Utilisader:Mesoscaph/Cudeschs/Viadi tras la Svizra/Svizra dal Nord

Ord Wikipedia

Soloturn[modifitgar | modifitgar il code]

Il Goetheanum a Dornach (SO)

Il chantun da Soloturn ha var 270 000 abitants e sa chatta en la Svizra dal Nordvest. La chapitala da quest chantun sa numna medemamain Soloturn. Quella ha var 17 000 abitants e vala schizunt per relaziuns svizras sco pitschna citad. In pau pli gronda è la citad dad Olten ch'è medemamain situada en il chantun da Soloturn.

Il chantun da Soloturn era gia impurtant per il traffic dal temp dals Romans. Quai mussan las exchavaziuns. Oz èn colliadas ad Olten las duas pli impurtantas lingias da viafier da la Svizra: quella che maina da Basilea tras il Gottard en il sid e la lingia che collia Turitg cun Berna. Er las duas autostradas che mainan en las medemas direcziuns sa cruschan en il chantun da Soloturn.

Las citads Soloturn, Olten ed intginas pli pitschnas sa chattan al flum Aara. Sin ils flums vegniva transportada pli baud blera rauba. Pervi dal flum, la viafier e la via gudogna da vegl ennà blera glieud il da viver cun transports. Oz datti en la regiun bleras interpresas d'autos da vitgira e firmas da transport. La posta svizra ha a Härkingen in grond center, en il qual vegnan repartidas brevs e pachets. Er il commerzi en detagl reparta blera rauba dal chantun da Soloturn anora.

Plinavant datti en il chantun intginas impurtantas fabricas d'uras. I vegnan construidas maschinas ed apparats, daspera datti industria da palpiri, atschal e medicaments. Plirs implants electrics da flums ed in'ovra atomara produceschan electricitad.

L'istorgia dal chantun cumenza gia dal temp dals vitgs da palissadas. En l'epoca romana sa cruschavan en la citad impurtantas vias militaras. Il temp da la migraziun dals pievels ha Soloturn furmà ina regiun da cunfin tranter diversas stirpas germanas. Ils differents abitadis èn creschids ed han tutgà en il temp medieval l'emprim al reginavel da Burgogna, pli tard a la claustra da sontg Ursus.

L'onn 1295 han las duas citads da Soloturn e Berna fatg in'allianza. Dapi lura ha Soloturn er furmà in lieu allià da la Confederaziun. L'onn 1481 è Soloturn alura entrà per propi en la Confederaziun, ensemen cun Friburg.

Pir en il decurs dal 14avel tschientaner ha la citadina da Soloturn conquistà intgins territoris vischins. Autras regiuns han ins cumprà vitiers. Quai è il motiv, daco ch'il chantun da Soloturn cumpara oz sin la charta geografica in pau sco ina roda da vent cun be trais alas. Duas pitschnas parts dal chantun cuntanschan ins schizunt mo cun percurrer il chantun Basilea-Champagna. Quai numnan ins exclavas.

Basilea (BS/BL)[modifitgar | modifitgar il code]

Il münster ed il Rain – duas da las ensainas principalas da la citad da Basilea

Basilea è per l'ina la citad da la Svizra che sa chatta en il piz al nordvest dal pajais e che cunfinescha cun la Germania e la Frantscha. Per l'autra èn quai ils dus mez chantuns Basilea-Citad e Basilea-Champagna che furmavan pli baud in chantun. Tar il chantun Basilea-Citad tutgan sper la citad las duas pitschnas vischnancas Riehen e Bettingen. Il chantun Basilea-Champagna cumpiglia bundant 80 vischnancas per il pli pli pitschnas.

La citad da Basilea dumbra radund 170 000 abitants, en la zona d'aglomeraziun internaziunala èn quai radund in mez milliun. Suenter Turitg e Genevra furma Basilea la terz gronda citad da la Svizra. Quella sa divida en Grossbasel da la vart sanestra e Kleinbasel da la vart dretga dal Rain. La citad veglia è situada da la vart sanestra, gist sper il Rain. Là sa chatta la famusa chasa municipala da colur cotschna, e sin ina collina en vischinanza il münster.

