Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Populaziun

Ord Wikipedia
Derasaziun tradiziunala da las confessiuns en Svizra

La Svizra dumbra bundant 8,6 milliuns abitants (situaziun dal 2020). Da quai èn var 22 % d'autra naziunalitad. Igl è quai ina da las pli autas cumparts en in stadi europeic; ma quai deriva er dal fatg che la Svizra surdat il dretg da burgais be a moda fitg restrictiva. Tar questas minoritads tutgan en emprima lingia burgais da l'anteriura Jugoslavia, da l'Italia, da la Germania e dal Portugal.

Dals burgais svizzers èn radund 41 % da confessiun catolic-romana, 40 % da confessiun evangelic-refurmada, 8 % tutgan tar autras cuminanzas religiusas ed 11 % èn senza appartegnientscha religiusa. Da las persunas da l'exteriur èn 44 % catolic-romans, 5 % evangelic-refurmads, 17 % ortodoxs, 18 % muslims e 2 % senza confessiun.

Las linguas naziunalas ed uffizialas èn il tudestg, il franzos, il talian ed il rumantsch. Ultra da quai èn il jenic ed il jiddic renconuschids sco linguas minoritaras. Pervi da l'immigraziun discurran en il fratemp radund 9 % dals abitants in'autra lingua che las linguas naziunalas, tranter quellas surtut englais, portugais, albanais, serbocroat e spagnol.

Ils chantuns fixeschan sezs lur lingua uffiziala. Tras quai datti er trais chantuns bilings al cunfin tudestg-franzos (Vallais, Friburg e Berna) ed in chantun triling (il Grischun cun tudestg, rumantsch e talian). Il chantun Tessin è il sulet chantun cun be il talian sco lingua uffiziala. Ils ulteriurs chantuns monolings (cun mo ina lingua) èn da lingua franzosa (en il vest dal pajais) ubain tudestga. En Svizra tudestga vegn discurrì tudestg svizzer, pia in dals dialects svizzers da l'aleman. Sco linguas estras vegnan emprendidas ina segunda lingua naziunala e l'englais.

Linguas[modifitgar | modifitgar il code]

Tudestg[modifitgar | modifitgar il code]

Per tractar tuttina las linguas naziunalas, sa serva la Confederaziun magari dal latin

Il tudestg è ina lingua germana. Quai vul dir ch'ella è sa sviluppada da la veglia lingua dals Germans. Da medema derivanza èn per exempel l'englais u l'ollandais. Bunamain 100 milliuns persunas discurran tudestg sco lingua materna. Quellas vivan per gronda part en Germania, en l'Austria ed en Svizra. Tudestg discurr'ins ultra da quai en il Liechtenstein, a Luxemburg ed en pitschnas parts da la Belgia, da la Frantscha, dal Danemarc e da l'Italia.

Il tudestg da scrittira (per tudestg: Hochdeutsch) sa basa sin il tudestg sco ch'el vegniva discurrì en la part centrala ed en il sid dal territori da derasaziun da la lingua. En la Germania dal Nord discurriv'ins pli baud bass tudestg (Niederdeutsch u Plattdeutsch). L'ultim temp han ins er midà en la Germania dal Nord adina dapli al tudestg da scrittira. Enstagl da ‹Hochdeutsch› discurran ins er da ‹Standarddeutsch›. Igl è quai la varianta dal tudestg che vegn emprendida en scola e che vegn scritta da la gronda part da la glieud. Las persunas da lingua tudestga discurran però da lieu tar lieu in pau auter. Questas differentas furmas numnan ins dialects. La lingua tudestga è enconuschenta per quai ch'ils dialects pon sa differenziar fermamain in da l'auter.

Da la lingua dals vegls Germans savain nus fitg pauc. Fin en il temp medieval han ins numnadamain praticamain be scrit latin e bunamain mai tudestg. Ils pli vegls documents scrits ch'èn sa mantegnids derivan dal 8avel tschientaner. Da quel temp discurrivan ins variantas dal vegl tudestg. Da ca. 1050 fin 1350 han ins alura fatg diever dal tudestg mesaun. Silsuenter è sa sviluppà plaunsieu il nov tudestg da scrittira. Igl è quai pli u main il tudestg sco ch'el vegn anc discurrì e scrit ozendi.

Franzos[modifitgar | modifitgar il code]

Inscripziun en la citad bilingua da Bienna

Il franzos è ina lingua romana. Sco autras linguas romanas deriva ella surtut dal latin. Ma er autras linguas han influenzà il franzos sco ch'el sa preschenta ozendi. In exempel: La tipica frasa interrogativa franzosa «Est-ce que...?» (verbalmain: «Èsi che...») va enavos sin la lingua celtica.

