Geografia da l'Europa
Geograficamain sa tracti tar l’Europa da la part occidentala da la platta eurasiana che tanscha fin en l’Islanda. L’Europa cumpiglia ina surfatscha da la terra da 10 532 000 km²; la lunghezza da la costa mesira radund 117 000 km. L’extensiun nord-sid cumpiglia radund 3800 kilometers tranter il 36avel grad (Tarifa, Spagna) ed il 71avel grad (Nordkinn, Norvegia) da latituda settentriunala. Da l’ost al vest s’extenda la massa da la terra da l’Europa da la muntogna da l’Ural en Russia fin a la costa da l’Atlantic en il Portugal, quai che correspunda a radund 6000 kilometers extensiun vest-ost. Il scut baltic cuntegna la pli veglia part da l’Europa.[1]
Geografia fisica
[modifitgar | modifitgar il code]Descripziun topografica
[modifitgar | modifitgar il code]
Tut en tut è l’Europa fragmentada fitg ferm. Ella cumpiglia intginas peninslas pli grondas sco la Peninsla Iberica, la Peninsla da las Apenninas, la Peninsla Scandinava e la Peninsla dal Balcan, e bleras autras peninslas pli pitschnas sco la Bretagna e Jutland. Ultra da quai datti in grond dumber dad inslas; las grondas èn las Inslas Britannicas, l’Islanda, la Sicilia e Sardegna.
En il nord cunfinescha l’Europa cun intginas mars da cunfin da l’Ocean Arctic sco la Mar da Barents e la Mar Nordica Europeica. Cumbain che las mars lateralas Mar dal Nord e Mar da l’Ost sa chattan atgnamain a l’intern dal continent, vegn la Mar dal Nord per part er resguardada sco cunfin dal continent. En il sidost cunfinescha l’Europa cun la Mar Caspica, en il sid cun la Mar Naira e la Mar Mediterrana ed en il vest cun l’Ocean Atlantic.
Il pli aut punct dal continent sa chatta tenor la definiziun usitada dals ‹cunfins› da l’Europa en las Alps tranter la Frantscha e l’Italia (Mont Blanc, 4810 meters). Main derasà èsi da resguardar sco part da l’Europa il nord dal Caucasus situà en Russia. En quest cas fiss l’Elbrus cun 6542 meters la pli auta elevaziun dal continent. Il punct il pli bass sa chatta cun 28 meters sut il livel da la mar a la costa nord da la Mar Caspica. En l’Europa dal Vest è la vischnanca ollandaisa Nieuwerkerk aan den IJssel situada stgars 7 meters sut il livel da la mar.
La sutdivisiun topografica da l’Europa che vegn preschentada qua correspunda ad ina proposta da la Cumissiun permanenta per nums geografics. Autras sutdivisiuns derivan per exempel da l’UNSD, in’autoritad da las Naziuns unidas, la quala parta l’Europa en l’Europa dal Nord, dal Vest, da l’Ost e dal Sid.[2]
Europa dal Nord
[modifitgar | modifitgar il code]
La Muntogna Scandinava furma la pli gronda chadaina da muntognas da l’Europa dal Nord. Igl existan là gronds glatschers sco Jostedalsbreen, Svartisen u Folgefonna. En il sid da la Finlanda è situà in sistem da morenas finalas, las Morenas da Salpausselkä e las Morenas da Suomenselkä; quellas han in’autezza da gnanc tschient meters, ma ina lunghezza da plirs tschient kilometers. La gruppa d’inslas Svalbard e l’insla Islanda en l’Atlantic dal Nord furman muntognas che vargan si lunsch or dal fund da la mar. En l’Islanda è situà il pli grond glatscher da l’Europa, il Vatnajökull, e quai en la regiun nua che sa chatta er il pli grond vulcan da l’insla, il Hvannadalshnúkur. La planira auta da l’Islanda furma la part interna da l’insla; questa regiun è fitg sitga, ha bler vent e praticamain nagins abitants. En il Danemarc na datti nagina muntogna; la pli auta elevaziun è ina morena finala che s’extenda sur la Peninsla Jutland en direcziun nord-sid e ch’ha ses pli aut punct sper Møllehøj. Quella furma il punct final occidental da la dorsala baltica.
