Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/Anton Filip Ganzoni/L'istorgia dal tscharescher

Ord Wikipedia

«Mamma», di ina saira Fadri a maisa, «noss vischin ha clegì las tschareschas gia stersas e las nossas pendan anc adina vi da la planta; spetgai anc in pau, ed ils paslers vegnan ad ir cun tut!»

«Jau crai plitost che noss pitschen Fadri vuless sez far da pasler», cloma Carl, il frar pli vegl, tranteren: «Oz a bun'ura era el londervi da raiver sin noss tscharescher grond per las sagiar adascus; ma in avieulet malnizzaivel è sgulà natiers ed al ha piztgà en in det per al chastiar!»

«Ai, ai», ha ditg sin quai la mamma, «es ti uschè in malscort, Fadri?» Il mat vegn cotschen fin sur las ureglias e na sa betg tge dir.

Entant cuntinuescha Carl: «Bab ans vul raquintar questa saira la paraula da las tschareschas, quai va gist bain per Fadri, quella vegn ad esser per tai ina buna scola!»

Gist en quel mument vegn il bab en dad isch. El ha udì ils ultims pleds dal mat. «Ebain», di el, «jau as vi gist raquintar in'istorgia ch'è capitada a mamez! Gizzai las ureglias e tadlai bain!» Alura sa tschenta el sin banc-pigna tranter ils dus mats e cumenza:

«Dal temp che jau era anc in mattet sun jau ì ina saira cun mes bab a spass or en noss iert davos chasa. Il sulegl era gist ì da rendì ed il tschiel s'encotschniva pli e pli. Qua è s'auzà in ventin, la feglia ha cumenzà a schuschurar e la flur alva da las plantas da fritgs a crudar giu sin l'erva.

‹Char bab›, hai jau dumandà, ‹pertge na pudain nus betg vesair il vent sco che nus vesain las flurs e la feglia ch'el muventa? U èn quai forsa las dialas e nimfas, sco che di la veglia Marta, che sgolan a moda invisibla tras noss iert?›

Il bab ha ris da mes pleds e ditg: ‹Mes char figl, i dat bleras chaussas sin quest mund che nus na vesain betg cun ils egls, ma ch'existan perquai tuttina. Jau avess mirveglia d'udir tge che nossa fantschella, la veglia Marta, ta raquinta da las dialas e nimfas.›

Jau sun m'annunzià: ‹Ch'ellas pertgirian la notg las flurs e las preservian da nauschs spierts; ch'ellas fetschian lur rudels mirveglius enturn las plantas giuvnas per che quellas vegnian pli tard a purtar fritgs; ma alura piglian ellas ina part dals fritgs sco paja per lur tgira.›

‹Ellas duain mo prender lur part›, ha ditg il bab, contemplond cun plaschair in bel tscharescher che fluriva per l'emprima giada. ‹Mo ch'ellas ma pertgirian questa giuvna planta avant tut las autras. Jau l'hai mess en la terra cun agen maun quel di che ti, mes figl, es naschì.›

Nus essan alura puspè turnads en chasa. La veglia Marta m'ha dà tschaina ed ha anc raquintà da dialas e nimfas fin l'ura dad ir a durmir. Da là d'envi hai jau adina gì gronda tgira per mia pitschna planta da naschientscha ed in di avess jau pudì cridar, vesend sias bellas flurs alvas a crudar per terra e vegnir passas. Ma la veglia Marta m'ha confortà, ma mussond quels pitschens fritgs verds ch'eran entant sa furmads vi dals monis. ‹Or da quels›, ha ella ditg, ‹vegnan las dultschas tschareschas che ti vegns a pudair giudair en paucas emnas.›

I n'è betg ì ditg ch'ils pitschens fritgs èn vegnids cotschens, ch'els èn sa scuflads e creschids visiblamain. Ma ah! Igl è vegnida ina nauscha notg cun ina terribla tempesta che batteva talmain cunter las fanestras da mia chombra che jau n'era betg bun da ma durmentar. Avevan forsa las nimfas e dialas nauscha luna ch'ellas schuschuravan a moda uschè ravgiusa cun lur alas? Inquiet sco quai che jau era, hai jau clamà la veglia Marta. ‹Ellas na fan betg dal mal a buns uffants›, ha ella ditg, ma drizzond ils plimatschs. Ses pleds m'han calmà, uschia che jau sun bainbaud ma durmentà ed hai durmì, siemiond da chaussas plaschaivlas, fin il cler da la damaun.

