Utilisader:Raschladiras/Cudeschs/Anton Filip Ganzoni/Las trais almosnas

Ord Wikipedia

Ina giada avant blers blers onns vivevan dus frars. Els eran pli ritgs che quai ch'els mai avessan pudì sa giavischar e latiers tant bels che lur atgna mamma n'als avess betg pudì bramar pli bels. Els sa numnavan l'in Anselm e l'auter Milius.

Milius, il vegl, aveva circa deschset onns ed Anselm tredesch. Tuts dus avevan gì in'excellenta educaziun e giudì bunas scolas, uschia che tant l'in sco er l'auter avess tgunsch pudì vegnir spiritual u mastral, sch'el avess gì la vegliadetgna vulida ed il plaschair latiers.

Anselm era da buna pasta, adina pront da gidar ed assister als povers e da perdunar offaisas. Milius percunter n'avess dà a nagin nagut, gnanc quai ch'el era debitur. Semper martgadava el giu e sch'insatgi al offendeva, sche sa vinditgava el en tge moda ch'el saveva e pudeva.

Lur bab era mort durant ch'els eran anc pitschens e la mamma, ina dunna da vaglia, als aveva educà sezza.

Cur ch'ils dus mats èn stads pli vegls, è ella sa resolvida d'als trametter tar in da lur augs en in pajais lontan, per ch'els profitian da ses buns cussegls e possian insacura ertar sias grondas ritgezzas. Ella ha dà a mintgin dad els per quest viadi in chapè nov, chalzers cun fivlas d'argient, in caput blau-tschiel, ina bursa bain emplenida cun munaida ed in bun chaval. Ils dus giuvenots èn sa mess sin via, leds e cuntents da pudair ir a vesair pajais esters. Els han fatg currer lur chavals uschè svelt ch'els èn arrivads gia il terz di en in auter pajais vaira different dal lur.

Vegnind els ina damaun tar ina cruschada, han els vis là ina povra veglietta che seseva a l'ur da la via. Ella tegneva sia fatscha cuverta cun il scussal. Anselm ha fermà ses chaval ed ha dumandà: «Tge As manca?»

La povretta ha respundì singluttant: «Mes figl, mes unic sustegn, è mort, ed jau sun uss surlaschada a la charitad da la glieud estra.»

Anselm è stà impressiunà, ma Milius ch'era sa fermà in pau plinenvi ha clamà nà cun sdegn: «Jau sper che ti na crajas betg a quella murdida! Questa dunna para d'avair prendì en mira la bursa dals viandants.» Anselm ha replitgà: «Na tschantscha betg a moda uschè crudela, mes frar; tes pleds dirs la fan bragir. Guarda be co ch'ella sumeglia nossa buna mamma, da statura e da vegliadetgna.»

Alura è el sa vieut vers la povra, l'ha purschì la bursa e ditg: «Prendai, buna dunna, jau na poss deplorablamain betg far bler per Vus, ma il tschiel As vegn a gidar vinavant.»

Ella ha prendì la bursa e l'ha bitschà, schend ad Anselm: «Nobel signur, Vus avais enritgì ina povretta, sche na snegai betg da prender or da mes maun questa nusch; igl è en là ina vespra cun guegl da diamant.»

Anselm ha prendì la nusch, ha engrazià a la dunna ed ha cuntinuà ses viadi.

Pauc suenter èn ils frars arrivads a l'ur d'in guaud ed han chattà là in mattet mez niv che girava vi e nà e tschertgava insatge en la bostgaglia. Latiers chantava el ina melodia da lament. Da temp en temp sa sfruschava el ils mauns schelads per als stgaudar in pau e scheva tremblond: «Oh, jau hai fraid!» Ins al udiva a batter ils dents.

Vesend quai èn vegnidas ad Anselm las larmas ed el ha ditg a ses frar: «Ah, char Milius, quant che quest pover mat ha da star or en quest fraid.»

«Quel sto esser fitg lomitsch», ha Milius beffegià, «jau chat ch'i na saja betg tant fraid.»

