Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Svizra Centrala

Ord Wikipedia

Lucerna[modifitgar | modifitgar il code]

Impressiun da la citad da Lucerna

La citad da Lucerna è situada amez la Svizra, ed ella sa chatta amez il chantun da medem num. Ella è fitg impurtanta per il turissem. Blers turists da l'exteriur che sa trategnan be curt temp en Svizra, visitan precis la citad da Lucerna. Quella sa chatta al Lai dals Quatter Chantuns e porscha ina bella vista sin las Alps. Ultra da quai hai a Lucerna bleras attracziuns turisticas sco la Kapellbrücke cun il Wasserturm u il Museum svizzer da transports.

Lucerna furma er il center per ils chantuns vischinants da la Svizra Centrala. Qua sa chatta in'universitad ed ina scol'auta. Trais festivals da musica internaziunals ed il tschaiver da Lucerna attiran mintg'onn blera glieud. Er la regenza ed il parlament dal chantun han qua lur sedia.

La citad sa chatta là nua che l'aua banduna il lai e culla vinavant en il flum Reuss. Suenter il temp dals Romans han ils Germans colonisà questa regiun. Er existiva qua gia sur tschientaners ina claustra, avant ch'è vegnida fundada la citad da Lucerna sco tala. Quai è stà vers l'onn 1200, pia en il temp medieval: Da lez temp è la via sur il Pass dal Gottard vischin vers l'Italia daventada adina pli impurtanta. A Lucerna vegniva transtgargiada blera rauba.

La citad da Lucerna è creschida ed ins l'ha fortifitgà cun mirs e turs. La retscha da turs en il nord da la citad è sa mantegnida quasi a moda cumpletta e furma oz in'attracziun per turists. Quellas sa numnan Museggtürme. La citad regiva er sur ils vitgs e las citadinas vischinanta dal chantun da Lucerna odiern.

Oz vivan en la citad var 80 000 umans. In quart da quels èn esters. En la citad datti blers servetschs sco bancas u assicuranzas. En ils hotels e restaurants chatta blera glieud lavur e gudognan uschia lur da viver.

Sper la Kapellbrücke da lain cun il Wasserturm e las turs numnadas, è il Museum svizzer da transports fitg impurtant. Igl è quai il museum il pli grond e pli frequentà da la Svizra. En il KKL, il center da cultura e da congress, han lieu impurtants festivals. Famus è er il tschaiver da Lucerna.

Il territori dal chantun da Lucerna tutga per part tar la Svizra Bassa, per part tar las Prealps ed Alps. Da planiv fin muntagnard datti pia tut en quest chantun. Igl ha divers lais da grondezza pitschna u mesauna, per exempel il Lai da Baldegg u il Lai da Sempach. Sper Lucerna datti quatter citads cun mintgamai dapli che 10 000 abitants: Emmen, Kriens, Horw ed Ebikon.

Lucerna tutgava pli baud als Habsburgais. L'onn 1332 è la citad s'unida cun Uri, Sviz e Sutsilvania e fa dapi lura part da la Confederaziun. L'onn 1386 ha gì lieu la Battaglia da Sempach. Lucerna e ses alliads han victorisà là l'armada habsburgaisa. Quai ha muntà per Lucerna l'independenza.

Oz dumbra il chantun Lucerna bunamain 400 000 abitants. La gronda part da quels è da lingua tudestga e Svizzers. Dus terzs dals abitants èn catolic-romans.

Sur- e Sutsilvania[modifitgar | modifitgar il code]

