Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Istorgia

Da la preistorgia fin il temp medieval

Las restanzas da l'amfiteater roman ad Avenches (Aventicum)

En l'antica abitavan en il territori da la Svizra odierna ils Helvets, ina stirpa dal pievel dals Celts. Suenter la conquista da lur territori da colonisaziun tras l'Imperi roman èn quels vegnids romanisads. En l'antica tardiva èn alura stirpas germanas avanzadas nà dal nord: ils Burgognais ch'han populà la Svizra franzosa odierna han anc surpiglià il latin, ils Alemans percunter han germanisà la Svizra tudestga. Fin l'onn 746 han ils Francs surventschì l'ultima resistenza dals Alemans, uschia che l'entir territori da la Svizra odierna ha appartegnì da qua davent al Reginavel dals Francs; silsuenter ha quel fatg part dal Sontg Imperi roman. Da la Svizra deriva da quel temp la famiglia aristocratica dals Habsburgais, ils quals han dirigì sur tschientaners l'istorgia da la Germania e da l'Austria.

Il svilup da la Veglia Confederaziun fin il 1797

Turitg engira la lia e daventa ina part da la Confederaziun (1315)

A partir dal 1291 – partind dals trais chantuns Uri, Sviz e Silvania – èn ils Svizzers sa stentads da cuntanscher dapli independenza dals retgs tudestgs. A questa ‹confederaziun› (in'allianza tranter regiuns e citads ch'ins ha adina puspè affirmà) èn s'unids resp. vegnids suttamess adina dapli territoris da la Svizra odierna. Ins designescha la Confederaziun da quel temp sco stadi federativ. Ils singuls chantuns pudevan decider sezs la gronda part da las fatschentas. Per cunvegnientschas communablas sa cussegliavan els en la Dieta federala. En quella n'avevan però betg tut ils chantuns ils medems dretgs.

Sin ina dira prova è la Confederaziun vegnida messa en il 16avel ed a l'entschatta dal 17avel tschientaner en connex cun la refurmaziun e cuntrarefurmaziun. Tranter Turitg e la Svizra Centrala è schizunt prorutta la Guerra da Kappel. En quella è vegnì per la vita il refurmatur turitgais Huldrych Zwingli.

Gia cun l'onn 1474 eran idas a fin las cuntraversas tranter ils Habsburgais ed ils Confederads, ed a la fin da la Guerra da trent'onns (1648) n'ha la Confederaziun betg pli appartegnì al Sontg Imperi roman. La Svizra ha però furmà vinavant in stadi betg unitar, vul dir che las singulas parts da quel han mantegnì (en differenta moda) lur atgnas reglas. Vers l'onn 1700 aveva la Confederaziun, ensemen cun ses alliads, cuntanschì pli u main l'extensiun dal stadi odiern.

Da la Republica helvetica a la Guerra da la Lia separatista

Napoleun Bonaparte gioga cun ils Svizzers ch'èn dividids en dispitas da partidas (caricatura dal 1802)

Suenter la Revoluziun franzosa è la Svizra vegnida occupada l'onn 1798 da truppas da Napoleun ed ha survegnì l'emprima giada in'organisaziun statala moderna. La Republica helvetica furmava bain in agen stadi, era però dependent da la Frantscha. Divers territoris han ins unì da quel temp a novs chantuns che n'existan oz betg pli, per exempel Säntis, Linth u Baden. Spezial è stà che la Republica helvetica vegniva regida a moda centralistica: per bleras dumondas era responsabel il stadi e betg pli ils singuls chantuns. Ma blers chantuns eran malcuntents pervi da quai; la finala eran els disads da dastgar decider sezs bleras fatschentas.

L'onn 1803 è la Republica helvetica dada dapart. Bler da quai ch'ins aveva midà ils ultims onns han ins puspè revedì, e vegls chantuns èn vegnids restabilids. Novs commembers da la Confederaziun cun ils medems dretgs èn daventads Son Gagl, Grischun, Argovia, Turgovia, Tessin e Vad.

