Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Svizra da l'Ost

Ord Wikipedia

Turgovia[modifitgar | modifitgar il code]

Frauenfeld, la chapitala da la Turgovia

Il chantun Turgovia sa chatta en il nordost da la Svizra e cunfinescha cun il Lai da Constanza. Il num deriva dal flum Thur. En l'entir chantun vivan var 270 000 persunas. Il lieu principal Frauenfeld dumbra var 25 000 abitants. Là han er la regenza e la dretgira chantunala lur sedia. Il parlament percunter sa raduna a moda alternanta in mez onn a Frauenfeld ed in mez onn a Weinfelden.

En il temp medieval tempriv fascheva la Turgovia part dal Reginavel dals Francs. Quels han sutdividì lur territoris en singuls contadis, numnads ‹Gaue› (singular ‹Gau›). Da là deriva la segunda part dal num ‹Thurgau›. En il 15avel tschientaner han ils Confederads conquistà grondas part dal chantun. Els han administrà quest territori sco terra subdita. Suenter ch'èn arrivadas las truppas da Napoleun, è la Turgovia daventada l'onn 1803 in chantun da la Svizra cun dretgs eguals.

Il chantun Turgovia è collinus. Quasi dus terzs da la surfatscha servan a l'agricultura. Daspera hai er bleras interpresas pitschnas e mesaunas. Quellas elavuran metal, construeschan maschinas u vehichels. Auters manaschis industrials produceschan victualias, electronica e materia sintetica. Bleras persunas lavuran sa chapescha er en biros, ospitals u prestan auters servetschs.

Perquai ch'il territori è fitg planiv, è quel adattà bain per viandar u ir cun velo. Igl ha er bleras attracziuns. Plirs vitgs da palissadas al Lai da Constanza tutgan schizunt tar il Patrimoni cultural mundial da l'UNESCO. Ins vesa en la Turgovia blers pitschens chastels, anteriuras claustras e blers hotels. Là na passenta la glieud betg be lur vacanzas, mabain han er lieu blers inscunters da firmas u curs da furmaziun.

Son Gagl[modifitgar | modifitgar il code]

Impressiun dal Toggenburg

Il chantun Son Gagl dumbra var in mez milliun abitants. La chapitala dal chantun sa numna medemamain Son Gagl ed ha radund 80 000 abitants. Quella sa chatta a las impurtantas vias e lingias da viafier che mainan da Turitg a Minca.

En il nord cunfinescha il chantun da Son Gagl cun il Lai da Constanza ed il chantun Turgovia. En l'ost furma il Rain il cunfin vers l'Austria ed il Principadi da Liechtenstein. En il sid tanscha il chantun fin lunsch sur il Lai Rivaun or. Il cunfin en il vest furma la citad dubla Rapperswil-Jona, situada al Lai da Turitg.

Pli baud consistiva il chantun da blers pitschens territoris: La citad da Son Gagl furmava ina citad imperiala libra. Vitiers vegnivan ils territoris da la claustra da Son Gagl e divers ducadis contadis: il Toggenbrug, Sargans, Uznach, la Val dal Rain, Werdenberg ed intgins auters.

Il chantun Son Gagl è vegnì fundà l'onn 1803. L'armada da Napoleun aveva occupà da quel temp la Svizra Orientala e partì en da nov quests territoris. Ils singuls territoris eran però gia stads colliads avant cun la Confederaziun. Sut Napoleun èn quels vegnids unids ad in chantun. La vopna dal chantun mussa in fasch da pertgas cun ina sigir entamez. Igl è quai in simbol per l'atgna giurisdicziun.

L'emprim'impurtanta industria a Son Gagl ha furmà la retgamada. Quella ha dà sur tschientaners lavur a blera glieud. Quai ha durà fin ca. 1930, pia fin la gronda crisa economica avant la Segunda Guerra mundiala. Oz datti en il chantun blers manaschis pitschens e mesauns che produceschan rauba. Er la muntada dals servetschs è creschida fermamain.

D'impurtanza per il chantun è plinavant il turissem. Bels abitadis al Lai da Constanza sco per exempel Rorschach attiran numerus giasts. La pli enconuschenta muntogna è il Säntis. Blers turists visitan quella cun agid da la pendiculara.

La citad da Son Gagl va enavos sin son Gallus che duai esser arrivà en il 7avel tschientaner en quest lieu. El era in muntg predicatur en viadi ch'ha persvas blera glieud da daventar cristians. En la regiun da la citad odierna duai el esser sa retratg en in eremitadi. Pli tard ha Othmar fundà là la claustra da Son Gagl. Enturn quella è sa sviluppada pass per pass la citad odierna.

Oz furma la citad da Son Gagl il center cultural ed economic da la Svizra Orientala. Turists visitan surtut la biblioteca e la baselgia claustrala. Quests objects stattan sut la protecziun da l'UNESCO. Ma er il museum da retgamada attira blers visitaders. Daspera porscha Son Gagl ulteriurs museums ed in'impurtanta universitad.

Appenzell Dadens ed Appenzell Dadora[modifitgar | modifitgar il code]

Tipica chasa da purs appenzellaisa

Tar il chantun d'Appenzell sa tracti da dus mez chantuns: Appenzell Dadens cun la chapitala Appenzell ed Appenzell Dadora cun la chapitala Herisau. Il num ‹Appenzell› deriva dal latin e munta ‹bains en possess da l'avat›. Il territori tutgava pia oriundamain a la claustra da Son Gagl. En ils nums tudestgs ‹Innerrhoden› ed ‹Ausserrhoden› è cuntegnì il vegl pled ‹Rhode› che stat per ina furma da la vischnanca.