Suenter ensolver sun jau currì or en iert, sco che jau aveva la disa da far mintga damaun. Ma co sun jau stà perplex, vesend giu per terra in grond rom d'acazia che la tempesta da la notg passada aveva smers. Er da las autras plantas eran sternidas dapertut roms sin il tschispet umid. Apaina vis questa destrucziun, m'è vegnida endament la planta preferida da mes bab ed jau sun currì spert vi tar quella. Jau temeva pir memia ch'er quella fiss malamain stgarplinada e mes cor tremblava d'anguscha. Jau ma starmentava dad ir enturn la chantunada. Ma, tge grond miracul! La pitschna planta era bain vegnida distatgada da ses pal da sustegn, ma ella steva anc dretg si sco avant e pareva da betg avair suffert auter donn. En mi'allegria hai jau branclà la plantetta e l'hai charezzà sco sch'ella avess vita e ma chapiss. Ma jau era m'allegrà memia baud! Pertge che sbassond mes sguard giu per terra, hai jau pertschavì cun spavent che ses fritgs mez madirs eran dads giu.

Tut trist hai jau puspè guardà si per la planta; jau m'hai stuì persvader sche quai che jau aveva vis era propi vair. Pir memia era quai uschia. I pendevan ils monis vids ed ils romets eran privads da lur pli bel ornament. Jau hai stuì bragir da la gronda malavita.

‹Tge ma vegn a dir il pover bab?›, hai jau pensà per mai tut trist ed abattì. Gist cur che jau vuleva ir davent, hai jau vis a glischar insatge cotschen tras la feglia! In bel puschel tschareschas – e be dasper in auter – eran restads schanegiads! Questa scuverta m'ha puspè rendì in pau pli cuntent: la tempesta ans aveva laschà almain insatge!

En quel mument è il bab vegnì en iert. Vesend a vegnir el, al hai jau dalunga clamà natiers e mussà l'emprim dal tut ils dus puschels da tschareschas sin la planta e suenter ils fritgs ruts giu che jau aveva rimnà en mia chapitscha. Ina pezza n'ha el ditg betg pled. – Alura, suenter avair lià puspè la planta vi dal sustegn, ha el manegià surriend:

‹Ebain, sche las autras tschareschas èn persas, sche tant pli gustus vegnan ad esser ils dus puschels ch'èn anc restads. Ed essend che quels creschan vi da tia planta da naschientscha, èsi er gist che ti survegns in da quels, cur che las tschareschas èn madiras.› Udind quai, hai jau bunamain laschà dar giu la liva. Jau hai engrazià al bab da tut cor.

D'uss envi gieva jau mintga damaun a guardar suenter mias tschareschas. Jau na pudeva betg spetgar il di da lur madiranza ed i ma pareva perfin ch'ellas na creschian betg pli uschè spert sco avant. Mia quaida era talmain gronda che jau las avess bunamain mangià malmadiras. Finalmain era qua il di ch'ellas eran grondas e radundas, ch'ellas glischavan cotschen stgiras orasut la feglia che las cuvernava e las protegiva. Faschond las bellinas hai jau dumandà il bab, sch'el na las veglia betg cleger uss. Ma el ha be squassà il chau e ditg d'avair pazienza anc intgins dis. Alura è el ì davent, m'admonind da betg ma laschar surmanar da l'engurdia. Jau sun ma tschentà marmugnond en l'erva e sun bainbaud ma mess a cridar, persvas da betg avair merità la reproscha dad esser in engurd, suenter che jau era stà bun da spetgar in pèr emnas sin las tschareschas. Il bab m'aveva pelvaira permalà cun sia remartga da l'engurdia ed jau giavischava uss perfin ch'i vegniss puspè la tempesta e sfratgass giu er quellas pèr ultimas tschareschas.