Il Lai da Sarnen cun ina part da la chapitala da la Sursilvania da medem num

Sur- e Sutsilvania (tudestg: Obwalden e Nidwalden) èn dus mez chantuns situads en la Svizra Centrala. Chapitala da la Sursilvania è Sarnen, chapitala da la Sutsilvania Stans. Auter che tar ils dus chantuns da Basilea u da l'Appenzell, che vegnivan regids pli baud ensemen, n'ha mai gì lieu ina separaziun en Sur- e Sutsilvania. Gia da l'entschatta ennà sa tractavi da duas differentas valladas, però cun tratgs communabels sco per exempel dialects sumegliants. Omaduas valladas ensemen numnav'ins pli baud er Silvania (Untewalden). Sin las vopnas dad omadus chantuns ves'ins ina clav. Sco ils auters mez chantuns èn er Sur- e Sutsilvania ozendi eguals als auters chantuns. Perquai han ins per part cumenzà ad evitar la noziun ‹mez chantun›. Sulettamain tar votaziuns dal pievel e tar las elecziuns en il Cussegl dals chantuns partan els la vusch. Quai vul dir: Ins po per exempel eleger mintgamai mo in politicher en questa chombra, enstagl da dus sco en ils auters chantuns.

Uri, Sviz e Silvania èn s'unids l'onn 1291. Da quai è sa furmada la Confederaziun svizra da pli tard. Ils abitants da quests chantuns originars eran per gronda part purs e plitost povers. Ina giada l'onn s'entupavan ils burgais al cumin per prender las decisiuns politicas. En ils chantuns Sur- e Sutsilvania ha questa radunanza sut tschiel avert existì fin l'onn 1995. La claustra d'Engelberg ha furmà ditg in agen territori. La finala è il lieu da vacanzas odiern daventà ina part dal chantun Sursilvania.

Bleras persunas lavuran en l'agricultura. Per gronda part sa tracti da bains purils che vegnan manads d'ina famiglia. Quels produceschan surtut latg, chaschiel e charn, pertge che blers territoris èn memia spundivs per la cultivaziun dad ers. Igl ha però er divers manaschis industrials. Ina firma producescha schizunt pitschens aviuns che vegnan vendids en tut il mund.

D'impurtanza è er il turissem. Igl ha blers hotels, e bleras muntognas en la regiun han ins avert cun pendicularas e runals. Ils turists sa rendan per exempel sin il Titlis survart Engelberg, nua ch'igl ha l'entir onn naiv. A Flüeli-Ranft en il chantun Sursilvania pelegrineschan plinavant bleras persunas, perquai ch'ha vivì là frà Clau da Flia che vala sco sontg naziunal da la Svizra.

Zug[modifitgar | modifitgar il code]

La citad veglia da Zug

Zug è il pli pitschen chantun da la Svizra. Quel sa chatta en la Svizra Centrala e dumbra circa 130 000 abitants. La chapitala sa numna medemamain Zug e dumbra var 30 000 abitants. Zug sa chatta datiers da Turitg sin la lingia da viafier dal Gottard vers sid.

Cumbain ch'il chantun Zug è pitschen, datti là duas differentas cuntradas: Il vest è planiv e tutga tar la Svizra Bassa; en l'ost da la citad hai percunter collinas e muntognas. Ultra da quai hai dus lais. La chapitala è situada al Lai da Zug. En las collinas sur la citad hai anc in lai pli pitschen, il Lai d'Ägeri. Il Lai da Zug era pli baud enconuschent per la pestga. En las collinas possedan ils purs blers tschareschers e tiran a niz ils fritgs da quels. Famus è surtut il kirsch da Zug, in vinars che vegn brischà da las tschareschas entiras. Vaira bler da quest vinars hai er en la turta da kirsch da Zug.

Ozendi datti en il chantun Zug intginas impurtantas industrias da maschinas ed apparats. Er bleras interpresas che produceschan en auters lieus han qua lur biros. Tar quellas tutgan concerns che fan commerzi en tut il mund cun grondas quantitads da materias primas sco per exempel granezza u café, ma er cun metals e bleras autras chaussas. Questas interpresas èn sa decididas d'avair lur sedia giuridica a Zug, perquai che la regenza pretenda là pli bassas taglias.

Er al Lai da Zug sa laschan gia cumprovar vitgs da palissadas. La citad da Zug è vegnida fundada enturn l'onn 1200 a la via da traffic che maina da Turitg sur il Gottard. Quella è creschida enturn in chastè ch'è stà abità ditg e che furma oz in museum.

