Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Persunalitads da l'istorgia svizra

Ord Wikipedia

Wilhelm Tell[modifitgar | modifitgar il code]

Wilhelm Tell – maletg da Ferdinand Hodler dal 1897

L'istorgia da Wilhelm Tell gioga enturn l'onn 1300 ad Uri. Da lez temp era la vallada abitada da povers purs e mastergnants. Il chastellan Gessler regiva il pajais en num dals Habsburgais. El dumandava dals abitants autas taglias.

Il pir è stà che Gessler ha laschà tschentar si ad Altdorf in chapè al qual mintgin che passava stueva far reverenzas. Tell ha refusà la reverenza. Sco chasti ha el stuì sajettar cun ses balester in mail giu dal chau da ses figl Walter. Quai al è bain reussì, ma Tell ha dalunga smanatschà Gessler cun la mort.

Uschia è Tell vegnì mess a ferm e dueva vegnir manà sur il lai tar il chastè da Gessler. En il stemprà al èsi reussì da fugir giu da la bartga. El ha lajegià en la Giassa chavorgia e cur che Gessler è passà, al ha el sajettà. Tras quai ha Tell, tenor la ditga, liberà la Svizra Centrala da la pussanza habsburgaisa ed è daventà in erox naziunal.

La ditga da Wilhelm Tell è pir vegnida nudada vers la mesadad dal 15avel tschientaner, pia 150 onns pli tard. Igl existan però gia ditgas da sajets da mail d'auters pajais. Propi famusa è la ditga daventada a l'entschatta dal 19avel tschientaner, cur ch'il scriptur tudestg Friedrich Schiller ha scrit in toc da teater davart Wilhelm Tell. Ad Altdorf, nua ch'il sajet dal mail duai avair gì lieu, datti ina statua da Tell ed in teater che serva a giugar quest toc. Ad Interlaken en il chantun Berna vegnan medemamain giugads mintg'onn ils gieus da Tell.

Turists pon visitar ulteriurs lieus da la ditga da Tell: Sper la Platta da Tell, nua che quel duai esser siglì da la bartga sin terra, sa chatta la chapella da Tell; là tegnan tuttas navs da lingia. Er tras la Giassa chavorgia, nua che Tell duai avair sajettà Gessler, pon ins viandar. In pitschen grip en il Lai dals Quatter Chantuns sa numna Crap da Schiller. Er là passan las navs da lingia sperasvi.

Er sch'el n'ha forsa mai existì, èn ils Svizzers loschs sin lur erox naziunal Wilhelm Tell, uschia sco ils Franzos sin lur Jeanne d'Arc. Il balester è er daventà in sigil da qualitad per chaussas che vegnan fabritgadas en Svizra.

Clau da Flia[modifitgar | modifitgar il code]

Il pli vegl maletg da Clau da Flia (dal 1492)

Clau da Flia vegn er numnà frà Clau. El è il sontg patrun da la Svizra. Clau da Flia ha vivì ils onns 1417 fin 1487 en il chantun Sursilvania. El è stà pur, schuldà ed eremit. Bler pli tard al ha il papa canonisà, vul dir declerà Clau da Flia sco sontg.

Clau da Flia è stà il figl d'in pur en la vischnanca Flüeli. El è però er stà uffizier en il militar, pia il manader da schuldads. Suenter avair servì en ina guerra, ha el maridà e gì cun sia dunna diesch uffants. El era in pur vaira bainstant, cusseglier en ses chantun e derschader en sia vischnanca.

Pli tard ha frà Clau bandunà sia famiglia per daventar eremit. Sia dunna Dorothea è stada cuntenta cun quai. Il pli giuven uffant n'aveva gnanc anc in onn, il pli vegl però gia ventg. Uschia pudevan ils fragliuns pli vegls gidar la mamma a guardar dals fragliuns pli giuvens.