Ils origins da la citad da Basilea tanschan enavos en l'antica. Gia enturn 150 a.C. viveva qua la stirpa celtica dals Rauracs. Vers 50 a.C. èn arrivads ils Romans sut Julius Caesar. Els han fundà sin la collina dal münster ina colonia fortifitgada, la quala els han numnà Basilia. Da quai è sa furmà il num da citad Basilea. Pli tard ha regì là in uvestg, e Basilea ha appartegnì al Sontg Imperi roman. La citad da Basilea ha conquistà adina dapli abitadis en il conturn e suttamess quels a ses domini. L'onn 1833 han alura tut questas vischnancas situadas en il sid dal Rain cuntanschì communablamain l'independenza da la citad.

Il Rain è adina stà da grond'impurtanza per la regiun. Davent da Basilea mainan navs lur rauba a Rotterdam, l'impurtant port a la Mar dal Nord. E surtut transportan ellas davent da là enavos rauba sco petroli, café, cacau, zutger ed autras materias primas ch'i na dat betg en Svizra. Da l'Asia e d'autras parts dal mund arriva blera rauba dal mintgadi sco vestgadira e chalzers, ma er apparats electronics sco televisiuns, natels ed auter. Davent dal port da Basilea vegn questa rauba alura repartida en l'entira Svizra.

L'anteriura colonia romana Augusta Raurica (BL)

En il 19avel e 20avel tschientaner è Basilea daventà in'impurtanta citad d'industria. Oz è quella surtut enconuschenta sco sedia d'impurtants concerns da chemia e farmazia che produceschan medicaments. A Basilea han lieu mintg'onn grondas fieras d'art e d'uras. D'impurtanza èn er il tschaiver da Basilea ed il FC Basel ch'ha furmà sur lung temp la meglra squadra da ballape da la Svizra.

L'istorgia dal chantun da Basilea è, sco ditg, stada colliada ditg cun quella da la citad. Circa a partir da l'onn 1400 ha la citad conquistà successivamain bleras vischnancas dal conturn, uschia ch'ils abitants èn daventads subdits da quella. Quai ha bain fatg crescher pli e pli il chantun, ma en la politica n'avevan questas vischnancas e ses abitants da dir nagut. Tut vegniva regì e decidì tras la citad.

L'onn 1501 è Basilea entrà en la Confederaziun, sco indeschavel commember da l'allianza. Dal temp da la Revoluziun franzosa, enturn l'onn 1800, han questas vischnancas gudagnà adina dapli dretgs e libertads envers la citad. Suenter cumbats sanguinus èn las parts ruralas da Basilea sa constituidas l'onn 1833 sco nov chantun Basilea-Champagna. Il lieu principal da quel furma Liestal.

Uschia èsi restà fin oz. Diversas emprovas da reunir ils dus chantuns (per exempel anc il 2014) han fatg naufragi en las votaziuns dal pievel. En il Cussegl dals chantuns pon ils dus mez chantuns trametter mintgin in represchentant.

Argovia[modifitgar | modifitgar il code]

La citad veglia da Baden

Il num dal chantun Argovia deriva dal flum Aara. En l'entir chantun vivan bundant 660 000 abitants. La chapitala è Aarau cun bundant 20 000 abitants. Pli u main tuttina grondas èn las duas citads da Wettingen e Baden.

Il chantun Argovia è surtut situà en la Svizra Bassa, be ina pitschna part sa chatta en il Giura. L'Aara maina nà dal vest bler'aua or dal chantun Berna. Bunamain en il medem lieu s'unescha l'Aara cun la Reuss ch'arriva nà dal Lai dals Quatter Chantuns ed alura cun la Limmat che vegn nà dal Lai da Turitg. L'aua da la gronda part da la Svizra sa rimna pia en il chantun Argovia e perquai numn'ins questa regiun er la ‹stiva d'aua da la Svizra›. Sper Koblenz sbucca l'Aara sinaquai en il Rain.

En il chantun Argovia n'hai pli baud ed er oz dà naginas citads pli grondas. Il territori appartegneva antruras a differents regents. L'onn 1415 han alura ils Confederads conquistà quel. Il territori vegniva per part regì tras Berna u Turitg e per part er communablamain tras la Confederaziun. Pir suenter che Napoleun ha gì conquistà cun sias truppas la Svizra, è sa furmà l'onn 1803 il chantun Argovia odiern. Quest onn vala er sco onn d'entrada dal chantun en la Confederaziun.

Il lieu principal Aarau è gia vegnì populà en il temp da crap tardiv. Ina via romana ha pli tard manà là nua che sa chatta oz la Via da la Staziun. Quella colliava ils impurtants camps romans Vindonissa ed Aventicum. En il 7avel tschientaner han ils Alemans stabilì en quest lieu in emprim abitadi. En il 13avel tschientaner han ils conts da Kyburg fundà la citad odierna. Quella sa chatta sin in grip extendì sur l'Aara.