Quella saira sun jau ì a letg cun nauscha luna.

Ma dasdond l'autra damaun, è la pitschna planta da las tschareschas puspè stada mes emprim patratg. Jau hai chattà questa giada datiers da la planta ina stgaletta, laschada là da l'ortulan. Sch'i na fiss betg stà da temair da vegnir vis, sche probablamain che jau avess profità da la buna chaschun per vegnir als fatgs cun las tschareschas. Ma uschia ma sun jau decidì da spetgar fin saira.

Tranter di e notg sun jau alura ì adascus or en iert per cleger las tschareschas. Jau hai guardà enturn – ah, mes cor batteva tuttina in pau! Igl avess mancà pauc che jau fiss turnà anen senza avair fatg butin. Ma la quaida era pli ferma che mia conscienza ed jau sun ì spert spert si per la stgala. Gia vuleva jau stender or il bratsch per rumper giu il puschel da tschareschas il pli datiers ch'igl è puspè, sco l'autra giada, s'auzà in ventatsch che suflava tras mia chavallera. Jau na saveva betg tge che quai pudess esser; ma i ma pareva ch'insatgi ma scutinass insatge en las ureglias. ‹Quai èn forsa ils spierts invisibels›, hai jau pensà e ma sun tegnì pli ferm vi da la stgala. Tremblond cun tut il corp sun jau restà ina buna pezza senza ma mover.

Entant suflava il vent adina pli ferm ed uss hai jau scuvert sin in rom da la planta, sper il puschel da tschareschas – in anghelin cun alas! El era apaina uschè grond sco mes det pitschen! El ninava sin quels romets ligers e ma fixava latiers cun ses eglins glischants. Jau avess gugent guardà d'in'autra vart, sche jau avess be pudì. Ed alura ha la creatirina cumenzà a discurrer, e schebain che ses tschantschar sumegliava be in schuschurar, sche pudeva jau tuttina udir e chapir mintga pled.

‹Uffant malobedaivel›, m'ha el reproschà, ‹vul ti privar las dialas da lur possess? Quest puschel da tschareschas è restà schanegià da l'ultima tempesta, siond el il pli bel, perquai ch'el appartegna a nus. En occasiun da nossa festa da stad faschain nus cun quel in past squisit, mangiond latiers il mel ch'ils avieuls fan per nus or dal suc da las flurs las pli odurusas. Jau sun il credenzier en il reginavel da las dialas ed hai num Amamel. Questas tschareschas che ti vulevas engular stattan sut mia tgira! Oz hai jau survegnì cumond da las cleger. Ina fortuna per tai che ti na las has betg anc prendì! Quai fiss ì fitg a tia disfavur. Mo co ta duai jau chastiar per tia nauscha intenziun? Crajas ti forsa che nus supportian senz'auter ina tala offaisa? E n'è quai betg fitg trid da tai che ti n'obedeschas betg pli bain a tes bun bab?›

Surtut quests ultims pleds da la diala han fatg sin mai ina profund'impressiun. Jau sun ma mess a bragir dad aut ed hai rugà il pitschen spiert da betg tradir mai. Ma sin quai è el vegnì talmain grit che ses egls glischavan sco dus cotgels.