Suenter las guerras napoleonicas è vegnida stabilida il 1815 en rom dal Congress da Vienna la «neutralitad armada perpetna» da la Svizra. Dapi lura porta quella il num Confederaziun svizra. Da quel temp deriva er la sutdivisiun en ils chantuns odierns, cun ils novs commembers Vallais, Neuchâtel e Genevra. Dapi lura è be pli il chantun Giura sa spartì dal chantun Berna (1979).

Ils onns 1830/40 è prorutta ina dispita tranter ils chantuns catolics e quels ch'avevan ina regenza liberala. Otg chantuns conservativs han furmà ina lia da protecziun, la Lia separatistica. En la Guerra da la Lia separatistica l'on 1847 èn quels però vegnids victorisads dals auters chantuns.

Il stadi federal dal 1848

Urari da la viafier dal Gottard, erigida il 1882

L'onn 1848 è la Confederaziun s'organisada dal tuttafatg da nov. Quai han ins fixà en la nova constituziun ch'è da princip sa mantegnida fin oz. Dapi lura furma la Svizra in stadi federal modern.

Per unir la Svizra ch'era gist sortida d'ina guerra civila, han ins recurrì a las ragischs communablas da liberals e conservativs, catolics e refurmads dal temp da la fundaziun da la Confederaziun. En quest connex èn ils raquints da Wilhelm Tell e da l'engirament dal Rütli puspè daventads fitg populars. E dapi l'onn 1891 vegn il prim d'avust 1291 festivà sco data da fundaziun e festa naziunala da la Svizra.

Lampiuns a chaschun da la festa d'emprim d'avust

En l'emprima mesadad dal 20avel tschientaner ha er la populaziun en Svizra gì da sentir la miseria da las duas guerras mundialas. Pervi da la neutralitad n'hai però dà naginas acziuns da guerra en il pajais sez. La tenuta da la Svizra envers il reschim naziunalsocialistic ils onns 1930/40 è stada ambivalenta: D'ina vart han ins recepì fugitivs, da l'autra vart però refusà gidieus als cunfins. Medemamain ha l'economia svizra profità per part da la collavuraziun cun ils nazis.

La constituziun federala è vegnida revedida repetidamain ils ultims 150 onns. Augmentà han ins en quest connex surtut ils dretgs dal pievel. Fin oz furman las votaziuns dal pievel frequentas in'impurtanta part da la politica svizra. Il dretg da vuschar da las dunnas ha la Svizra percunter introducì bler pli tard che la gronda part dals stadis, numnadamain pir il 1971 (sin plaun federal). Ed en il chantun Appenzell Dadens enconusch'ins quest dretg schizunt pir dapi il 1990.

Collavuraziun internaziunala

Sedia da las Naziuns unidas a Genevra

Sin basa da la neutralitad militara dapi il 1815 e da la conscienza da sasez, ha la Svizra esità ditg da collavurar en organisaziuns internaziunalas. Pir dapi il 2002 è ella commembra da las Naziuns unidas, cumbain ch'ella aveva gia furmà avant la sedia da diversas sutorganisaziuns da quellas (Autcumissariat da las Naziuns Unidas per ils fugitivs e.a.). Sin il champ da l'intermediaziun da la pasch e da l'agid als fugitivs ha la Svizra furmà dapi il 19avel tschientaner in dals pli impurtants stadis insumma. Henry Dunant (1828–1910) è stà il fundatur dal Comité internaziunal da la Crusch Cotschna ch'ha sia sedia a Genevra.

Cun l'ir dal temp è la Svizra er daventada commembra d'autras organisaziuns internaziunalas sco per exempel il Cussegl da l'Europa, l'Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l'Europa, l'Organisaziun da cooperaziun e svilup economic e l'Associaziun europeica da commerzi liber.

Percunter furma la Svizra in dals paucs stadis da l'Europa Centrala e dal Vest che n'èn betg commembers da l'Uniun europeica; enstagl è la Svizra colliada cun quella tras blers contracts bilaterals. Per exempel existan cunvegnas d'associaziun a la reglamentaziun da Schengen, uschia che las controllas da cunfin tranter ils stadis da l'Uniun europeica e la Svizra èn crudadas davent.