Davant la costa dal sidvest da la Finlanda sa chatta en la Mar da l’Ost la gruppa d’inslas Åland e la regiun d’inslas grippusas; quella sa cumpona da 20 000 fin 50 000 grips, per gronda part da dimensiun relativamain pitschna. Er en la Norvegia, davant la costa da l’Atlantic, èn avant maun radund 150 000 inslas pitschnas u fitg pitschnas. Davant la costa dal sidost da la Svezia èn situadas las grondas inslas Öland e Gotland. Radund in terz dal territori statal dal Danemarc consista d’inslas, las pli grondas èn Sjælland, Vendsyssel-Thy e Fyn.
Gronds lais situads en la Scandinavia èn ils lais Vänern, Vättern e Mälaren che sa chattan en il sid da la Svezia. Il Vänern ed il Vättern furman ensemen cun il Chanal da Trollhätte ed il Chanal da Göta ina via navigabla che tanscha a travers la Svezia da la Mar dal Nord fin la Mar da l’Ost. Quest territori vegn numnà Foppa da la Svezia Centrala; pervi da ses terrens ordvart fritgaivels furma quella il center agricul da la Svezia. Ils pli gronds lais da la Platta da Lais Finlandaisa èn il Saimaa ed il Päijänne; il pli grond lai en la part finlandaisa da la Laponia è il Inarijärvi. Gronds fiords a la costa da l’Atlantic furman il Sognefjord, il Hardangerfjord ed il Trondheimfjord; gronds flums da l’Europa dal Nord èn Glomma, Kemijoki, Paatsjoki e Gudenå.
Europa dal Vest
[modifitgar | modifitgar il code]
Las grondas muntognas en l’Europa dal Vest èn en Frantscha il Massiv Central, las Pireneas dal Nord, il Giura Franzos e las Alps dal Vest. En las Alps Franzosas datti numerus glatschers, per exempel il Mer de Glace ed il Glacier des Bossons. Muntognas main autas èn las Vogesas e las Ardennas situadas en Frantscha, Belgia e Luxemburg. Muntognas situadas sin las Inslas Britannicas èn las Pennines, la Furmaziun da Crida da l’Engalterra dal Sid, Lake District, Grampian Mountains, Northwest Highlands, Cheviot Hills, Cambrian Mountains, Mourne Mountains, Macgillycuddy’s Reeks e Wicklow Mountains. A la costa atlantica franzosa sa chatta la pli auta duna da l’Europa, la Dune du Pyla.
Gronds flums èn Loire, Seine, Garonne, Rhone, Maas, Rain, Schelda, Shannon, Severn, Temsa e Trent.
Ils pli gronds lais èn Windermere, Lough Neagh, Lough Corrib, ina part dal Lai da Genevra, IJsselmeer e Markermeer.
Europa Centrala
[modifitgar | modifitgar il code]Grondas muntognas situadas en l’Europa Centrala èn las Alps, la barriera da las Muntognas Mesaunas en Germania, las Sudetas, parts da la Muntogna Dinara e las Carpatas. Medemamain da gronda dimensiun, ma betg fitg auta, è la dorsala baltica.
Il pli lung flum è il Danubi; quel percurra en l’emprima mesadad da ses curs l’Europa Centrala. Ils gronds flums laterals dal Danubi èn En, Morava, Drava, Tisza e Sava. Ulteriurs gronds flums en il Rain, l’Elba cun ses gronds flums laterals Moldau e Saale, l’Oder cun il flum lateral Warta sco er Visla e Gauja.
Gronds lais èn il Balaton, ina part dal Lai da Genevra, il Lai da Constanza, il Neusiedler See, ina part dal Lai Peipus, il Võrtsjärv ed il Lai da Neuchâtel.
Europa da l’Ost
[modifitgar | modifitgar il code]
La structura da la surfatscha da l’Europa da l’Ost è en vastas parts da la Planira da l’Europa Orientala planiva u ondulada. Muntagnarda è surtut la Peninsla Crim cun la Muntogna da la Crim e la Peninsla da Kola cun il Massif da Khibiny. Al cunfin vers l’Asia èn situads l’Ural ed il Caucasus.
Tranter las inslas russas dat surtut en egl la gronda insla dubla Nowaja Semlja ch’è situada en l’ost da la Mar da Barents.