Clau da Flia è l'emprim viandà en direcziun da la Frantscha, è però puspè returnà ed è sa stabilì en la chavorgia Ranft, en vischinanza da ses dachasa. En ses eremitadi fascheva el bler uraziun e retschaveva umans che giavischavan dad el cussegl. Tranter quels sa chattavan er impurtants politichers.

Da lez temp è la Svizra vegnida en ina gronda crisa. L'onn 1481 hai dà in inscunter d'impurtants politichers, la Dieta federala a Stans. In dals participants ha bandunà la conferenza ed è ì tar frà Clau per cussegl. Alura è el returnà cun il cussegl da lez sin la Dieta, e la finala han tuts fatg pasch. Sur blers onns na duai Clau da Flia avair mangià nagut e be avair bavì aua, ma quai para fitg nunprobabel. El è mort en ses eremitadi.

Huldrych Zwingli[modifitgar | modifitgar il code]

Purtret da Zwingli da Hans Asper, 1549

Huldrych (u Ulrich) Zwingli è stà il pli impurtant refurmatur da la Svizra tudestga. El è stà teolog ed ha predegià al Grossmünster a Turitg. Ensemen cun in gidanter ha el translatà la Bibla en tudestg e l'ha laschà stampar.

En bleras impurtantas dumondas era Zwingli d'accord cun il refurmatur tudestg Martin Luther. Ma i deva er dispitas. Zwingli vuleva ch'il stadi saja collià stretgamain cun la baselgia. El è mort en ina guerra ch'el aveva sez vulì.

Zwingli è stà il terz uffant d'ina famiglia da purs. Tar sia naschientscha a Wildhaus en il Toggenburg ha el survegnì il num Ulrich. Quai è stà l'onn 1484. Silsuenter èn anc vegnids vitiers almain sis fragliuns. En sia chasa natala è oz endrizzà in museum. Pir pli tard è el sa numnà Huldrych.

Gia cun sis onns è Zwingli ì a star tar ses aug, alura ha el frequentà scolas a Basilea e Berna. Silsuenter ha el studegià a las universitads da Vienna e Basilea. El n'ha però betg terminà ses studi da teologia. Zwingli è daventà plevon a Glaruna. El ha cumprà dapli che tschient cudeschs, per ses temp in dumber enorm. El ha er lavurà sco magister da latin.

Zwingli è stà in fervent catolic. El ha schizunt manà ina reliquia a Glaruna, numnadamain in toc lain che dueva derivar da la crusch da Jesus. Pli tard è el daventà spiritual en la claustra da Nossadunnaun, alura al münster a Turitg. Là ha el predegià sias ideas refurmatoricas e vuleva midar la baselgia.

Sco Martin Luther en Germania ha el nudà tesas e publitgà quellas. Alura hai dà grondas discussiuns publicas, numnadas disputs. Zwingli ha maridà la vaiva Anna Reinhart. El ha er gì grond'influenza politica. Claustras èn vegnidas serrads e daners repartids als povers.

Ensemen cun Leo Jud ha el translatà la Bibla en tudestg. El ha gì terminà questa lavur anc avant Luther. L'ovra è vegnida stampada ed è anc oz enconuschenta sco ‹Bibla da Turitg›.

Cur ch'ils chantuns da la Svizra Centrala han vulì restar catolics, ha Zwingli insistì da far guerra. En questa moda vuleva el persvader ils umans da la refurmaziun. Ma durant la campagna militara è el vegnì per la vita l'onn 1531. Zwingli vegn perquai savens illustrà cun Bibla e spada.

Sco Luther era Zwingli da l'avis ch'ins na vegnia betg en parvis tras penetienzia u bunas ovras, mabain be tras l'amur e grazia da Dieu. Cun quai è el sa drizzà cunter il commerzi cun perduns d'enfin qua. (Perduns vul dir ch'ins pajava per ina brev, en la quala vegnivan perdunads ils putgads ch'ins aveva commess).