«Gea, ti has bun dir, ti has a dies in brastoc da valì, sin quel in vestgì da pon e suren anc il caput; ma el è mez niv!»

«Ha», ha ris Milius cun sdegn, «quai è be in palandrun.»

«Ah», al ha taschentà Anselm, «quai ma fa mal il cor sche jau pens che ti pudessas esser naschì en sia posiziun. Jau na sun betg bun d'al vesair a suffrir uschia!»

Cun quests pleds ha el fermà ses chaval, ha clamà il mat nà tar sai ed al ha dumandà: «Tge fas ti qua?»

«Jau tschertg squinzs che dorman en las foras da las plantas», ha quel dà per resposta.

«E tge fas alura cun ils squinzs?»

«Cur che jau hai tschiffà intgins, sche als port jau en citad per als vender e cumprar baud ni tard in vestgì che ma tegna chaud.»

«Has ti gia chattà intgins?», ha vulì savair Anselm.

«Be in fin uss», ha respundì il mat e mussà ina chabgia da channa cun en in squinz.

«Al dà nà, jau al vi cumprar», ha ditg Anselm, al bittond vi ses caput blau, «ta zuglia en, el è per tai da pli gronda valur che per mai.»

Sin quai han ils frars cuntinuà lur viadi. Milius ha ris or Anselm, pertge che quel ha l'emprim gì da suffrir dal vent fraid, damai ch'al mancava il caput. – Ma ina giada ch'els èn stads passads il guaud, è il vent sa calmà, la tschajera è sa persa ed il sulegl ha anc tramess in pèr radis tras ils nivels.

Els èn bainbaud vegnids tar in plaun nua che fluiva ina funtauna ed han chattà là in um vegl che seseva per terra ed era plajà en in sdratsch. Sper sai aveva el mess giu in satg ch'el purtava uschiglio sin sia spatla. Vesend a vegnir ils dus chavaltgaders, als ha el rugà per in'almosna. Anselm ha dumandà amiaivlamain: «Tge bramais, pover um?», ed ha prendì giu il chapè davant il venerabel vegl.

«Ah, signur», ha el respundì, «Vus vesais che mes chavels èn grischs e mias massellas scrudadas. Jau sun vegnì talmain debel che mias chommas na ma portan betg pli. Jau vegn a stuair pirir qua, sch'in da vus dus na ma venda betg ses chaval.»

«Ta vender in da noss chavals, ti murdieu?», ha clamà Milius cun sdegn, «e cun tge al vulessas pajar?»

«Guardai qua questa glonda», ha respundì il vegl, «igl è en là in filien che fila fils pli ferms che l'atschal; ma dai in da Voss chavals ed jau As dun persuenter la glonda cun il filien.»

Milius è sa mess a rir tut dad aut: «Has udì, Anselm?», ha el exclamà, «jau crai che quest vegl ans veglia manar per il nas, ubain ch'el batta.»

Ma il frar giuven ha ditg quietamain: «In um na po betg dar dapli che quai ch'el ha», è descendì dal chaval, è ì vi tar il pover vegl ed ha ditg: «Jau As dun mes chaval, ma betg per il pretsch che Vus m'offris, mabain ord spir cumpassiun.»

Il vegl al ha giavischà tut bun, è muntà cun agid dad Anselm a chaval – ed è dalunga stà sparì.

Ma Milius n'ha betg pudì perdunar a ses frar quest'ultima almosna: «Sfarlattim senza senn», ha el exclamà da grit, «ti stuessas ta turpegiar da tia narradad, ti crajas segir da pudair parter cun mai daners, caput e chaval suenter avair sguazzà malnizzaivlamain il tes? Ma tge pensas! Or dal donn vegns ti ad emprender! Las privaziuns che vegnan a vegnir uss ta vegnan a mussar da spargnar e far meglier en avegnir.»

«Ti has raschun, mes frar», ha replitgà Anselm tut calmamain, «quai ma vegn ad esser ina buna scola. Ma jau n'hai segir betg veglia da viver a tes cust. I na ma vegn gnanc endament da vulair dumandar da tai tes daners, tes chaval ed il caput. Va ti pir tia via, quietamain e svelt e senza dar bada da mai.»