L'onn 1315 tutgava Zug als Habsburgais. Lez onn han quels però pers en la vallada dal Lai d'Ägeri ina battaglia cunter ils abitants da Sviz e lur alliads. Quella è vegnida enconuschenta sut il num Battaglia da Morgarten. Vers l'onn 1350 ha Zug alura fatg in'allianza cun ils Confederads, sco avant Lucerna u Turitg. Tuttina sco Lucerna è Zug sinaquai sa schlià dals Habsburgais, n'ha però betg pudì engrondir ses territori ed è perquai restà pitschen. Suenter la refurmaziun èn ins restà a Zug vinavant catolic. Sur lung temp è il chantun da Zug stà plitost pover. Pir ils ultims decennis han las bleras interpresas or da la Svizra e da l'exteriur manà blers daners a Zug. Uss è Zug in dals pli ritgs chantuns da la Svizra. Blera glieud bainstanta viva là.

Sviz[modifitgar | modifitgar il code]

Plazza principala a Sviz

Il chantun Sviz (per tudestg: Schwyz) è situà en la Svizra Centrala tranter il Lai dals Quatter Chantuns ed il Lai da Turitg. En l'entir chantun vivan stgars 160 000 persunas. La chapitala sa numna medemamain Sviz e dumbra 15 000 abitants. Dus abitadis en il chantun èn anc in pau pli gronds: Freienbach al Lai da Turitg e Nossadunnaun (per tudestg: Einsiedeln).

Dal chantun Sviz ha l'entira Svizra retschet ses num. Oriundamain eran Sviz, Uri e Silvania ils emprims chantuns ch'eran s'unids. Da quai è sa sviluppada la Confederaziun svizra. En il Museum dals Patgs federals a Sviz vegn mussà il Patg federal dal 1291.

Brunnen cun Fronalpstock (a dretga) e Mythen (a sanestra)

La cuntrada en il chantun da Sviz è muntagnarda. Quella tutga tar las Prealps. I dat là bler agricultura, oravant tut produceschan ils purs latg e fan da quai chaschiel ed auters products. Igl ha però er industria e servetschs. Er turists vegnan nà qua. Las navs sin il Lai dals Quatter Chantuns sa ferman a Brunnen. E Nossadunnaun è in impurtant lieu da pelegrinadi che vegn frequentà tant da persunas indigenas sco er dad esters.

Il num ‹Schwyz› è probablamain d'origin preroman. Oz datti là impurtantas attracziuns: Il Museum dal Patg federal preschenta sper impurtants documents da l'istorgia svizra er veglias bandieras. La chasa dad Ital-Reding mussa co che la glieud ha vivì pli baud. Igl ha er fitg veglias chasas d'abitar, sco per exempel la chasa Bethlehem da l'onn 1287.

Per approfundar: Nossadunnaun[modifitgar | modifitgar il code]

La claustra da Nossadunnaun

La vischnanca da Nossadunnaun (Einsiedeln) è situada en il chantun Sviz e dumbra var 14 000 abitants. Enconuschenta è ella pervi da sia claustra. Quella furma il pli impurtant edifizi dal temp baroc en Svizra. En baselgia sa chatta la chaplutta da grazias cun la Madonna naira. Tar quella sa tracti da Maria cun l'uffant Jesus sin bratsch. Omaduas figuras èn nairas. Blers visitaders sa dumondan, co ch'ina madonna naira ha pudì vegnir a Nossadunnaun – a quai revegnin nus plinengiu.

Fundatur da la claustra duai esser stà sontg Meinrad da Nossadunnaun. L'onn 835 ha el erigì in eremitadi (per tudestg: ‹Einsiedelei›), pia in lieu nua ch'el pudeva esser persul. Quai ha dà al lieu ses num tudestg (‹Einsiedeln›). Radund tschient onns pli tard han ins erigì là ina claustra da muntgs benedictins. L'edifizi da la claustra sco ch'el sa preschenta oz deriva dals onns 1674 fin 1735. Nossadunnaun è in lieu da pelegrinadi sin la via da son Giachen, in'enconuschenta via da pelegrinadi che maina vers la Spagna. Nossadunnaun è oz il pli enconuschent lieu da pelegrinadi en Svizra.