Insumma na vuleva Zwingli laschar valair nagut sco vardad che na steva betg propi en la Bibla. Perquai ha el er translatà la Bibla sezza. Da lez temp devi la Bibla be en latin ed il pievel na pudeva gnanc chapir endretg la messa. Zwingli era er cunter tut ornament en baselgia e laschava be valair vi da las paraids vers or da la Bibla. Schizunt la musica da baselgia ha el scumandà in mument, cumbain ch'el era sez fitg musical.

Zwingli è intervegnì fermamain en la politica ed aveva grond'influenza a Turitg. El vuleva ch'il stadi procuria per urden e che las ductrinas da la baselgia vegnian realisadas. Il stadi dueva però er s'occupar dals povers ed avair quità da quels. Areguard quests puncts ha el er gì ina giada ina dispita cun Luther, il qual veseva quai tut auter.

In auter punct dispitaivel è stà la dumonda, schebain il paun ed il vin sa midian durant la Sontga Tschaina per propi en il corp e sang da Jesus, ubain be a moda simbolica. Er autras da questas dumondas han ils refurmaturs discutà a moda cuntraversa.

Johannes Calvin[modifitgar | modifitgar il code]

Gravura da Johannes Calvin

Johannes Calvin è naschì en Frantscha l'onn 1509 ed è creschì si en la cretta catolica. Cun tschintg onns ha el pers sia mamma. L'emprim è el vegnì instruì d'in magister privat, alura al ha ses bab tramess sin ina scola cuntinuanta. Là ha el studegià giurisprudenza, vul dir dumondas da dretg. Alura ha el emprendì a conuscher a Paris Martin Luther.

Calvin è daventà in aderent da las ideas da Luther; ma en Frantscha era quai privlus da lez temp. El è perquai fugì en autras citads franzosas, alura a Basilea. Là ha el studegià teologia, la scienza che s'occupa cun las dumondas davart dieu. El ha er cumenzà a scriver cudeschs davart la nova cretta.

Pli tard è el fugì a Genevra ed ha maridà là en la vegliadetgna da 31 onns Idelette de Bure. Sias ideas religiusas eran fitg severas. El predegiava a moda fitg clera co che cristians duain viver ed als laschava pauc spazi. El era er da l'avis che dunnas ch'ins tegneva per strias duain vegnir persequitadas e mazzadas.

Calvin ha fundà in'universitad ch'ha derasà sia ductrina. Ins numnava questa ductrina en il fratemp calvinissem. Il calvinissem ha surtut tschiffà la Svizra franzosa. El è stà là tuttina impurtant sco Zwingli en la Svizra tudestga. Damai che Calvin ha vivì pli tard che Luther, ha el pudì s'acquistar ina survista cumplessiva dals patratgs da la refurmaziun. Sias ideas duevan surtut avair grond'influenza sin il territori anglosaxon, vul dir en la Gronda Britannia ed en ils Stadis Unids. Calvin è mort l'onn 1564, cun 55 onns. Sia fossa è da vesair fin oz sin in santeri a Genevra.

Jean-Jacques Rousseau[modifitgar | modifitgar il code]

Purtret da Jean-Jacques Rousseau (1753)

Jean-Jacques Rousseau ha vivì dal temp da l'illuminissem. El è s'occupà cun la pedagogia, vul dir cun la scienza davart l'educar uffants. El ha er scrit bler davart la politica. Sias ideas en connex cun la libertad ed egualitad han fullà via a la Revoluziun franzosa. In fatg extraordinari è che Rousseau n'ha mai frequentà in'universitad. El ha s'acquistà sia vasta furmaziun be en studi autodidactic, pia cun leger e studegiar a chasa.

