Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Svizra Franzosa

Ord Wikipedia

Genevra[modifitgar | modifitgar il code]

Genevra cun l'enconuschent jet d'eau

En il chantun Genevra vivan radund in mez milliun abitants. En las var 40 vischnancas enturn la citad èn quai var 300 000 abitants, en la citad sezza var 200 000. Genevra furma uschia la segund gronda citad da la Svizra suenter Turitg. Var la mesadad dals abitants n'èn betg burgais svizzers, mabain derivan d'auters pajais, surtut dal Portugal, da la Frantscha e da l'Italia.

La citad è situada en il sidvest da la Svizra, al cunfin cun la Frantscha. Pli baud ha quella furmà in'atgna republica cun in'atgna baselgia refurmada. La republica era alliada cun las citads da Berna e Turitg. Durant il temp da la Revoluziun franzosa è ella stada occupada da la Frantscha, fin ch'ella è arrivada l'onn 1815 tar la Confederaziun. Lezza giada furmava Genevra la pli gronda citad dal pajais.

A Genevra han bleras organisaziuns internaziunalas lur sedia: las Naziuns unidas, il Comité internaziunal da la Crusch Cotschna, l'Organisaziun mundiala da la sanadad e l'Organisaziun mundiala da commerzi èn be intginas da quellas. Enconuschentas èn er las Convenziuns da Genevra; quai èn impurtantas cunvegnas tranter ils stadis che duain procurar per la protecziun d'umans durant guerras. En nagin'autra citad dal mund datti uschè bleras organisaziuns internaziunalas auter che a New York.

Daspera hai er bleras impurtantas interpresas e bancas. En strusch in'autra citad da l'Europa è la vita uschè chara. La citad na carmala però betg be glieud che lavura là. Er blers turists visitan gugent la citad. Sper Genevra cula il flum Rodan or dal Lai da Genevra. Quel furma il pli grond lai che tutga tar la Svizra e la Frantscha. Er viadis cun veglias navs a vapur sin il lai èn fitg populars.

Al cunfin da la citad è situada la segund gronda plazza aviatica da la Svizra. Er quella maina blera glieud en la citad. Da Genevra maina plinavant in traject dal tren ad auta sveltezza franzos (TGV) a Paris.

Vad[modifitgar | modifitgar il code]

La regiun da viticultura Lavaux al Lai da Genevra

Il chantun Vad è situà en la Svizra franzosa. La citad principala Losanna (cf. sutvart) sa chatta al Lai da Genevra. Per franzos ha il chantun num Vaud, per tudestg Waadtland.

La part occidentala dal chantun sa chatta en il Giura. Las grondas planiras en la part centrala tutgan tar la Svizra Bassa. Las muntognas en la part orientala tanschan fin sur bundant 3000 meters sur mar. Quellas tutgan tar las Alps. Il Lai da Genevra cunfinescha il chantun en il sid.

Dal temp da glatsch han glatschers cuvert quasi l'entira surfatscha dal chantun. Il territori era gia occupà dal temp da crap, pli tard han regì qua ils Romans. En il temp medieval èn l'emprim l'uvestg da Losanna, pli tard ils conts da Savoia stads ils signurs en il pajais. Alura è quel vegnì conquistà da Berna ed è uschia daventà ina part da la Confederaziun, pli tard da la Svizra. L'onn 1803 è il Vad daventà in agen chantun, quai aveva Napoleun vulì uschia. Quai è l'onn da fundaziun dal chantun per propi e l'onn d'entrada en la Confederaziun. Il chantun ha survegnì ina constituziun, ina regenza, in parlament ed in'atgna dretgira.

La gronda part da la glieud gudognan lur da viver en il sectur da servetschs: grondas interpresas han qua lur sedia, medemamain il Comité olimpic internaziunal. Ultra da quai sa chatta a Losanna il Tribunal federal, la pli auta dretgira da la Svizra. Ma igl ha er bler industria: qua vegnan producids apparats tecnics per la medischina, computers ed uschia vinavant. L'universitad da Losanna furma ensemen cun la Scola politecnica federala la pli gronda scol'auta dal pajais. Er ina gronda scola d'hotellaria hai qua. Impurtant è però er il turissem. Surtut la regiun per lung dal Lai da Genevra è fitg frequentada. Là existan plinavant territoris da viticultura extendids. Perquai che quels sa chattan sin spundas stippas, han ins erigì cun mirs da crap terrassas. Il pli impurtant da quests territoris è il Lavaux. Quel fa schizunt part dal Patrimoni cultural mundial da l'Unesco.

Per approfundar: Losanna[modifitgar | modifitgar il code]

A Losanna, la chapitala dal chantun Vad, vivan var 140 000 persunas. La citad è situada a la riva dal Lai da Genevra, precis sco Genevra.

Gia dal temp dals Romans èn cumprovads abitadis al lieu nua che sa chatta oz Losanna. La citad sezza datti però pir dapi il temp medieval. Quella vegniva regida da lez temp d'in uvestg. En il 16avel tschientaner ha Berna conquistà Losanna, uschia che l'entir territori è vegnì tar la Confederaziun. L'uvestg han ins stgatschà ed introducì il cristianissem refurmà.