Tar il vitg tutgan blers hotels e negozis che sa drizzan surtut als numerus pelegrinadis da lunsch e da manaivel. En il conturn hai però er purschidas da sport d'enviern cun runals, siglieras e loipas per passlunghists. En vischinanza sa chatta il Sihlsee, in lai da fermada che serva a la producziun d'electricitad.

Sontg Meinrad è naschì enturn l'onn 797 sper Rottenburg en il Württemberg. Tenor la legenda duai ses bab esser stà in cont. El ha visità la scola claustrala sin l'insla Reichenau en il Lai da Constanza ed è daventà muntg.

L'onn 828 è el sa retratg, perquai ch'el vuleva viver persul. Talas persunas numnan ins eremits. El purtava ina figura da la madonna cun sai. Da quella schevan ins ch'ella haja gia fatg miraculs. El è sa stabilì là, nua che sa chatta oz la chaplutta da grazias en la baselgia claustrala. En quest lieu ha el erigì ina pitschna chaplutta e per sai ina cella.

Gia baud èn arrivads pelegrins tar el e sia statua. Quels purtavan chaussas custaivlas sco regal per Dieu e sco ornament per la chaplutta. La ditga raquinta che dus laders hajan sturnì Meinrad ed engulà quests regals. Dus corvs duain avair persequità ils assassins e procurà che quels vegnian avant dretgira. Perquai mussa la vopna da Nossadunnaun dus corvs. Suenter Meinrad èn arrivads ulteriurs eremits. In dad els è stà Eberhard. Quel ha fundà l'onn 934 la claustra ed è daventà l'emprim avat. Al lieu oriund da la chaplutta sa chatta oz anc la chaplutta da grazias cun la Madonna naira. Enturn quella è erigida la gronda baselgia claustrala.

La claustra è arsa pliras giadas e puspè vegnida reconstruida. L'armada franzosa ha destruì bler l'onn 1798, surtut da la chaplutta da grazias. La Madonna naira avev'ins pudì metter en segirezza. La chaplutta han ins reconstruì, per part or da ruinas.

En la claustra vivan oz var 60 muntgs. Intgins da quels tgiran ils numerus pelegrins. Auters s'occupan da la biblioteca ch'è ordvart custaivla. Quella cumpiglia blers cudeschs fitg vegls, tranter auter bundant 1200 ch'èn vegnids scrits a maun.

Tar la claustra tutgan er stallas da chavals dal temp baroc. Tar quest allevament da chavals sa tracti dal pli vegl ch'i dat anc en l'entir'Europa. La razza che vegn elevada porta il num ‹Cavalli della Madonna›.

Davant la claustra hai ina plazza cun arcadas en furma d'artg. Quellas dattan suttetg a pitschens negozis che vendan als pelegrins e turists chandailas, figuras da Maria, chartas postalas e regurdientschas. En il center stat l'uschenumnà Frauenbrunnen, ina funtauna da l'onn 1747 cun ina figura da Maria dorada, circumdada da colonnas e munida cun in tetg che vesa or sc'ina curuna. Enturn enturn sa chattan 12 spinas d'aua.

E pertge hai a Nossadunnaun ina Madonna naira? La statua da Maria oriunda da Meinrad era gia daditg svanida ed era vegnida remplazzada. In'ulteriura statua da Maria è vegnida destruida tar l'incendi da l'onn 1465. Silsuenter ha in artist stgaffì la statua da lain odierna. Quella e ses uffant portan ina curuna ed in vestgì da dretga taila. Uschè lunsch enavos sco che la glieud sa regorda, eran la fatscha ed ils mauns da Maria e da l'uffant Jesus adina stads nairs.

Suenter esser vegnida spendrada dals schuldads franzos, è la statua vegnida restaurada en l'Austria. Il restauratur ha remartgà che la colur naira derivava dal fulin da las bleras chandailas. El ha allontanà la colur e colurà la pel uschia sco che quella sa preschenta per ordinari.