Gronds lais en l’Europa da l’Ost èn il Lai Ladoga, il Lai Onega, il Lai Ilmen ed il Lai Peipus ch’è situà tant en l’Estonia sco er en la Russia.
Gronds flums che percurran la Planira da l’Europa Orientala èn Daugava, Niemen, Bug Meridiunal, Dnepr cun ses gronds flums laterals Sozh, Beresina, Pripiat e ses flums laterals Horyn, Desna, Psel ed Inhulets; medemamain il Don cun ils gronds flums laterals Chopjor, Medwediza e Siwerskyj Donez. Tras la Planira da l’Europa Orientala curra er la Volga cun ses gronds flums laterals Sura, Wetluga, Samara, Irgiz, Oka e Kama cun ses flums laterals Belaja e Wjatka. Ulteriurs gronds flums da l’Europa da l’Ost èn Dnester, Pechora ed Ural.
Europa dal Sid
[modifitgar | modifitgar il code]Grondas muntognas sin la Peninsla Iberica èn las Pireneas, la Sierra Nevada sco er l’auta planira da la Meseta che vegn cunfinada en il nord da la Muntogna Cantabrica ed en il sid da la Sierra Morena. En l’Italia èn situadas parts da las Alps, sin la Peninsla da las Apenninas ed en il nord da l’insla Sicilia sa chattan las Apenninas, en la Sicilia ultra da quai ils Monti Iblei, Monti Erei e Monti Sicani. L’Etna a Sicilia e las Inslas Liparicas (u Eolicas) cunfinantas èn vulcans u da derivanza vulcanica. Sin l’insla Sardegna è il Gennargentu la pli auta muntogna e sin l’insla Corsica il Massiv dal Monte Cinto. En las Pireneas datti anc intgins glatschers, per exempel sper l’Aneto, ed en las Apenninas sa chatta il glatscher situà il pli en il sid da l’Europa, il Glatscher dal Calderone.
Gronds flums sin la Peninsla Iberica èn Tajo, Ebro, Duero, Guadiana, Guadalquivir e Júcar. Ils gronds flums da la Peninsla da las Apenninas èn Po, Adisch e Tiber.
Gronds lais èn il Lai da Garda ed il Lago Maggiore.
Europa dal Sidost
[modifitgar | modifitgar il code]
Las pli grondas muntognas en l’Europa dal Sidost èn la Muntogna Dinarica, las Carpatas, la Muntogna dal Balcan, il Pindos ed il Taygetos. Tuttina sco il Pindos ed il Taurus èn er las Inslas Egeicas sa furmadas en rom da la furmaziun da muntognas alpidica. Las inslas èn muntagnardas e per part er grondas avunda per esser abitadas. Intginas da las inslas e peninslas en la part meridiunala da la Mar Egeica han vulcans, sco per exempel Methana, Ägina, Poros, Milos, Santorin, Nea Kameni, Kos, Gyali e Nisyros. La Mar Egeica finescha en il sid cun l’insla Creta, nua ch’i dat la Muntogna Ida, la Lefka Ori e la Muntogna Dikti.
Il pli lung flum è il Danubi che percurra en la segunda mesadad da ses viadi l’Europa dal Sidost. Ses pli gronds flums laterals èn Sava, Olt, Siret e Prut. Ulteriurs gronds flums èn Maritsa e Mureș, in flum lateral da la Tisza.
Gronds lais èn il Lai da Scutari, il Lai d’Ohrid ed il Lai Prespa.
Grondezza, cunfins e posiziun
[modifitgar | modifitgar il code]L’Europa na dispona da nagins clers cunfins geografics u culturals. Perquai è la dumonda nua che l’Europa cumenzia e nua ch’ella fineschia adina er ina dumonda da l’interpretaziun, la quala vegn la finala decidida en cunvegnientscha tranter las differentas gruppas d’interess.
Grondezza
[modifitgar | modifitgar il code]Cun radund 10 milliuns km² è l’Europa il segund pitschen continent. L’Europa ha in’extensiun da radund 4000 km dal nord al sid e da 5000 km da l’ost al vest.
