Immanuel Kant

Ord Wikipedia
Questa pagina è scritta en rumantsch grischun. Igl exista er in artitgel davart Immanuel Kant en puter.
Immanuel Kant l’onn 1791, maletg da Gottlieb Doebler

Immanuel Kant (* 22 d’avrigl 1724 a Königsberg, Prussia; † 12 da favrer 1804 a Königsberg) è stà in filosof da l’illuminissem. El vala sco in dals impurtants represchentants da la filosofia da l’occident. Si’ovra Kritik der reinen Vernunft (1781) marchescha ina vieuta en l’istorgia da la filosofia ed il cumenzament da la filosofia moderna.

Kant ha stgaffì ina nova perspectiva cumplessiva en la filosofia che dueva influenzar a moda decisiva la discussiun fin en il 21avel tschientaner. Latiers na tutga betg mo si’influenza sin la teoria da l’enconuschientscha cun la Kritik der reinen Vernunft (1781), mabain er sin l’etica cun la Kritik der praktischen Vernunft (1788) e sin l’estetica cun la Kritik der Urteilskraft (1790). Ultra da quai ha Kant scrit impurtantas ovras davart la filosofia da la religiun, dal dretg e da l’istorgia e contribuziuns davart l’astronomia e las geoscienzas.

Vita[modifitgar | modifitgar il code]

Lieu d’abitar da Kant a Königsberg

Immanuel (en il register da batten: Emanuel; il di da naschientscha da Kant era tenor il chalender prussian il da da s. Emanuel) Kant è naschì sco quart uffant dal cuntschapels e seller Johann Georg Kant e da sia dunna Anna Regina, nata Reuter. La mamma era oriunda d’ina famiglia da cuntschapels da Königsberg, ils perdavants dal bab derivavan da la Lettonia. Dals otg fragliuns da Kant han be quatter cuntanschì la vegliadetgna da creschì.[1]

La famiglia da Kant manava ina vita orientada fermamain a las valurs pietisticas e la mamma era fitg averta per dumondas da furmaziun. Il 1732 è Kant vegnì al Collegium Fridericianum, nua ch’ins deva en spezial paisa a las linguas classicas. Gia il 1740 ha el cumenzà cun il studi a l’Universitad d’Albertus a Königsberg.

Schebain Kant era l’emprim s’inscrit per teologia, sco che quai vegn pretendì d’in da ses emprims biografs, na sa lascha betg pli reconstruir da las actas da l’universitad. En mintga cas è Kant s’interessà fermamain per las scienzas natiralas ed è tranter auter sa fatschentà cun la filosofia – ses rom da studi per propi – sco er cun filosofia da la natira e matematica elementara.

Il 1746 ha el publitgà sia scrittira Gedanken von der wahren Schätzung der lebendigen Kräfte. Pervia da la mort da ses bab il 1746 e perquai che ses professer n’ha betg acceptà si’ovra sco lavur da finiziun, ha Kant interrut ses studi. El ha bandunà Königsberg ed ha gudagnà ses da viver sco scolast privat en trais differentas famiglias en il conturn da la citad.

Il 1754 è Kant returnà a Königsberg ed ha reprendì il studi (ses anteriur professer era mort en il fratemp). Gia il 1755 ha el publitgà cun Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels si’emprima scrittira d’impurtanza. Anc il medem onn è suandada si’abilitaziun Die ersten Grundsätze der metaphysischen Erkenntnis (Nova dilucidatio); tras quest’ovra è el daventà docent privat a Königsberg ed ha cumenzà sia vasta activitad d’instrucziun. Tar ses roms d’instrucziun tutgavan la logica, la metafisica, la filosofia da la morala, la teologia natirala, la matematica, la fisica, la mecanica, la geografia, l’antropologia, la pedagogia ed il dretg natiral. Sias prelecziuns èn fruntadas sin grond interess. Johann Gottfried Herder, ch’ha visità ils onns 1762–64 prelecziuns tar Kant, ha scrit pli tard: «Cun plaschair ed engraziaivladad ma regord jau da mes onns da giuventetgna d’avair fatg l’enconuschientscha e d’avair suandà las prelecziuns d’in filosof che m’è stà in vair magister da l’umanitad (...). Sia filosofia svegliava l’agen pensar e per quest intent na poss jau strusch m’imaginar insatge pli elegì ed effizient che sia moda da referir.»[2]