Il chantun Argovia è per gronda part planiv ed è perquai adattà bain per l'agricultura. Ils purs produceschan surtut latg, puma e granezza. Tar la producziun da granezza datti bler strom; da quel fascheva la glieud pli baud chapels, ma er chalzers ed autras chaussas.

I dat plinavant bler'industria. Producids vegnan surtut ils suandants products: medicaments, material sintetic, cement, maschinas ed uschenumnads instruments da precisiun, quai èn instruments ed apparats spezialmain fins. Blers products vegnan vendids en l'exteriur. Ma er bler'energia vegn producida. Trais da las quatter ovras atomaras da la Svizra sa chattan en il chantun Argovia, vitiers vegnan bleras ovras idraulicas.

Il turissem n'è betg uschè impurtant en l'Argovia. Las attracziuns las pli frequentadas èn intgins chastels, surtut la Habsburg. Igl ha er quatter gronds bogns termals. Là pon ins pumpar aua chauda directamain or dal fund. Quella cuntegna zulper ed auters minerals e duai perquai esser fitg sauna. La citad Baden ha schizunt il num che deriva da ses bogn.

En il chantun Argovia datti bler traffic, per exempel sin l'impurtanta autostrada tranter Turitg e Berna. Per blera glieud è quel plitost ina mulesta pervi da la canera. Auters percunter gudognan lur da viver cun il traffic, per exempel sco manischunzs da camiuns u en sumegliantas professiuns.

Turitg[modifitgar | modifitgar il code]

Sguard sur la citad ed il lai da Turitg vers las Alps

Turitg è la pli gronda citad da la Svizra. Qua vivan radund 410 000 umans. La citad sa chatta en il nord dal pajais, a la sortida dal Lai da Turitg ed als flums Limmat e Sihl. Per l'economia è Turitg la pli impurtanta citad da la Svizra, betg però per la politica, pertge che la chapitala federala è Berna.

Turitg ha er num il chantun, pia la cuntrada che circumdescha la citad. Tut en tut vivan en quel bunamain in milliun e mez. Turitg è uschia il chantun cun la pli gronda populaziun en l'entira Svizra. Quel è situà en la Svizra Bassa. Perquai ch'i dat en il chantun Turitg uschè bleras interpresas, al numnan ins er ‹il motor economic da la Svizra›.

Il parlament chantunal dumbra 180 commembers. Quels vegnan elegids tenor il dumber d'abitants dals singuls districts. Il parlament da la citad dumbra 125 commembers. Ils commembers da quels vegnan tschernids tenor il dumber d'abitants dals singuls quartiers. Omadus parlaments sa radunan mintgamai en la chasa municipala a la Limmat. L'executiva dal chantun dumbra set commembers; quella da la citad nov. La citad ed il chantun han er lur atgnas dretgiras.

Vista generala da la Plazza aviatica da Turitg-Kloten

Impurtant per Turitg èn oz la plazza aviatica e bunas colliaziuns da tren. Trais autostradas mainan en la citad. Quai è fitg impurtant per l'economia. Sper glieud da fatschenta vegnan er blers turists en la citad.

Ils origins da la citad da Turitg tanschan enavos en l'Imperi roman. Da lez temp devi qua in champ fortifitgà cun num Turicum, en il qual viveva schuldada romana. Ina citad per propi è Turitg però pir daventà en il temp medieval. A partir da l'onn 1262 ha Turitg furmà ina citad imperiala libra entaifer il Sontg Imperi roman. L'onn 1351 è quella daventada ina part da la Confederaziun. La citad vegniva da lez temp regida da corporaziuns da mastergnants, las mastergnanzas. Questas gruppas sa preschentan ozendi mintg'onn a chaschun dal Sechseläuten (cf. sutvart). Sur fitg lung temp ha la citad da Turitg er regì las ulteriuras vischnancas en il chantun da Turitg.

En il 16avel tschientaner ha Huldrych Zwingli predegià en il Grossmünster a Turitg. El vuleva renovar la cretta cristian ed è daventà il pli impurtant refurmatur da la Svizra tudestga.