Cunfins
[modifitgar | modifitgar il code]
Ils cunfins da l’Europa furman en il sid la Mar Mediterrana fin la Via da Gibraltar, en il vest l’Atlantic (il cunfin vers l’America dal Nord vegn per ordinari tratg tranter l’Islanda e la Grönlanda), en il nord la Mar dal Nord europeica ed en il sidost la Mar Caspica e Mar Naira sco er il Bosporus.
Ina definiziun dals cunfins tranter l’Europa e l’Asia che fiss incontestada e renconuschida generalmain na datti betg. Anzi vegn quest cunfin adina puspè determinà da nov, tut tenor ils criteris istorics ed ideologics che prevalan. Ozendi vegn resguardà sco ‹cunfin› la Muntogna da l’Ural, il flum Ural, la Mar Caspica, la Mar Naira, il Bosporus, la Mar da Marmara e las Dardanellas. Contestà è surtut il territori tranter la Mar Caspica e la Mar Naira. Per part vegn la chadaina dal Caucasus considerada sco cunfin, per part la Planira da Kuma-Manytsch (che colliava antruras sco via navigabla la Mar Caspica cun la Mar Naira). Betg dal tut clera è er la cunfinaziun en la Mar Egeica. Per ordinari vegn resguardà il cunfin politic tranter la Grezia e la Tirchia sco cunfin tranter l’Europa e l’Asia; en sia furma odierna exista quel dapi il 1923/1947.[3]
Extensiun
[modifitgar | modifitgar il code]
Il punct da l’Europa situà il pli en il vest sa chatta sin l’insla da grip portugaisa Monchique sper Flores (Azoras) cun radund ♁39° 27′ 0″ N, 31° 16′ 0″ V, sin la terra franca è quai il Cabo da Roca en il Portugal cun ♁38° 46′ 51,4″ N, 9° 30′ 2,9″ V.
Il punct situà il pli en l’ost furma il Cap Olenij cun ca. ♁76° 20′ 0″ N, 66° 58′ 0″ O en il nord da l’insla russa Nowaja Semlja. Sin la terra cuntanscha la muntogna da l’Ural en sia part settentriunala il 67avel grad da longhituda oriental.
Il punct situà il pli en il nord è Kap Fligely cun ♁81° 50′ 35″ N, 59° 14′ 22″ O sin la gruppa d’inslas russa Franz-Josef-Land, la quala vegn però per part attribuida a l’Asia. Incontestadamain a l’Europa appartegna la gruppa d’inslas norvegiaisa Svalbard, da la quala l’insla situada il pli en il nord, Rossøya, tanscha fin ♁80° 49′ 44,4″ N, 20° 20′ 32,3″ O. Sin la terra franca ha il Cap Nordkinn sin la peninsla Nordkinn en la Norvegia las coordinatas ♁71° 8′ 2″ N, 27° 39′ 0″ O.
Il punct situà il pli en il sid è Kap Tripiti sin l’insla greca Gavdos cun ♁34° 48′ 0″ N, 24° 7′ 0″ O. Sin la terra franca furma Punta de Tarifa en Spagna cun ♁36° 0′ 24″ N, 5° 36′ 29″ V il punct meridiunal dal continent.
Il punct central geografic da l’Europa sa chatta, tenor ina mesiraziun da l’institut geografic naziunal da la Frantscha dal 1989, en il vitg Purnuškės en il nord da Vilnius en la Lituania cun las coordinatas ♁54° 54′ 0″ N, 25° 19′ 0″ O.
Flums
[modifitgar | modifitgar il code]
Ils pli lungs flums da l’Europa èn: Volga (3531 km), Danubi (2811 km resp. 2857 km), Ural (2428 km), Dnepr (2285 km) e Don (1870 km). Er sin ils proxims plazs sa chattan surtut flums da l’Europa da l’Ost. Sin plaz 12 suonda il Rain (1236 km), sin plaz 14 l’Elba (1094 km), sin plaz 16 la Visla (1047 km), sin plaz 18 la Loire (1020 km) e sin plaz 20 il Tajo (1007 km).