‹Ah, in da quels es ti!›, m'ha el anc turmentà ina giada, ‹in da quels che vul zuppentar ils sbagls davant il bab! Ta turpegia, uffant stinà; va e roga il bab per pardun ed emprova da ta meglierar!›

Las larmunas che culavan giu per mia fatscha e la dolur che ma strenscheva la gula m'impedivan da discurrer. Suenter ina pezza ha la pitschna diala puspè prendì il pled. Ma questa giada aveva sia vusch in tun bler pli amiaivel: ‹Per questa giada ta saja quai anc perdunà, ma m'empermetta da mai ceder pli a la tentaziun da l'engurdia.›

‹Mai pli!›, hai jau affirmà sut vusch e sun vegnì giu da la stgala. Ed jau hai anc udì ils pleds: ‹Tegna endament ch'il malfatg na resta betg zuppà, er betg cur ch'ils umans crajan d'al avair fatg senza perditgas.›

Cun quai è svanì il pitschen Amamel, ed jau hai anc udì in chant amabel da bleras vuschs, il segn che là d'enturn stuevan esser anc autras dialas, las cumpognas dad Amamel. I ma pareva er che las flurs da l'iert odurian uss pli ferm ch'uschiglio, ch'ellas tschegnian si per mai e s'enclinian davant mai. Jau sun currì en chasa ed ì dalunga en stiva tar il bab. El m'ha branclà e dumandà cun vusch buntadaivla: ‹Tge has piglià a maun uschè ditg or en noss iert?› e, vesend mi'agitaziun: ‹Tge t'è arrivà, mes uffant?›

Singluttond al hai jau confessà tut, dal vulair engular las tschareschas, da l'inscunter mirveglius cun la diala e da sias reproschas. Jau al hai raquintà tut, propi mintga pled che la diala m'aveva ditg. Il bab m'ha guardà ina buna pezza en fatscha, ma alura – commuventà da mes remors da conscienza – m'ha el stritgà ils ritschs, m'ha prendì sin bratsch ed ha ditg cun tutt'amiaivlezza: ‹Ti stos savair grà a la diala che t'ha preservà da l'emprim pass vers il putgà. Ella ha raschun ch'ella di che la gulardezza saja savens il cumenzament dal mal.›

Uschia ha discurrì mes bun bab cun mai ed jau as poss dir che ses pleds m'èn ids a cor. Suenter ma parevi sco sche jau fiss vegnì liber d'in grev pais. Jau hai er raquintà a la veglia Marta quai che m'era capità en iert e cur che jau era en mes bun letg chaud, m'ha ella chantà ina bella chanzun d'in bun uffaunt. Suenter quai sun jau ma durmentà dultschamain. La damaun m'ha il bab dà cun in surrir amiaivel il bun di. Jau hai immediat badà ch'igl al stueva esser inscuntrà insatge agreabel, pertge ch'el ha ditg dalunga: ‹Ve, mes mat, giain tar tia pitschna planta. Nus vulain guardar, sche las dialas han purtà davent il puschel da tschareschas la notg passada!›

Senza tutgar l'ensolver hai jau piglià il maun dal bab e da cumpagnia essan nus festinads or en l'iert. Tge damaun da bellezza! Vi da mintga stumbel splenduravan daguts da ruschè. La terra – fittada sco per in firà – straglischava en ses vestgì da valì verd. Ma la pli gronda surpraisa vegniva pir! Nus eran arrivads tar mia planta da naschientscha – e tge hai jau vis? Vi da l'entira planta pendevan, fritg sper fritg, las pli bellas tschareschas madiras. Ils romins sa sturschevan dal grond pais ed i pareva sco sch'ellas ans envidassan da las sagiar.

‹Vesas›, ha declerà il bab, ‹quest qua han fatg las dialas. Ellas han udì che ti es t'enriclà da tes sbagl, e quai las ha fatg plaschair, perquai ta regalan ellas tants fritgs dultschs. Ve, uss vulain nus far racolta!›

Nus avain clegì in entir chanaster plain tschareschas. Il bab m'ha envidà da sagiar intginas, ma jau hai respundì: ‹Na, char bab, nus vulain spetgar fin mezdi e laschar metter ellas la mamma sin maisa. Las tschareschas ma vegnan alura a gustar anc pli bain.›»

Carl – che fin uss n'ha ditg betg pled – n'è betg pli bun da taschair e dumonda il bab: «E suenter, has ti vis anc pli la diala? Ed ha tia planta da naschientscha purtà mintg'onn tantas tschareschas?»

«La planta è vegnida in pau a la giada gronda e bella», ha respundì il bab, «ma mi'istorgia n'è betg anc a fin; sche vus n'avais betg anc sien, sche vi jau bain gugent cuntinuar.»

«Ai gea, ai gea, raquinta, raquinta!», han clamà ils dus frars sco or d'ina bucca, e l'istorgia è ida vinavant sco suonda:

«Dapi la saira che Amamel m'era cumparì, èn passads via ils onns! Jau sun creschì si, sun daventà in giuven ed hai er jau sco blers auters stuì bandunar la chasa dal bab ed ir or en il mund tranter glieud estra. Là na m'èsi er betg adina ì tenor giavisch: bleras speranzas n'èn betg s'accumplidas, pli ch'in project m'è ì da l'aua giu. Sper blers inscunters agreabels na m'han er betg mancà experientschas tristas, las qualas jau hai però supportà cun fermezza, essend vegnì disà d'uffant ensi da dumagnar mamez.

Suenter lungs viadis sun jau finalmain turnà a chasa, hai bainbaud chattà là ina dunna per mai, vossa mamma, e sun vegnì voss bab.

Blers blers onns èn uss passads dapi mes inscunter cun la diala. Ma jau n'hai tuttina mai emblidà quels pleds che la diala m'aveva ditg. Ed uss vegn pir la pli bella:

Ina saira d'enviern era jau anc tard en mia stiva da studi. Davant mai steva sin maisa in chandalier cun ina chandaila bunamain arsa giu. Cun ina giada ha la glisch da quella cumenzà a flammegiar inquietamain vi e nà, uschia che jau hai cret l'emprim ch'i saja forsa avert l'isch u ina fanestra e che quai derivia d'in current d'aria. Ma jau m'hai pudì persvader che quai n'era betg il cas. E tuttina sa muventava la flomma pli e pli ferm. Alura ha er il lamegl cumenzà a bittar pitschnas sbrinzlas che siglivan nà sin il cudesch che jau aveva gist davant mai. Jau na ma pudeva l'emprim betg declerar tge che mancava a mia glisch e vuleva gia envidar in'autra per pudair cuntinuar a leger mes cudesch senza disturbi; ma qua hai jau gì il sentiment d'udir in planschim che vegniva nà dal chandalier. En quel mument ha la flomma midà sia colur, s'empitschniva baud e creschiva alura puspè suravi il lamegl, uschia ch'ella sumegliava in fieu da signal. N'era quai betg insatge misterius? Uss hai jau udì a moda fitg clera in scuttinim singular, ed i ma pareva perfin ch'ina vuschina ma clamass per num! Ina pezza èsi puspè stà tut quiet. Ma bainbaud hai jau danovamain udì in planischim e scuttinim, e questa giada hai jau chapì ils pleds che rugavan: ‹Stizza, stizza!›

Cumbain che tut quai ma pareva vaira curius, sche hai jau tuttina stizzà la flomma. Sin quai – in lung sfrignir – ed jau hai puspè udì a clamar mes num. Uss hai jau prendì en maun il chandalier e tegnì il rest da la chandaila da tschaira d'avieuls cunter l'ureglia. E puspè è sa fatga udir quella vuschina misteriusa ch'ha supplitgà: ‹Oh, ma lascha ora! Jau sun serrada en qua ed hai gì gronda tema che la flomma ma tutgia e m'ardia. Ma lascha vegnir ora ed jau ta vi esser renconuschenta.›

‹Tgi es ti?›, hai jau dumandà.

‹Ina diala›, è vegnida la resposta or da la chandaila. ‹Ti m'enconuschas dal rest gia, nus t'avain fatg ina giada dal bain. Uss statti en tes pudair da render bun per bain.›

‹Ti es il pitschen Amamel!›, ha jau dalunga confermà, ‹oh, jau ma regord anc fitg bain da tai. Ma di be, co duess jau far per ta liberar or da tia praschun?›

‹Metta la tschaira dador fanestra›, ha el giavischà, ‹ed en paucas minutas vegn quella a vegnir uschè aspra, che ti la poss rumper sco vaider; alura vegns ti da ma liberar senz'autra fadia.›

Jau sun ì a la fanestra ed hai fatg sco che la diala impraschunada m'aveva ditg. Ed i n'ha betg durà ditg che la tschaira ha cumenzà a survegnir sfessinas. Jau hai fatg bain bain attenziun a mintga pitschna midada. Uschia èn passadas in pèr minutas. Qua m'è siglì andetgamain in tochet tschaira en fatscha, e – ma tirond enavos tut perplex – hai jau udì uss ina fina vuschina che rieva dad aut.

‹Qua sun jau!›, cloma insatgi davos mai. E propi, jau ves sin mes pult in pitschen esser glischant che siglia d'in cudesch a l'auter e ch'è plain allegria sfranada. Mez surprais, mez grit, al cumond jau: ‹Ta ferma!›, e sin i pled stat el salda e ma dumonda: ‹M'enconuschas ti anc? Jau sun Amamel!›

Gea, mes chars mats, quai era propi il medem Amamel che m'aveva preservà d'engular las tschareschas. Quai che m'ha uss surprendì il pli fitg è stà che gist el n'era betg stà bun da sa retegnair da l'engurdia! Pertge che cur che jau al hai dumandà: ‹Sche co es ti arrivà en ina chandaila?›, ha el confessà: ‹Jau sun, sco che gia mes num di, in grond amatur da mel. In di da primavaira da l'onn passà n'hai jau betg pudì resister a la quaida da mia spaisa preferida, ma sun tatgà vi da las chommas d'in avieul e m'hai laschà purtar en questa moda fin tar las masainas. Là sun jau vegnì sepulì andetgamain d'ina paraid da tschaira ch'è crudada ensemen. Cur che la patgna è pli tard vegnida elavurada, sun jau arrivà cun in grond toc tschaira en ina chandaila ed hai stuì star là.›

Jau n'hai betg pudì far auter che rir dad aut da ses raquint ed hai exclamà: ‹Er a tai n'èsi oramai betg ì bain a maun cun la gulardezza! Ma per fortuna es ti arrivà tar mai ed jau ta vi uss mussar ch'ils umans san esser gist uschè renconuschents sco las dialas. Sgola e sajas liber!›

Cun quai hai jau avert la fanestra. Ma avant che far diever da la libertad m'ha dumandà la diala: ‹En tge moda ta poss jau servir en avegnir?›

Cur che jau vuleva gist respunder, m'ha ella ris amiaivlamain encunter ed ha ditg: ‹Jau sai che ti has dus mats, ils quals – sche l'occasiun sa preschenta – san esser er els engurds. Surtut quel cun num Fadri ha grond appetit da tschareschas. Perquai vi jau postar ils avieuls sco guardias, sche ti es d'accord.›

Jau n'hai natiralmain gì nagut encunter ed hai prendì cumià dad Amamel. Avant che jau percorschia, era el gia sparì. Giond a la fanestra, hai jau udì in chant da bleras vuschinas, mirvegliusamain plaschaivel. Quai era il salid d'allegria, cun il qual las dialas retschavevan il camarat turnà da nov en lur cumpagnia.

Suenter quai n'al hai jau mai pli vis. – Ma ti Fadri has fatg oz enconuschientscha cun la vigilanza dals pitschens avieuls. Quai è l'istorgia da mia planta da naschientscha, da quel grond tscharescher davos nossa chasa. Damaun vulain nus ir giu tuts trais a cleger ses dultschs fritgs.»