Milius n'ha dà nagina resposta. El ha dà ils sparuns al chaval ed è galoppà enavant. Anselm suandava a pè, senza odi cunter il frar.

Lur via manava tras ina vallatscha, en la quala tut aveva tema da passar, pertge che sisum la grippa, a dretga ed a sanestra da la val, viveva in snuaivel gigant che tgirava ils viandants sco il chatschader la selvaschina. Quel era tschorv e n'aveva nagins pes, percunter possedeva el in'udida talmain fina ch'el udiva a crescher l'erva. Quest gigant era in striun. Duas evlas dressadas eran ses serviturs e quellas trametteva el a tschiffar las victimas ch'el udiva a vegnir natiers. La glieud dal pajais ch'aveva da passar da quellas varts tirava or ils chalzers e gieva a pè niv; i na ristgavan gnanc da trair flad, per tema ch'il gigant udiss.

A Milius era quai dal tuttafatg nunenconuschent, e perquai è el chalvatgà senza nagina tema en per la vallatscha. Il fracass ch'ils fiers-chaval faschevan vi da la crappa, ha dasdà il gigant. «Alloh!», ha el sbragì, «vus, mes chatschaders, nua essas?» L'evla alva e l'evla cotschna èn festinadas natiers.

«Giai e ma purtai per tschaina quel che passa giu qua tras la vallatscha!», ha cumandà il gigant. Las duas evlas èn sa schlantschadas giu tras l'aria spert sco frizzas, han tschiffà Milius per ses caput blau ed al han purtà ad aut si vers l'abitaziun dal gigant.

Anselm era gist arrivà a l'entrada da la vallatscha; el ha vis co che ses frar è vegnì tratg ad aut da las evlas ed è sa precipità encunter cun gronds sbratgs. Ma las evlas èn sparidas en curt temp davos ils nivels che cuvernavan las tschimas da la grippa. – Mit e senz'esser bun da sa mover, pervi dal snuizi, fixava uss Anselm las paraids da quella grippa che steva qua sco miraglia immensamain auta.

«O mes frar, mes frar», ha el finalmain exclamà, «co ta poss jau salvar?»

Qua èn sa fatgas udir be dasper trais vuschettas che schevan: «Tgi pomai vul sa desperar dalunga da mintga sventira?»

Anselm ha guardà enturn tut surprais e dumandà: «Tgi ha discurrì cun mai, e nua essas?»

«En la giaglioffa da tes tschop», èn s'annunziadas las trais vuschs.

Anselm ha palpà en sia giaglioffa e prendì or la nusch, la glonda e la chabgia da channa. El è alura sa regurdà dals trais animalets serrads en en quellas ed ha dumandà: «Vulessas forsa vus salvar mes frar Milius?»

«Gea, gea», han clamà ils animalets cun lur trais vuschs differentas.

«E co vulessas vus pigliar a maun quai, mias povras creatirettas che vus essas?», ha dumandà Anselm.

«Avra nossas praschuns, sche vegns ti dalunga a vesair quai», è stada la resposta.

Anselm ha fatg quai. Qua è il filien currì spert spert vi tar ina planta vischina ed è sa mess a filar ina taila glischanta, uschè fina sco la saida, ma ch'era pli ferma ch'atschal. Sin quai è sgulà natiers il squinz, ha piglià il filien si dies ed è s'auzà cun el adina pli ad aut, ad aut, fin che la taila dal filien che furmava cun ses fils ina spezia da stgala, tanscheva fin si tar la tschima dal grip. Alura è Anselm ì si per la stgala, la vespra sgulatschava schuschurond oravant. Uschia èn els arrivads ensemen tar l'abitaziun dal gigant.

En in grond cuvel, aut sco ina baselgia, seseva il gigant senza egls e pes. El pareva dad esser da buna luna, pertge ch'el undegiava cun il corp vi e nà, sumegliantamain ad ina planta che vegn muventada dal vent. El chantava ad auta vusch e gizzava entant in cunteun per mazzar Milius. Quel era per terra davant il gigant. Bratscha e chommas al eran liadas si dies, uschia ch'el pareva in pulaster, preparà per vegnir mess sin il spidun. Las duas evlas eran sa platgadas sper la platta. Ina manava il spidun e l'autra metteva laina en il fieu.