Losanna è oz impurtant per l'economia e la cultura. Là sa chatta il Tribunal federal, la pli auta dretgira da la Svizra. Ed en la citad ha er il Comité olimpic internaziunal sia sedia. En quel lavuran las persunas ch'organiseschan ils gieus olimpics. Bunamain la mesadad dals abitants da Losanna èn esters, da quels derivan radund la mesadad da l'Italia, da la Frantscha e dal Portugal.

Neuchâtel[modifitgar | modifitgar il code]

Chastè e baselgia sin la collina che dominescha la citad da Neuchâtel

Il chantun Neuchâtel dumbra var 180 000 abitants. Lingua uffiziala è il franzos. Il lieu principal sa numna medemamain Neuchâtel e dumbra var 18 000 abitants. La pli gronda citad è però La Chaux-de-Fonds, là vivan stgars 40 000 persunas

Il chantun è situà al cunfin nordvest da la Svizra, bunamain dal tuttafatg en il territori dal Giura. En il sidost furma il Lai da Neuchâtel il cunfin dal chantun. Cun 218 kilometers quadrat furma quel il pli grond lai che sa chatta dal tuttafatg en Svizra.

Las pli impurtantas vias e lingias da viafier suondan las faudas dal Giura. A travers questas faudas han singuls flums chavà profundas chavorgias. Er là datti vias e viafiers. Savens dovri però er tunnels.

En il territori dal Lai da Neuchâtel hai gia dà dal temp da crap vitgs da palissadas. Dus da quests abitadis, Latène e Cortaillod, èn spezialmain enconuschents: scienziads han schizunt numnà in'epoca suenter quels.

En il temp medieval èn sa furmadas las emprimas citads. Quellas tutgavan a differents prinzis e midavan adina puspè possessur. Intginas dad ellas èn s'alliadas cun Berna. A partir da l'onn 1427 valevan quellas sco alliads da la Confederaziun.

Dal temp da la refurmaziun ha la gronda part dals umans midà da la confessiun catolica a la refurmada. Quai è restà fin oz uschia en la gronda part dal territori. Blers inditgeschan però en il fratemp d'appartegnair a nagina religiun.

Il chantun Neuchâtel ha furmà sur lung temp in unicum en Svizra: el è restà sco sulet dependent da prinzis. L'onn 1815 è Neuchâtel daventà sco ultim chantun in commember cumplain da la Confederaziun, ensemen cun il Vallais e Genevra. Il Congress da Vienna ha però vulì che Neuchâtel tutgia a medem temp vinavant tar la Prussia. Pir l'onn 1848 è Neuchâtel daventà ina republica. Igl ha alura dà ina dispita, fin ch'il retg prussian ha decidì l'onn 1857 da desister da ses principadi en Svizra.

Oriundamain viveva la glieud da l'agricultura e dal guaud. Anc oz datti pastgiras extendidas e vasts guauds. En il 19avel tschientaner è vegnida vitiers l'industria d'uras e la construcziun da stgatlas da musica. L'industria d'uras è restada impurtanta fin oz.

Er tecnicas da stampa spezialas han dà lavur als umans. La stampa sin tapetas u sin tailas è reussida qua ad intginas interpresas. Plinavant èn sa sviluppadas fabricas da tschigulatta. En il Val de Travers al flum Areuse vegn producida ina bavronda alcoholica speziala, l'absint. Quella ha in cuntegn d'alcohol talmain aut ch'ins na la dastga praticamain producir nagliur auter.

Blers turists che tschertgan plitost il ruaus e vulan viandar vegnan en il Giura. In'attracziun tut speziala furma il Creux du Van, in grond fop mez radund. Ulteriurs lieus frequentads èn pitschnas citadinas ubain las attracziuns en la citad da Neuchâtel, per exempel il chastè.

Giura[modifitgar | modifitgar il code]

Festa da chavals a Saignelégier (JU)

Il Giura è il pli giuven chantun da la Svizra. El exista pir dapi il 1979. Ses num deriva dal Giura, la chadaina da muntognas en la quala el sa chatta.

Il chantun ha var 70 000 abitants. Il lieu principal, Delémont, è a medem temp la pli gronda vischnanca e dumbra 12 000 abitants. En l'entir chantun datti be trais abitadis cun dapli che 5000 abitants.

Fin l'onn 1979 ha il Giura furmà ina part dal chantun Berna. Alura è el daventà in agen chantun, suenter che la populaziun ha cumbattì per dapli resguard da lur particularitads ed independenza: entant ch'il chantun Berna è da lingua tudestga e protestant, èn ils abitants dal chantun Giura da lingua franzosa e catolics.

Il chantun è plitost rural ed ultra da quai relativamain pover, sch'ins al cumpareglia cun il rest da la Svizra. I na dat là nagin'industria pli gronda. Enconuschent è l'allevament dals chavals da las Francas Muntognas. Tar quel na sa tracti betg d'in chaval da sport, mabain da niz. Igl ha plitost paucs turists che visitan il chantun. Quels stiman las chadainas da collinas miaivlas, ils gronds guauds e las pastgiras avertas.

La viafier percurra la regiun gia dapi l'onn 1874. Dapi il 2017 è er terminada l'autostrada che maina dal cunfin franzos sur Porrentruy e Delémont a Bienna.