulatta da latg enconuschents en tut il mund.
Co discurran ins en Svizra?[modifitgar | modifitgar il code]
La Svizra ha quatter linguas naziunalas: tudestg, franzos, talian e rumantsch. Tudestg discurran var dus terzs da la populaziun, franzos bundant 20 %. Il talian cun radund 8 % ed il rumantsch cun stgars 1 % furman las minoritads linguisticas dal pajais.
Questas quatter linguas èn a medem temp las linguas uffizialas. Ellas cumparan per exempel sin tut las bancnotas. Er sch'il pievel ha da votar davart in tema, survegn mintga burgaisa e burgais las infurmaziuns en la lingua naziunala ch'ella u el ha elegì. En il parlament vegn per il pli discurrì tudestg u franzos, magari er talian, darar rumantsch. Ils pleds vegnan alura translatads.
En Svizra tudestga discurra la glieud tudestg svizzer. Quai èn numerus dialects che sa differenzieschan da chantun tar chantun. Perquai po in Svizzer dir svelt, danunder ch'in auter Svizzer vegn.
Ils differents dialects èn sa furmads, perquai che la glieud na pudeva pli baud betg viagiar uschè bain. Uschia n'èn las furmas localas betg sa maschadadas. En la muntogna pon ils dialects schizunt esser differents d'in vitg a l'auter. Percunter sa serva la Svizra tudestga tuttavia er da la lingua da standard, e quai tant en furma discurrida sco er scritta. Ils dialects vegnan per ordinari be duvrads en l'ambient privat, per exempel sch'ins scriva in sms ad in confamigliar u collega.
Tge lieus ed attracziuns èn surtut enconuschents?[modifitgar | modifitgar il code]
Enconuschentas citads en Svizra èn Genevra cun ses flair internaziunal, Berna sco chapitala, las metropolas economicas Turitg e Basilea e magnets turistics sco Lucerna u Lugano.
Blers turists vegnan en Svizra per visitar in dals lieus da sport e da cura en las muntognas sco San Murezzan, Tavau, Gstaad u Saas Fee.
Attracziuns da la natira furman per exempel il Matterhorn a Zermatt, il Glatscher d'Aletsch, la regiun da la Jungfrau, il Gottard, Pilatus e Rigi u il Massiv dal Bernina. Daspera er ils numerus lais, davent dal Lai da Genevra, sur il Lai dals Quatter Chantuns fin il Lai da Constanza. En Svizra naschan er impurtants flums europeics che curran vers la Mar dal Nord (Rain), Mar Mediterrana (Rodan, Ticino) e la Mar Naira (En).
Tar il Patrimoni cultural mundial tutgan tranter auter la Claustra Son Jon a Müstair, la citad veglia da Berna, l'abazia da Son Gagl, ils chastels da Bellinzona e la viafier Alvra-Bernina.
Enconuschentas tradiziuns èn ils costums svizzers, la musica populara ed il lutgar. Spezialitads tipicas èn per exempel raclette, fondue u rösti.
Sco impurtantas persunas da la Svizra sajan numnads la figura legendara da Wilhelm Tell, frà Clau da Flia, ils refurmaturs Huldrych Zwingli e Johannes Calvin, il filosof Jean-Jacques Rousseau, il pedagog Johann Heinrich Pestalozzi e l'umanist Henri Dunant. En pli ils scripturs Jeremias Gotthelf, Johanna Spyri (l'autura da ‹Heidi›), Max Frisch e Friedrich Dürrenmatt.