Pervi da la canera da ses chant e da la ramur dal gizzar il cuntè, n'ha il gigant betg remartgà ad arrivar Anselm cun ses trais pitschens cumpogns. L'evla cotschna però al ha remartgà. Ella ha vulì sa precipitar sin el ed al stgarpar cun sias griflas, ma la vespra l'ha furà ora ils egls cun ses guegl da diamant. L'evla alva ha vulì ir en agid, ma ella n'ha betg gì meglra sort ed è vegnida tschorva en la medema moda.

Alura è la vespra sgulada a dies al gigant ch'era sa drizzà si udind ils viers da ses dus servients e n'al ha laschà ni pasch ni paus cun ses guegl. Il gigant deva sbratgs snuaivels ed empruvava da sa defender. Ma el pudeva sbatter enturn tant e co ch'el vuleva, el na vegniva betg da tschiffar la vespra, oramai ch'al mancava la vesida. Sa mover na pudeva el er betg, perquai ch'al mancavan ils pes per chaminar. A la fin è el sa bittà cun la fatscha per terra per preservar almain quella dal guegl da la vespra. Ma qua è vegnì dalunga natiers il filien ed ha filà sur el vi ina rait ferma sco atschal, en la quala el è bainbaud stà serrà talmain ch'el na pudeva betg pli vegnir liber.

El ha clamà en agid las duas evlas, ma invan! Quellas avevan las dolurs fatg vegnir ravgiusas e, savend ellas ch'il gigant era ventschì, n'al temevan ellas betg pli, anzi, ellas vulevan sa vinditgar vi dad el per lur lunga sclavitid. Perquai èn ellas sa precipitadas sin lur patrun, battend furibundamain cun las alas ed èn sa messas ad al stgarnir tras la rait d'atschal. Cun mintga piclada al han ellas tratg davent tocs charn, fin ch'è cumparida l'ossa blutta. Pir alura èn ellas sa quietadas.

Ma siond che la charn da striuns è nunmangiabla, èn ellas crudadas là per terra mortas.

Anselm ha uss liberà il frar da ses lioms, al ha branclà cun larmas d'allegria ed è ì cun el or dal cuvel dal gigant vi vers l'ur dal grip. Qua èn cumparids dalunga il squinz e la vespra ch'eran sa mess sco manadiras davant la chabgia da channa. Quella è sa transfurmada en ina bella charrotscha, en la quala ils frars han prendì plazza. Il filien è sa postà davosvart sco servitur ed alura è quai ì enavant, spert sco il vent. Anselm e Milius èn arrivads en tala moda bainbaud tar il chastè da lur aug, pertge che tras l'aria chattan ins dapertut las meglras vias suravi prads, guauds, muntognas, vals e vitgs.

Arrivads al lieu da destin, è la charrotscha sa laschada giu sin terra ed ha prendì la via vers la punt dal chastè, nua ch'ils dus frars han chattà lur chavals liads vi d'in rintg. Vi da la sella da quel dad Anselm pendevan ses caput e sia bursa, be ch'ella era uss bler pli gronda e pli bain furnida che avant, ed il caput era cuvert enturn enturn cun pedras preziusas. Anselm ha tschertgà tut surprais la charrotscha, ma quella era sparida. Enstagl da la vespra, dal squinz e dal filien stevan là trais dialas en vestgids traglischants.

Ils frars èn crudads per terra, vesend quest grond miracul. La pli bella da las trais dialas è sa vieuta vers Anselm ed ha ditg: «Betg hajas tema, pertge che nus essans quels als quals ti has fatg trais bunas ovras: la povra dunna basegnusa, il mattet che schelava ed il vegl zop. Resta adina bun sco fin qua. E sappias, vus frars, che er il pli pitschen ed il pli debel as po sa mussar in di nizzaivel!» Cun quai èn las trais dialas svanidas en l'aria ch'ils dus frars na las han betg pli vis.