Ils Romans avevan conquistà en l'antica vastas parts da l'Europa, ed uschia er la Frantscha odierna. Là, en la Gallia, vivevan Celts. La moda e maniera co ch'ins quinta sin franzos, deriva probablamain medemamain d'ina lingua celtica. La cifra 80 ha per exempel num «quatre vingts» (verbalmain: «quatter da ventg»).

Il latin è sinaquai sa fatg valair pass per pass. L'emprim è quai però stà il cas en las citads ed a las scolas, pir pli tard en lieus allontanads. En il decurs dal temp modern è alura il franzos daventà pli impurtant ch'il latin, perquai che la Frantscha era sa sviluppada ad in pajais spezialmain pussant en l'Europa.

A partir dal 17avel tschientaner è il franzos daventà la lingua da l'aristocrazia europeica. Er en las colonias franzosas han ins discurrì franzos, surtut en l'Africa. Radund 250 milliuns persunas en tut il mund discurran franzos, per exempel er en la provinza canadaisa Québec. En Svizra franzosa discurriv'ins pli baud ina varietad dal francoprovenzal (patois); ozendi è quella però quasi svanida dal tuttafatg e prest tut las persunas sa servan dal franzos da standard.

Talian[modifitgar | modifitgar il code]

Derasaziun dal talian sco lingua materna (blau stgir) e sco lingua uffiziala chantunala supplementara (blau cler)

Er il talian furma ina lingua romana che deriva dal latin. Talian na discurran ins betg be en l'Italia, mabain er en il sid da la Svizra (Grischun talian e Tessin), a San Marino, sin l'insla Malta ed en la Citad dal Vatican. Ultra da quai vivan blers Talians a l'exteriur ed han mantegnì là sur pliras generaziuns lur lingua. Tut en tut discurran var 70 milliuns umans questa lingua.

En l'Italia odierna sco er en bleras autras parts da l'Europa discurrivan ins en l'antica latin. La glieud cumina sa serviva però d'ina varianta pli simpla, adattada dal latin. En il temp medieval è sa furmada da quella il talian. Surtut trais scripturs han contribuì cun lur ovras a stgaffir ina lingua taliana communabla: Dante Alighieri, Francesco Petrarca e Giovanni Bocaccio. Quests scripturs derivan tuts da la Toscana. Questa regiun vala perquai sco lieu d'origin da la lingua taliana moderna.

Ma sur lung temp han ils umans discurrì vinavant furmas fitg differentas dal talian. Grondas èn las differenzas oravant tut tranter il nord ed il sid dal pajais. Surtut il sicilian, ch'ins discurra sin l'insla Sicilia, furma bunamain in'atgna lingua.

Ordaifer l'Italia enconuschan ins il talian tranter auter pervi da las operas talianas. Il talian ha furmà en il temp modern sur lung temp in'impurtanta lingua entaifer la cultura.

La lingua taliana enconuscha ina massa suffixs che pon modifitgar in pled. Dal pled ‹casa› sa lascha per exempel furmar ‹casone (gronda chasa) u ‹casino› (pitschna chasa).

Rumantsch[modifitgar | modifitgar il code]

Il rumantsch è derasà sulettamain en il Grischun. A medem temp furma el la suletta lingua che vegn discurrida be en Svizra

Il rumantsch è sco il franzos e talian ina lingua che deriva dal latin. Il num cumplet, retorumantsch, sa referescha tant als Romans (‹rumantsch›) sco er al pievel ch'abitava en questa part da las Alps avant l'arrivada dals Romans, ils Rets (‹reto›).

Ils linguists èn da different'opiniun areguard las linguas retoromanas: Intgins èn da l'avis ch'il rumantsch dal Grischun ed il ladin e furlan dal nordost da l'Italia sajan linguas parentadas e perquai da resguardar sco gruppa da linguas communabla. Auters però èn da l'avis ch'i sa tractia da differentas linguas e che lur tratg cuminaivel saja be quel da sa differenziar dal talian.

Il rumantsch dal Grischun è pia sa furmà suenter la retratga dals Romans ed ha, sper il retic e latin, er integrà pleds tudestgs e talians. En spezial l'avanzament dal tudestg ha però fatg daventar adina pli pitschen il territori rumantsch. Vegnì scrit l'emprima giada è il rumantscha avant var 500 onns, dal temp da la refurmaziun. Avant stgars 200 onns han linguists e poets alura cumenzà a sa deditgar adina dapli a conservar la lingua ed animar la glieud da far diever da quella.

Ozendi discurran var 60 000 persunas rumantsch. Var la mesadad da quellas vivan en las regiuns rumantschas dal Grischun (Surselva, Grischun Central, Engiadina/Val Müstair), l'autra mesadad en la regiun da Cuira u en la Bassa.

Igl existan tschintg furmas scrittas dal rumantsch: sursilvan, sutsilvan, surmiran, puter e vallader. Per texts che sa drizzan a l'entira populaziun rumantscha exista dapi il 1982 il rumantsch grischun.