En il 16avel tschientaner è la citad da Turitg vegnida cunfinada e fortifitgada en l'ost tras il Seilergraben ed il Hirschengraben. En il vest tras il Fröschengraben. En il vest han ins alura extendì la citad fin tar il Schanzengraben. Quel exista fin oz. Il Fröschengraben percunter han ins cuvert pli tard, là sa chatta oz l'enconuschenta Bahnhofstrasse cun sias fatschentas e bancas.

L'onn 1894 han ins unì cun la citad in entir circul cun vitgs situads enturn quella, perquai che quels eran creschids ensemen cun la citad. L'onn 1934 han ins anc incorporà otg ulteriuras vischnancas. Quellas furman oz ils singuls quartiers. Ulteriuras incorporaziuns da vischnancas èn adina puspè stadas in tema, ma n'èn mai vegnidas realisadas. La citad veglia medievala cun las chasas impurtantas e baselgias grondas è per gronda part sa mantegnida.

Oz è Turitg ina metropola. Là han bleras bancas ed assicuranzas svizras lur sedia. Medemamain datti blera vita culturala; perquai e pervi da la citad veglia è Turitg ina destinaziun fitg dumandada tar turists. Ultra da quai han blers emetturs da radio e televisiun qua lur studios, igl ha in'universitad e pliras scolas autas, la pli gronda plazza aviatica e la pli gronda staziun dal tren da la Svizra.

En il territori enturn il Lai da Turitg vivevan gia en l'antica umans. Ins ha chattà diversas palissadas. Suenter ils Romans han regì qua ils Francs. En il temp medieval ha existì a Turitg in palatinat, il qual è vegnì visità da plirs regents tudestgs. Pli tard han regì qua ils Habsburgais. L'onn 1351 è Turitg s'allià cun la Confederaziun. A la fin dal temp medieval regiva la citad da Turitg sur l'entir chantun odiern e dumandava da las citads e dals vitgs da quel autas taglias.

Oz datti en il chantun Turitg sper la citad da Turitg 27 citads cun dapli che 10 000 abitants. La pli gronda da quellas è Winterthur, alura suondan Uster, Dübendorf, Dietikon e bleras autras. Oz na regia la citad betg pli sur la champagna. I dat ina repartiziun da las incumbensas tranter chantun e vischnanca. La citad da Turitg n'ha uschia betg da dir dapli che mintg'autra vischnanca.

Per approfundar: Sechseläuten[modifitgar | modifitgar il code]

Il Böögg vegn ars (2005)

Sechseläuten è ina da las pli grondas festas popularas da la Svizra. Quella ha lieu mintga primavaira mintgamai il terz glindesdi d'avrigl en la citad da Turitg. L'usit deriva dal temp medieval e serva a stgatschar l'enviern.

En il center stat il Böögg. Quai è ina sort um da naiv fatg da stalizzas finas e palpiri. Ultra da quai è el emplenì cun petardas. El stat sin in aut mantun da laina sin ina gronda plazza a Turitg, il Sechseläutenplatz che sa chatta davant l'opera.

Cur ch'il zain dal Grossmünster dat la saira las sis, vegn il mantun laina envidà. Las flommas muntan alura fin tar il Böögg, sa maglian tras quel e las petardas cumenzan ad explodir. Cur ch'il chau explodescha, vegn legì giu il temp. Pli spert ch'il Böögg explodescha, e pli bella che duai daventar la stad. Per cas che quai constat, èsi però plitost casualitad.

La festa cumenza gia la dumengia cun il til d'uffants. Bleras gruppas d'uffants portan costums da temps vegls. Auters sa preschentan sco clowns, Indians u autras gruppas. Blers aspectaturs stattan sper via e la televisiun emetta l'occurrenza live.

Il glindesdi ha lieu il til da las mastergnanzas. Ils commembers da quellas sa vestgeschan uschia sco ch'ils mastergnants faschevan quai en il temp medieval. Magari repartan els er insatge che va a prà tar lur professiuns: tar ils pasterners èn quai paunins etc. Persuenter survegnan els da blers aspectaturs flurs. A la fin van els a chaval enturn il Böögg che arda.

Il Sechseläuten sco ch'el sa preschenta oz, è sa sviluppà da la maschaida da pliras tradiziuns. Gia avant 600 onns devi ‹Bööggen›, quai eran spaventagls che purtavan ina mascra e che gievan tras las vias a batlegiar da la glieud pitschnas chaussas e faschond da tuttas sorts narradads.

En il Sechseläuten èn cuntegnids elements dal tschaiver e dal stgatschar l'enviern. Damai ch'ils dis vegnan la stad pli lungs, pudeva u stueva la glieud lavurar lez mez onn pli ditg la saira. L'enviern finiva la lavur a las tschintg, la stad a las sis. L'emprim di da lavur la primavaira che durava in'ura pli ditg, vegniva adina mess sin in glindesdi. Perquai che la glieud n'aveva naginas uras, drizzavan els lur di da lavur tenor il tuc dal zain dal Grossmünster. Cur ch'il zain batteva l'emprima giada a las sis sin la fin da la lavur, muntava quai la fin da l'enviern. Perquai vegn il Böögg adina envidà in glindesdi a las sis. Da quai deriva il num Sechseläuten.

Schaffusa[modifitgar | modifitgar il code]

Il Munot – l'ensaina da la citad da Schaffusa

Il chantun Schaffusa dumbra radund 80 000 abitants. La chapitala dal chantun ha medemamain num Schaffusa. Quella dumbra var 37 000 abitants e furma uschia per relaziuns svizra ina citad da grondezza mesauna.

La gronda part dal chantun sa chatta en il nord dal Rain ed è circumdada da la Germania. Il pli impurtant flum en il chantun è il Rain. La Cascada dal Rain sper Schaffusa è la segund gronda cascada da l'Europa ed attira blers turists (cf. sutvart). Er pervi da las navs sin il Rain e pervi da la citad da Schaffusa arrivan blers turists.

Il chantun da Schaffusa cunfinescha plinavant cun il chantun da Turitg. Er l'economia è colliada fermamain cun Turitg. Pli baud vegniva elavurà bler fier ed atschal. Ozendi vegnan plitost producids products sco bischens, uras, parts da maschinas u vehichels.

En la citad da Schaffusa datti bleras attracziuns. La pli enconuschenta è il Munot, ina fortezza medievala. Er la claustra da Numnasontga è famusa. Oz sa chatta en quella in impurtant museum. Igl ha là in'exposiziun davart l'istorgia che tanscha dals emprims chats fin en il temp modern. En pli vegnan exponids fossils ed ovras d'art d'enconuschents artists.

Gia en la preistorgia vivevan qua umans. Quai cumprovan chats dal Kesslerloch, ina tauna situada sper l'abitadi Thayngen. Pli tard hai dà palissadas. Ina da quellas fa schizunt part dal Patrimoni cultural mundial da l'UNESCO. Er ils Romans han laschà enavos lur fastizs en la regiun.

Circa l'onn 1000 s.C. è sa sviluppada la citad da Schaffusa. Quella sa chatta gist sur la Cascada dal Rain. Qua stueva vegnir transtgargiada la rauba sin il Rain, damai che las navs na pudevan betg surmuntar la cascada.

Vers la fin dal temp medieval èn las mastergnanzas daventadas adina pli pussantas en la citad. Ultra da quai ha la citad cumenzà a dominar las terras situadas enturn quella. Suenter esser vegnì sut il domini da las truppas da Napoleun, è il territori dal chantun sa midà. Intginas parts èn crudadas davent, autras èn vegnidas vitiers.

Per approfundar: Cascada dal Rain[modifitgar | modifitgar il code]

La Cascada dal Rain

La Cascada dal Rain è, suenter il Sarpsfossen en Norvegia, la segund gronda cascada da l'Europa. La riva dretga è situada en il chantun Schaffusa, la riva sanestra en il chantun Turitg.

La Cascada dal Rain ha ina ladezza da 150 meters ed in'autezza da 23 meters. Gist sut la Cascada dal Rain ha l'aua ina profunditad da 13 meters. Peschs na pon betg siglir da questa cascada siadora. L'anguilla percunter sa storscha ordaifer l'aua si da la grippa e vegn uschia da surmuntar la cascada.

La Cascada dal Rain maina fitg bler'aua: En media èn quai 370 meters cubic per secunda. Quai èn bunamain duas stanzas da scola plain aua! L'onn da record 1965 èn quai schizunt stads 1250 meters cubic. Be fitg darar èsi reussì ad insatgi da surmuntar la cascada en in canu. Quai è però bler memia malsegir e perquai scumandà.

La Cascada dal Rain è fitg impurtanta per il turissem. Umans da tut il mund la vulan vesair sin lur viadi tras l'Europa. Nà dad omaduas rivas arriv'ins fitg datiers da l'aua. Igl ha schizunt bartgas che mainan da sutvart vi tar l'insla che sa chatta amez la Cascada dal Rain. Là pon ins descender da la bartga e muntar sin l'insla.