L’onn 1759 ha Kant candidà senza success per la professura da logica e metafisica a Königsberg. Ina professura per poetica ch’al è vegnida offerta il 1764 ha Kant refusà. Ils onns 1766 fin 1772 ha Kant lavurà sco sutbibliotecari da la biblioteca roiala. L’onn 1769 avess el gì chaschun da daventar docent ad Erlangen ed il 1770 a Jena, ma omaduas giadas ha el decidì da betg dar suatientscha al clom. L’onn 1770, cun 46 onns, ha Kant lura pudì surpigliar la professura da logica e metafisica a Königsberg, a la quala el aspirava. Il medem onn ha el preschentà in’ulteriura dissertaziun en furma dal studi Formen und Gründe der Sinnes- und Verstandeswelt. Questa professura ha Kant occupà fin ch’el ha terminà sia carriera academica per motivs da vegliadetgna (l’onn 1796, cun 72 onns). Er il clom a l’Universitad da Halle l’onn 1778 – che fiss stà collià cun ina paja bundant pli auta e cun bler prestige – ha Kant refusà. Ils onns 1786 e 1788 è Kant stà rectur da l’Universitad da Königsberg. Il 1787 è el en pli vegnì recepì en l’Academia da las scienzas da Berlin.

Ils davos 15 onns da sia vita èn stads segnads d’in conflict adina pli spinus cun l’autoritad da censura. Suenter la mort dal retg Friedrich II aveva ses successur Friedrich Wilhelm II surdà la direcziun da quella al nov minister da cultus Johann Christoph von Woellner. En ses edict dal 1794 aveva quel inculpà Kant d’avair degradà tschertas ductrinas fundamentalas da la sontga scrittira e dal cristianissem. Kant ha instruì vinavant fin il 1796, era dentant suttamess a la directiva da betg publitgar scrittiras religiusas, damai che quellas cuntegnian ideas deisticas che na sajan betg cumpatiblas cun la Bibla.

Kant vegn savens descrit sco persuna professurala in pau steria ch’era s’obligada ad in curs dal di sever e ch’era concentrada rigurusamain sin sia lavur. Quest maletg è dentant sursegnà. Sco student era el in bun giugader da chartas e gudagnava schizunt ina part da ses custs da viver cun sa participar a turniers da bigliard. Medemamain fascheva el gugent part da societads e valeva là sco persuna galanta e vestgida a la moda ch’era buna da raquintar senza fin anecdotas divertentas.[3]

Kant en il ravugl da sia societad da maisa. Maletg dad Emil Doerstling (1892/93)

Tenor atgna indicaziun da Kant en sia scrittira Der Streit der Fakultäten ha el pir cumenzà a sa suttametter ad in urden dal di ordinà en la vegliadetgna da 40 onns, suenter ch’el era sa sentì necessità da parter en sias forzas per motivs da sanadad. Dapi lura sa laschava el clamar da ses servient a las 4:45 uras e gieva a letg a las 22 uras. Da mezdi envidava el per regla amis, cun ils quals el manava lungas conversaziuns da tut gener, dentant senza ventilar dumondas filosoficas. Plinavant fascheva el mintga di da las medemas uras ina spassegiada. I vegn schizunt pretendì che la glieud da Königsberg avevi la disa da drizzar las uras suenter Kant. Facticamain èsi dentant surtut Heinrich Heine ch’ha derasà il maletg dal curs dal di rigurus da Kant en sia scrittira Zur Geschichte der Religion und Philosophie in Deutschland.

Kant ha quasi passentà si’entira vita en la citad da Königsberg ch’era enconuschenta da quel temp sco ordvart liberala e cosmopolitica. E là è Kant er mort il 1804 en la vegliadetgna da bunamain 80 onns. Ses davos pleds duain esser stads: «Igl è bun.»[4] Il monument da fossa da Kant sa chatta a l’exteriur dal dom da Königsberg, en l’uschenumnada Stoa Kantiana.  

Filosofia[modifitgar | modifitgar il code]

Cun sia moda da pensar critica («Sapere aude – hajas il curaschi da far diever da tes agen intelletg!») vala Kant sco il pli impurtant pensader da l’illuminissem tudestg. Per regla part’ins si’ovra en ina fasa precritica ed en ina fasa critica, perquai che sia posiziun è sa midada marcantamain il pli tard cun la publicaziun da la Kritik der reinen Vernunft (1781). Anc fin ils onns 1760 sa lascha Kant attribuir al raziunalissem en successiun da Leibniz e Wolff. Kant sez ha caracterisà questa fasa sco «sien dogmatic».[5]