Naschì è Rousseau l'onn 1712 a Genevra. Da lez temp na tutgava Genevra betg anc tar la Confederaziun, mabain furmava in'atgna republica citadina. Ils antenats da Jean-Jacques eran ughenots ch'eran fugids dal retg franzos a Genevra. Ses bab lavurava là sco urer, da lez temp ina tipica professiun dals ughenots. La mamma da Jean-Jacques è morta gia paucs dis suenter la naschientscha, eventualmain d'in'infecziun. Uschia ha si'onda surpiglià la rolla da mamma.

Cur che Jean-Jacques aveva diesch onns, ha ses bab stuì fugir or da Genevra, perquai ch'el aveva blessà en in cumbat in uffizier. Jean-Jacques è alura creschì si en vischinanza da Nyon tar in plevon, il qual al ha però tractà mal. Cun tredesch onns ha el absolvì l'emprendissadi tar in gravader, tar il qual el abitava er. (In gravader è insatgi ch'ornescha objects sco uras u cliniez).

Perquai che Jean-Jacques era in siemiader e passentava bler temp cun leger, aveva el in pau bregia da chattar amis. Gugent gieva el or en la natira a ponderar da tuttas chaussas. Ina giada n'al èsi betg reussì da returnar a temp, e las portas da la citad eran gia serradas. Perquai ch'el n'aveva nagin gust da vegnir punì da ses patrun pervi da quai, è el sa decidì da girar il mund. El è viagià blers onns tras la Frantscha, la Svizra e l'Italia. En viadi ha el emprendì a conuscher blera glieud. Tranter auter la Madame de Warens in pau pli veglia, cun la quala el ha gì si'emprima relaziun d'amur. Tar Madame de Warens ha el experimentà, scrit cudeschs, fatg musica ed er inventà in nov sistem da nudar musica, a basa da cifras enstagl da notas. Ma si'invenziun n'ha betg chattà grond'attenziun.

Ses emprim grond success ha el gì cur ch'el è sa participà ad ina concurrenza da scriver, tar la quala dueva vegnir tractada la dumonda, schebain il progress en las scienzas e l'art haja in'influenza sin la morala da l'uman. Ses tractat è stà talmain bun ch'el ha gudagnà la concurrenza ed è daventà enconuschent en tut l'Europa. Da qua davent è Rousseau surtut sa deditgà a la filosofia ed è sa stgamià cun blers auters scienziads da ses temp. Blers umans legevan ses cudeschs. Ma cun sias ideas dal tuttafatg novas è el er fruntà sin inimis. Uschia è el vegnì stgatschà repetidamain da la citad, en la quala el era sa stabilì.

L'onn 1762 ha Rousseau publitgà sia capodovra pedagogica ‹Émile ou De l'éducation›. En quella fa el valair ch'in uffant duaja sa sviluppar e scuvrir ses mund a moda uschè autonoma sco pussaivel. Ils geniturs al duain sulettamain mussar a partir d'ina tscherta vegliadetgna la dretga morala. Ins na duaja er betg sfurzar in uffant da s'acquistar savida, mabain be svegliar ses interess. Las ideas da Rousseau han er influenzà pedagogs da pli tard sco Maria Montessori.

Ils ultims onns da sia vita ha Rousseau scrit ulteriurs cudeschs, tranter auter si'autobiografia. L'onn 1778 è el vegnì envidà d'in aristocrat sin ses chastè sper Paris. Là è Rousseau mort nunspetgadamain en la vegliadetgna da 66 onns, probablamain d'in culp.

Henri Dunant[modifitgar | modifitgar il code]

Fotografia da Henry Dunant

Henri Dunant è naschì l'onn 1828 a Genevra. Gia ses bab era commerziant, ses geniturs gidavan però er povers, malsauns ed orfens. Henri Dunant era in cristian refurmà fitg cartent. El ha fundà in'interpresa che dueva far fatschentas en las colonias europeicas.