Lais
[modifitgar | modifitgar il code]Ils pli gronds lais da l’Europa èn: Lai Ladoga (18 390 km² incl. inslas), Lai Onega 9616 km², Vänern 5650 km², Saimaa (4400 km² sco sistem da lais) e Lai Peipus 3555 km². Ils pli gronds lais ordaifer l’Europa dal Nord e da l’Ost – nua che sa chatta per lunschor la gronda part dals lais europeics – èn sin plazza 35 il Balaton en l’Ungaria (che furma il pli grond lai da l’Europa Centrala), il Lai da Genevra (36) ed il Lai da Constanza (39), il Lough Neagh en l’Irlanda dal Nord (47), il Lai da Scutari (49, Albania/Montenegro) ed il Lai da Garda (50). Sin plazza 85 suonda il Lai da Neuchâtel (il pli grond lai situà cumplettamain sin territori da la Svizra) e sin plazza 87 il Lago Maggiore.[4]
Muntognas e vulcans
[modifitgar | modifitgar il code]Pervi dals spustaments da las plattas tectonicas è sa furmà en l’Europa in grond dumber da muntognas. Las pli impurtantas èn tranter auter il Caucasus, l’Ural, las Alps, las Pireneas, las Apenninas e las Carpatas. Las pli autas muntognas èn l’Elbrus (5642 m), suandà da numerus ulteriurs pizs situads en il Caucasus. Senza il Caucasus – dal qual l’appartegnientscha a l’Europa è contestada – sa preschenta il suandant maletg: Mont Blanc (4810 m), Piz da Dufour (4634 m), Dom (4545 m), Weisshorn (4505 m), Lyskamm (4480 m) e Matterhorn (4478 m). Abstrahà dal Mont Blanc (cunfin Frantscha/Italia) sa chattan quests pizs tuts en Svizra (resp. al cunfin Svizra/Italia).
Pervi dals moviments da las plattas tectonicas datti en l’Europa er numerus vulcans, surtut al cunfin da la platta eurasica. Ils pli gronds èn (tenor autezza): Etna (tranter 3370 e 3400 m, Sicilia/Italia); Ponta do Pico (2351 m), Azoras/Portugal; Beerenberg (2277 m), Jan Mayen/Norvegia. I suondan plirs vulcans islandais (che sa chattan per part sut glatschers), plinavant Vesuv (ca. 1200 m), Italia; Cabeço Gordo (1043 m), Azoras/Portugal; Stromboli (ca. 926 m), Italia; Santorin (575 m), Grezia.
Zonas da vegetaziun e climaticas
[modifitgar | modifitgar il code]
La gronda part da l’Europa sa chatta en la zona temprada chauda. Dal vest a l’ost sa reduceschan las influenzas maritimas successivamain e crescha l’influenza continentala sin il clima. Quai vul dir che las differenzas da temperatura tranter las stagiuns daventan pli grondas e la quantitad da precipitaziuns sa diminuescha. Il nord da l’Europa è d’attribuir a la zona temprada fraida e subpolara. En il vest da quella (Norvegia, Islanda) sa fa sentir pli ferm il Current dal Golf. En il sid dal continent regia cun il clima mediterran in clima subtropic. Las stads èn qua chaudas e sitgas, ils envierns miaivels ed umids.
La vegetaziun natirala da l’Europa è segnada en il nord (surtut Svezia e Finlanda) d’ina vegetaziun da guauds da guglias boreala, da guauds da feglia e maschadads en las ladezzas centralas (p.ex. Germania e Reginavel Unì) e da guauds da feglia subtropic-mediterrans en il sid (surtut en Spagna, en l’Italia ed en Grezia).[5]
Annotaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ Europa, Entstehung eines Kontinents. Mediateca arte.tv.
- ↑ United Nations Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings.
- ↑ Cf. p.ex. Brockhaus Enzyklopädie, 21avla ed. F.A.Brockhaus. Lipsia/Mannheim 2006, artitgel Europa e The New Encyclopaedia Britannica, 1998, artitgel Europe.
- ↑ Tenor Liste der grössten Seen in Europa.
- ↑ Center for Sustainability and the Global Environment (Institute for Environmental Studies, University of Wisconsin-Madison), Potential Vegetation Europe, consultà ils 21 da zercladur 2008.
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]- Heinrich-Böll-Stiftung, Deutsche Gesellschaft für Auswärtige Politik, Le Monde diplomatique (ed.): Europa-Atlas. Daten und Fakten über den Kontinent. Berlin 2014.
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Europa – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio