Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Politica

Nua che umans vivan ensemen, dovri tschertas reglas: l'ampla sper via ch'inditgescha cura ch'ins dastga ir e cura ch'igl è da spetgar; la lescha da guaud che di ch'ins na dastga betg simplamain ir a pinar laina sco ch'ins vul; l'urden da scola che reglescha tge ch'è lubì sin la plazza da pausa e tge betg.

L'emprim vivevan ils umans ensemen en gruppas da be paucas famiglias, uschenumnadas stirpas. Cun l'ir dal temp èn sa furmads vitgs e citads ed entirs stadis. En Svizra furman las vischnancas cun lur abitants il plaun statal il pli giudim, alura suondan ils chantuns e la finala la Confederaziun. Ina structura sumeglianta datti en blers auters stadis. En Svizra han ils chantuns e las vischnancas però mantegnì fitg blers dretgs; quai numnan ins federalissem.

Sper questa repartiziun da la pussanza sin plirs stgalims, pon ins er guardar co ch'è organisada la regenza, il parlament e quants dretgs da cundecider ch'ils singuls burgais han; quai numnan ins la furma u organisaziun statala.

Abitant/burgais

Sco abitants d'ina vischnanca valan tut las persunas che vivan en quest lieu en in'abitaziun u chasa. Sco abitants valan els er, sch'els lavuran en in auter lieu u èn gist en vacanzas. Betg sco abitants valan percunter giasts en hotels ed abitaziuns da vischnancas, ubain persunas che lavuran en quest lieu, ma abitan insanua auter.

Ils abitants d'ina vischnanca èn automaticamain er abitants da la regiun respectiva, dal chantun e dal stadi.

Betg da scumbigliar èn las noziuns ‹abitant› e ‹burgais›. Burgais han il dretg da burgais perquai che gia lur geniturs avevan quel. Quai vegn mintgamai dà vinavant da generaziun tar generaziun. Il dretg da burgais pon ins però er s'acquistar sut tschertas cundiziuns.

Co ch'i stat cun ils dretgs e las obligaziuns d'abitants e burgais, regleschan la vischnanca ed il stadi.

Ils abitants ed er autras persunas che sa trategnan al lieu han da sa tegnair vi da tut las leschas. Per exempel na dastgan els betg ir pli spert cun auto che quai ch'igl è prescrit. Ils abitants ston s'annunziar sin chanzlia e pajar taglia. Ils uffants èn obligads da frequentar la scola dal lieu.

Abitants na ston betg prestar servetsch militar e na pon er betg vegnir obligads da surpigliar auters uffizis da vischnanca. Dretgs han ils abitants per gronda part ils medems sco ils burgais: Els pon far diever da las vias, sa laschar tractar en ospitals etc. Ed er per la protecziun tras la polizia u ils pumpiers u per laschar ir a scola ils uffants na ston els betg pajar dapli ch'ils burgais.

Percunter na pon ils abitants betg cundecider, u be fitg pauc, sch'els n'èn betg burgais dal pajais. Els na dastgan betg sa laschar eleger sco politicher ed er betg eleger politichers, ed er a las decisiuns dal pievel na pon els betg sa participar.

En tscherts lieus survegnan burgais er dapli daner social ch'ils ulteriurs abitants, sch'els èn en miseria. Quai po esser in sustegn sch'insatgi n'è betg saun avunda per gudagnar ses da viver. U er daners per glieud veglia, tar ils quals la renta na tanscha betg per viver.

Vischnancas

Ina vischnanca cumpiglia in u plirs abitadis (vitgs, citad) e la cuntrada che circumdescha quels. Las vischnancas disponan d'in'atgna regenza, il cussegl da la vischnanca u cussegl da citad.

Mintga vischnanca dastga reglar sezza las chaussas che n'èn betg gia regladas als plauns superiurs, pia a nivel chantunal e federal. Perquai ha mintga vischnanca sias atgnas leschas, las qualas na dastgan però betg star en cuntradicziun cun quellas surordinadas. Sinaquai che las leschas vegnian resguardadas, han vischnancas pli grondas in'atgna polizia; tar vischnancas pli pitschnas è savens responsabla la polizia chantunala.