Per quest intent vuleva el visitar l'imperatur franzos Napoleun III, per acquistar da quel tscherts dretgs da commerzi. L'imperatur fascheva gist guerra en l'Italia dal Nord. Là è Dunant daventà perditga da la Battaglia da Solferino. Igl èn restads enavos 20 000 blessads sin il champ da battaglia. Nagin na s'occupava dad els. El ha procurà ch'els vegnian tgirads ed implorà ils abitants da tractar tuts tuttina, n'emportia betg danunder ch'els vegnian – pertge che tuts sajan frars.

Davart quai che Dunant aveva vis, ha el scrit in cudesch, e gia in onn pli tard ha el fundà la Crusch cotschna. Quai è stà l'onn 1863. Puspè in onn pli tard è vegnida fatga la Convenziun da Genevra: 12 pajais han empermess da vulair sa tegnair vi da tschertas reglas, sinaquai che blessads vegnian tgirads meglier.

Sco commerziant ha Henri Dunant survegnì problems ed è daventà pover. Pervi da ses debits ha el stuì bandunar la Crusch cotschna ed è er sa tratg davent da Genevra per ir a Paris. Sur lung temp al avev'ins quasi emblidà.

Quai è pir puspè sa midà, cur che scripturs han cumenzà a scriver l'istorgia da la Crusch cotschna. Dunant, il fundatur, è puspè daventà pli enconuschent. La finala ha el survegnì l'onn 1901 l'emprim Premi Nobel da la pasch insumma, ensemen cun in ami da la pasch or da la Frantscha, Fréderic Passy. L'onn 1901 è Dunant mort a Heiden (Appenzell Dadora), nua ch'el era ì a passentar ses ultims onns da la vita.

Alfred Escher[modifitgar | modifitgar il code]

Purtret dad Alfred Escher, vers il 1875

Alfred Escher è stà in impurtant piunier da l'industrialisaziun e dal stadi liberal suenter la fundaziun da la Confederaziun svizra l'onn 1848. El è naschì l'onn 1819 a Turitg en ina famiglia bainstanta ed è creschì si en la villa Belvoir a l'ur da la citad. Ses geniturs han dà gronda paisa ad ina buna furmaziun ed al han laschà instruir da divers magisters privats. Pli tard ha el studegià a l'Universitad da Turitg giurisprudenza. Alura ha el cumenzà a s'engaschar en la politica ed è daventà cun 25 onns commember dal parlament dal chantun da Turitg. Cur che la Svizra moderna è vegnida fundada l'onn 1848, al han ins er anc elegì en il Cussegl naziunal. Omadus uffizis ha el occupà fin sia mort. Ch'el è stà pliras giadas president en omadus parlaments è stà extraordinari.

Escher è sa profità da ses uffizis sco politicher per engrondir la rait da viafier. El temeva ch'ils auters pajais bajegian uschiglio las lingias da viafier enturn la Svizra. Per quest intent ha el fundà la Scola politecnica federala. Là han studegià pli tard blers famus sciencists sco Albert Einstein u Wilhelm Conrad Röntgen.

Ils proxims onns ha el er anc fundà la banca Crédit Suisse e l'assicuranza che sa numna oz Swiss Life. Ils onns suenter il 1870 ha el cumenzà a planisar ina colliaziun da viafier tranter nord e sid. L'emprim vuleva el realisar il tunnel en il Grischun, è la finala però sa decidì per il Gottard tranter Uri e Tessin.

La construcziun dal tunnel ha custà fitg bler e durà pli ditg che planisà. Tranter auter è mort l'inschigner Louis Favre durant las lavurs da construcziun. La festa d'avertura ha gì lieu il matg 1882. Escher n'ha però betg pudì prender part da quella pervi da problems da sanadad. Vers la fin da l'onn è el mort en la villa Belvoir. El è vegnì sepulì sin il santeri Manegg a Zürich-Enge.

Sco strusch in auter impressari ha Escher contribuì a transfurmar la Svizra d'in simpel stadi da purs ad in stadi modern e ritg. Davant la staziun da viafier a Turitg regorda in monument a la persuna ed als merits dad Alfred Escher.