Ma cun quai n'èn ils abitants da Nossadunnaun betg stads cuntents, cur che la statua è vegnida messa enavos en la chaplutta da grazias. Els vulevan avair enavos lur Madonna naira e l'han dalunga laschà colurar suren correspundentamain. Uschia sa preschenta ella anc oz en lur chaplutta.

Ed anc insatge è remartgabel: Tar la statua tutgan 27 vestgids, la gronda part da quels fitg pompus. Tranter quels sa chattan regals da regents da l'exteriur che veneravan la Madonna. Tut tenor la festa en l'onn ecclesiastic vegn la Madonna vestgida differentamain. La populaziun fa attenziun che mintga fauda sa chattia en il dretg lieu e recloma sch'els èn malcuntents.

Per il pli è il giatter davant la chaplutta da grazias serrà. Mintga di han però lieu pliras devoziuns, alura è la porta averta. En la chaplutta hai in pitschen altar per il spiritual. Davant la chaplutta sa chattan intgins bancs per ils umans che sa participeschan a la devoziun.

Uri[modifitgar | modifitgar il code]

Silenen en la Vallada da la Reuss

Il chantun Uri furma la part meridiunala da la Svizra Centrala. Quel dumbra radund 35 000 abitants. Il lieu principal è Altdorf cun stgars 10 000 abitants.

Per il chantun Uri è il traffic da grond'impurtanza. Tras il chantun e sur il Pass dal Gottard maina in'impurtanta via da transit che collia il nord ed il sid da la Svizra e da l'Europa. Questa colliaziun da traffic existiva gia pli baud, cur ch'ins viagiava cun mils e silsuenter en charrotschas da posta. Vers il 1880 è vegnì construì in traject da viafier cun tunnel, 100 onns pli tard l'autostrada dal Gottard. L'onn 2016 han ins avert in nov tunnel da viafier. Cun ses 57 kilometers furma quel il pli lung tunnel da viafier dal mund.

Er cun il turissem gudogna blera glieud il da viver. Numerusas pendicularas mainan ils turists en la muntogna. I n'ha là però betg uschè blers turists sco en auters enconuschents lieus. Blers turists stiman precis quai.

Las muntognas uranaisas cuntanschan per part autezzas da sur 3000 m e cuntegnan blers minerals. En chaviertgs en il grip chattan ins savens cristals glischants da quarz. En il Museum da minerals uranais pon ins admirar intgins dals pli bels chats dals chavacristals.

Gia en il temp medieval era il traffic tras il chantun Uri fitg impurtant. Davent da Basilea pudev'ins transportar vaira bain la rauba cun navs sur ils flums Rain, Aara e Reuss ed alura sur il Lai dals Quatter Chantuns. Cun animals da sauma arrivav'ins tras la Val da la Reuss e sur ina muntogna fin ad Andermatt. Da là davent gievi vinavant sur il Pass dal Gottard e tras il chantun Tessin odiern vers l'Italia. Almain cur ch'i n'aveva nagina naiv era quai pussaivel.

Tranter la Planira da la Reuss ed Andermatt sa chatta però ina chavorgia stretga, la Schöllenen u per rumantsch Chavorgia da la Scalina. Tenor la ditga duai il diavel avair erigì là ina punt. Anc oz maina ina veglia via tras questa chavorgia, ma er ina pli nova e schizunt in traject da viafier a roda dentada.

Ils trais chantuns vischins Uri, Sviz e Silvania èn s'unids en il 13avel tschientaner per sa liberar dal domini dals Habsburgais. Da quai dattan perditga numerus patgs federals, dal qual il pli impurtant deriva da l'onn 1291. La lia tranter ils Confederads duai esser vegnida serrada sin il Rütli, in prà che sa chatta en il chantun Uri al Lai dals Quatter Chantuns. Tar quest'istorgia da fundaziun tutga er la ditga da Wilhelm Tell, a la quala regorda ina statua situada ad Altdorf.