Tipicas incumbensas da las vischnancas è per exempel l'uffizi d'abitants, tar il qual ins sto annunziar tar ina midada dal lieu d'abitar l'arrivada resp. la partenza. Sin vischnanca po in pèr serrar la lètg. Ils geniturs annunzian cur ch'els han survegnì in uffant, ed ils parents fan a savair sch'in confamigliar è mort. Ulteriuras incumbensas da las vischnancas èn il provediment da l'aua da baiver, la dismessas da l'aua persa e dal rument etc. Vischnancas pli grondas disponan savens d'in agen provediment d'electricitad.

Tschertas vischnancas èn creschidas ensemen sur ils onns cun ina citad. Quellas vegnan alura per part incorporadas en la citad e furman là agens quartiers. Savens enconusch'ins anc il center vi d'ina baselgia u la plazza da fiera.

I dat er adina puspè vischnancas pli pitschnas che fusiuneschan, per pudair ademplir meglier las incumbensas e per chattar pli tgunsch persunas che stattan a disposiziun per ils differents uffizis da vischnanca.

Sper la vischnanca politica è sa mantegnida en tscherts lieus la vischnanca da burgais. Quai è ina radunanza che reglescha fatgs che tutgan be als burgais per propi (p.ex. in toc guaud u ina chasa). Ultra da quai datti la vischnanca da la plaiv u simplamain be plaiv. Quella reglescha ils fatgs da baselgia.

Chantuns

Ils chantuns furman il plaun politic mesaun, situà tranter vischnanca e stadi. Per part èn quels fitg vegls, cun in'istorgia che tanscha enavos en il temp medieval.

Ils chantuns èn da grondezza fitg differenta: Entant ch'il chantun Turitg dumbra bunamain in milliun e mez abitants, èn quai en l'Appenzell Dadens be ca. 15 000.

Tuttina ha mintga chantun, independentamain da sia grondezza, in agen parlament, in'atgna regenza ed atgnas dretgiras. Ils chantuns èn sezs responsabels per bleras incumbensas, surtut per la polizia, las scolas ed ils ospitals. Per autras incumbensas è responsabla la Confederaziun, per exempel per la viafier, la posta, segirar ils cunfins e.a. Mintga chantun po delegar a Berna dus cussegliers dals chantuns (mez chantuns: mintgamai in delegà) e sa participar en questa moda a la legislaziun federala. Quai succeda independentamain da la grondezza dals chantuns e da lur dumber d'abitants.

Confederaziun

La Svizra en la furma dal stadi federal odiern exista dapi l'onn 1848. Cun la Constituziun dal 1848 èn ils chantuns s'unids pli ferm ed han surdà a la Confederaziun dapli cumpetenzas ch'avant. Ils cunfins e las duanas tranter ils singuls chantuns èn svanids, las mesiras ed ils pais èn vegnids unifitgads, cun il franc svizzer hai dà ina valuta naziunala, plinavant marcas postalas per l'entir pajais e successivamain traffic da posta e viafier en tut las regiuns.

A medem temp han ins rinforzà ils gremis politics federals e surdà a quels dapli cumpetenza da relaschar leschas per l'entira Svizra. La regenza da la Svizra è il Cussegl federal che dumbra set commembers. In dad els furma mintgamai per in onn il president da la Confederaziun.

Davart las leschas decida il parlament che sa cumpona dal Cussegl naziunal (200 commembers) e dal Cussegl dals chantuns (46 commembers).

Cumpetenzas da decisiun fitg vastas han en Svizra las votantas ed ils votants: Quels na pon betg be eleger ils represchentants en il parlament federal, mabain votar sezs a l'urna davart fitg bleras fatschentas. Il dretg da vuschar da las dunnas ha la Svizra però concedì pir tard (il 1971).

Il Tribunal federal a Losanna exista medemamain dapi la fundaziun da la Confederaziun l'onn 1848.

Areguard la furma da stadi sa tracti tar la Svizra d'ina ‹republica federala›. ‹Republica› vul dir che betg in retg, mabain il pievel decida. E ‹federal› vul dir che la Svizra sa cumpona da chantuns ch'han mantegnì tscherts dretgs, ma ch'èn s'unids ad in'unitad.

La furma da regenza dal pajais vegn designada sco ‹democrazia da concordanza mez directa›. ‹Democrazia› vul puspè dir ch'il pievel ha l'ultim pled e ‹mez direct› vul dir che quel po sa participar al process politic en furma da votaziuns. Cun ‹concordanza› è manegià che las partidas politicas emprovan da chattar schliaziuns cuminaivlas che servan ad uschè bleras persunas sco pussaivel.