L'onn 1513 è il chantun Appenzell entrà en la Confederaziun. Fin l'onn 1597 han ils dus Appenzell tutgà ensemen. Alura èn els sa separads per quai che Appenzell Dadens era restà suenter la refurmaziun catolic, entant che Appenzell Dadora aveva surpiglià la cretta refurmada.

Appenzell Dadens dumbra be circa 16 000 abitants. Igl è quai il chantun cun ils pli paucs abitants. En la politica da quest chantun èn sa mantegnidas intginas atgnadads sco il cumin ch'ha mintgamai lieu la primavaira. Fin oz vegn la regenza elegida a moda directa a chaschun da questa radunanza enstagl a l'urna. Fin l'onn 1990 dastgavan be cundecider là umens cun il sabel enta maun; dapi lura èn er admessas dunnas a la radunanza.

En l'Appenzell viva blera glieud da l'agricultura. Sin ils manaschis da famiglia vegn surtut producì latg, chaschiel e charn, pertge che blers territoris èn memia spundivs per la cultivaziun dad ers. En omadus mez chantuns datti fitg pauca industria.

Cun l'agricultura en la muntogna èn colliadas bleras tradiziuns per las qualas l'Appenzell è enconuschent. Latiers tutgan la musica populara ed il jodlar, la pictura purila u ils chauns-pastur appenzellais. Ils signuns che passentan la stad cun las vatgas ad alp tiran mintgamai en in bel costum cur ch'els returnan en la val cun la muaglia. Ad Urnäsch, in vitg ad Appenzell Dadora, datti ultra da quai ils Silvesterkläuse. Quai èn mascaradas da Silvester en bels costums che jodlan e fan uschia bainvegni a l'onn nov.

En l'Appenzell è il turissem fitg impurtant. Ils turists pon ir cun la pendiculara sin il Säntis. Il piz da questa muntogna è enconuschent per ses bel panorama e per viandar fin giu en la val. Enconuschentas èn er las taunas dal Wildkirchli. Là han eventualmain vivì dal temp da glatsch umans da Neandertal e pli tard muntgs solitaris, uschenumnads eremits. Ad Appenzell Dadora existan bleras clinicas da sanadad, e suenter la Segunda Guerra mundiala èn arrivads qua uffants da l'exteriur ad emprender en in vitg d'uffants.

Glaruna[modifitgar | modifitgar il code]

La chapitala Glarus cun il Glärnisch

Il chantun Glaruna (Glarus) ha ina surfatscha relativamain pitschna e dumbra be ca. 40 000 abitants. La chapitala sa numna medemamain Glaruna e dumbra var 12 000 abitants. La gronda part dals dutgs e flums sbuccan en la Linth. Quella furma il pli grond flum dal chantun.

Emprims fastizs d'umans en la regiun derivan dal temp da bronz. Pli tard èn sa domiciliads qua Romans e Germans. Il cristianissem duai son Fridolin avair manà a Glaruna. El era in muntg oriund da l'Irlanda. Ins al vesa oz anc sin la vopna dal chantun, cun bastun da viandar e Bibla.

En il 13avel tschientaner era Glaruna en possess dals Habsburgais. L'onn 1352 è Glaruna s'allià cun ils Confederads. Gia baud èn la gronda part dals Glarunais daventads refurmads. Il refurmatur Huldrych Zwingli è numnadamain stà qua durant diesch onns plevon. Oz èn var la mesadad dals Glarunais catolics, ina cumpart in pau pli pitschna èn refurmads.

Ozendi po il pievel en il chantun Glaruna bain votar a l'urna davart bleras impurtantas fatschentas. I dat er ina regenza, in parlament e dretgiras sco en mintga auter chantun. Ina spezialitad è però il cumin (Landsgemeinde). Là sa radunan mintgamai il matg tut las burgaisas e tut ils burgais sin ina gronda plazza al liber. Els elegian il schef da la regenza ed il president da la dretgira e pon er concluder midadas da la constituziun u d'impurtantas leschas. Unic en Svizra è ch'ils giuvenils pon gia votar là cun 16 onns (enstagl pir cun 18).

Lur da viver gudogna ina part dals Glarunais en l'agricultura, surtut cun la producziun da latg e l'allevament da muvel. Ma i vegnan er producidas textilias, construidas maschinas ed elavurà lain. Pliras ovras idraulicas produceschan electricitad e stgaffeschan plazzas da lavur. Blers abitants gudognan lur daners er en il turissem, pia en hotels u vi da runals.

Il flum Linth sbuccava pli baud en la part superiura dal Lai da Turitg. Sin ses viadi inundava e devastava quel adina puspè la Planira da la Linth. L'onn 1807 han ins cumenzà a diriger il flum tras rempars artifizials ed ins al ha manà en il Lai Rivaun. Là depona el dapi lura sia glera, pia crappa e sablun. Dirigì questas lavurs aveva l'inschigner Hans Conrad Escher. Il chanal sa numna fin oz Chanal d'Escher.

Tut las difficultads n'èn però betg stadas schliadas cun quai. A partir da l'onn 1866 è la Linth tranter il Lai Rivaun ed il Lai da Turitg medemamain vegnida messa en in chanal. Entras quai è il livel da l'aua dal Lai Rivaun sa sbassà per plirs meters. Dapi lura n'inundescha la Linth betg pli la cuntrada.

Er questas lavurs ha planisà l'inschigner Hans Conrad Escher. El è daventà tras quai fitg enconuschent ed ha dastgà duvrar dapi lura il num Hans Conrad Escher von der Linth.

Pir l'onn 1938 han ins munì l'entira planira cun foss e drenà uschia quella. Dapi lura po il terren vegnir tratg a niz per l'agricultura. Quai è stà spezialmain impurtant ils onns avant e durant la Segunda Guerra mundiala.