Per approfundar: Il Gottard[modifitgar | modifitgar il code]

La Chavorgia da la Scalina ha furmà sur lung temp in impediment quasi insuperabel sin via vers il Gottard

Il Gottard è in massiv da muntogna, pia in territori cun blers pizs, amez las Alps svizras. Er il pass che maina sur quest massiv vegn numnà Gottard. Ultra da quai mainan tras il Gottard divers tunnels, per ch'il traffic possia arrivar dal nord da l'Europa en il sid e viceversa. Il num dal pass va enavos sin sontg Godehard, in uvestg tudestg; en onur da quel han ins erigì avant prest milli onns ina pitschna baselgia sin il pass. Il pli aut piz dal Massiv dal Gottard è il Pizzo Rotondo. Quel sa chatta 3192 meters sur mar. Ils flums curran en tuttas quatter direcziuns: vers ost il Rain e vers nord la Reuss che sbucca pli tard en il Rain. Sper Rotterdam en ils Pajais Bass sa svida il Rain la finala en la Mar dal Nord. Vers vest cula il Rodan che maina en Frantscha en la Mar Mediterrana. Il flum che curra davent dal Gottard vers sid sbucca en il flum Po, il qual cuntanscha pli tard l'Adria, pia medemamain la Mar Mediterrana.

Il Gottard è ina da las colliaziuns las pli impurtantas e sveltas tranter il sid ed il nord da l'Europa. Il pass dal Gottard è situà a bass cumpareglià cun auters pass alpins, numnadamain sin in'autezza da 2107 meters sur mar. Perquai na giascha la naiv là la primavaira betg memia ditg e n'arriva l'atun betg uschè baud.

A l'entschatta na pudevan ils berniers, vul dir las persunas che transportavan rauba, betg prender la via directa sur il Gottard, perquai che la Chavorgia da la Scalina bloccava la via. Da guntgir quella era ordvart stentus. L'emprima via da sauma tras la chavorgia è probablamain vegnida erigida vers l'onn 1200. La ditga raquinta ch'ils abitants sajan vegnids d'engianar il diavel, uschia che quel als haja bajegià la punt. Perquai sa numna la punt anc oz Punt dal diavel. L'onn 1707 han ins construì en la Chavorgia da la Scalina in emprim pitschen tunnel da via per remplazzar ina veglia puntetta da lain.

Las vias èn vegnidas schlargiadas en il 19avel tschientaner per che la charrotscha da posta ed auters chars a chavals possian passar. L'onn 1882 han ins avert il tunnel da viafier dal Gottard. Cun ina lunghezza da 15 kilometers è quel restà sur lung temp il pli lung tunnel da viafier dal mund. Dapi l'onn 1980 è en funcziun l'autostrada cun il tunnel d'autos. Quel ha ina lunghezza da bunamain 17 kilometers. Sco proxim han ins inaugurà l'onn 2016 in tunnel da la viafier en uschè gronda profunditad ch'ils trens na ston betg ir l'emprim da la muntogna siadora. Quest tunnel da basa dal Gottard ha ina lunghezza da 57 kilometers e furma il pli lung tunnel da viafier dal mund.

Tge muntada ha il Gottard per la Svizra? Il Massiv dal Gottard è situà en ils chantuns Uri, Grischun, Tessin e Vallais. La via da commerzi sur il Gottard ha giugà in'impurtanta rolla tar la fundaziun da la Confederaziun en il temp medieval. Blers Uranais gudagnavan lur daners cun transportar sur il pass rauba cun animals da sauma.

Pli tard han ils Confederadas conquistà il Tessin che sa chatta en il sid dal Gottard. Els han schizunt occupà ulteriurs territoris che sa chattan en l'Italia odierna. Ma quests territoris han els puspè pers.

Il Gottard ha er adina gì in'impurtanta muntada per l'armada. Bleras fortezzas han ins erigì durant l'Emprima e la Segunda Guerra mundiala. Ils Svizzers eran da l'avis da pudair sa retrair qua e sa defender cunter truppas estras.

Per tut quests motivs considereschan blers Svizzers il Gottard sco il ‹cor da la Svizra›: Qua ha tut cumenzà e qua pon ins sa defender. Ultra da quai dat quest'impurtanta via da traffic a la Svizra ina tscherta pussanza, perquai che l'Europa dependa per part da quella.