En sia (segunda) dissertaziun da l’onn 1770 sa lascha gia fastizar ina ruptura marcanta. Sper la raschun è uss er la contemplaziun ina funtauna d’enconuschientscha ch’è da resguardar. Da vulair declerar enconuschientschas da la raschun sco enconuschientschas contemplativas scuvra el sco rampign. La dissertaziun e ses clom a l’universitad mainan a la famusa fasa da taschair, durant la quala Kant ha elavurà sia nova teoria da l’enconuschientscha che dueva vegnir enconuschenta sut il num criticissem e che vegn discutada intensivamain fin oz. Pir suenter indesch onns da lavur intensiva è quella vegnida publitgada en furma da la Kritik der reinen Vernunft. En quest’ovra ha Kant respundì la dumonda tge premissas che pussibiliteschan insumma l’enconuschientscha. A basa da questa lavur ‹preparatorica› ha Kant alura pudì sa deditgar en la vegliadetgna da 60 onns als temas ch’al parevan ils impurtants per propi, numnadamain a la filosofia pratica ed a l’estetica.

Perioda precritica[modifitgar | modifitgar il code]

Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels, frontispizi da l’emprima ediziun dal 1755

Fin a sia promoziun l’onn 1755 ha Kant lavurà sco magister privat ed ha elavurà sias emprimas scrittiras che tractavan dumondas da la filosofia da la natira. Uschia il 1749 Gedanken von der wahren Schätzung der lebendigen Kräfte (AA I, 1–181) ed il 1755 la Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels (AA I, 215–368), en la quala el ha preschentà ina teoria davart l’origin dal sistem planetar tenor ils princips da Newton (uschenumnada Teoria da Kant-Laplace che vala fin oz sco cumprovada en ses fundaments). Il medem onn è el vegnì promovì cun ina lavur davart il fieu (De igne, AA I, 369–384) ed è sa habilità cun ina lavur davart ils emprims princips da l’enconuschientscha metafisica (Nova dilucidatio, AA I, 385–416), omaduas scrittas en latin.

Suenter intginas scrittiras pli pitschnas è cumparì il 1762 il tractat Der einzige mögliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes, en il qual Kant ha empruvà da cumprovar che tut ils mussaments per l’existenza da Dieu preschentads fin alura na sajan betg valabels. Kant ha sinaquai preschentà in’atgna versiun d’in mussament da Dieu ontologic che dueva remediar ils sbagls da las emprovas precedentas.

Ils proxims onns èn segnads d’ina schientscha creschenta envers la metoda da la metafisica tradiziunala. Questa tenuta sa mussa oravant tut en la scrittira da Kant ch’è bain la pli divertenta en il senn litterar, Träume der Metaphysik (1766), che furma ina critica dad Emanuel Swedenborg.

En sia scrittira cumparida il 1770 De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis differenziescha Kant per l’emprima giada cleramain tranter l’enconuschientscha sensitiva da las apparientschas dals objects (Phaenomena) e l’enconuschientscha dals objects sco ch’els èn per propi cun agid da la raschun (Noumena). Spazi e temp considerescha el sco ‹contemplaziuns puras› appartegnentas al subject che sajan necessarias per pudair ordinar las apparientschas tranter pèr. Cun quai ha Kant anticipà dus elements centrals da sia filosofia critica da pli tard, cumbain che sia metoda è anc dogmatica e ch’el è da l’avis ch’ina enconuschientscha intellectuala dals objects sco ch’els èn per propi saja pussaivla. Ma tgi che decleria enconuschientschas da la raschun sco enconuschientschas da la contemplaziun commettia il vitium subreptionis, il sbagl dal rampign. Ils proxims diesch onns ch’èn segnads da la vieuta a la filosofia critica duevan restar senza pli grondas publicaziuns (ils ‹onns mits›).

Tenor il sistem filosofic cumplessiv che Kant ha sviluppà en il decurs dals decennis vegnints ha quella da respunder trais dumondas, las qualas fineschan en ina quarta:

1. Tge poss jau savair?

2. Tge duai jau far?

3. Tge poss jau sperar?

4. Tge è l’uman?

Las dumondas vegnan mintgamai elavuradas da la teoria da l’enconuschientscha, da l’etica e da la filosofia da la religiun. Kant sez ha preschentà en sia perioda critica in text fundamental tar mintgin da quests champs. En lur summa respundan els la dumonda ‹Tge è l’uman?› ord vista filosofica. Ina resposta empirica ord vista pragmatica ha Kant empruvà da dar en si’antropologia.

La ‹Kritik der reinen Vernunft› en survista[modifitgar | modifitgar il code]

Kritik der reinen Vernunft, frontispizi da l’emprima ediziun dal 1781

Cura che Kant ha publitgà il 1781 la Kritik der reinen Vernunft era sia filosofia sa midada a moda fundamentala. Avant che tractar singulas dumondas metafisicas vul Kant respunder la dumonda, co che metafisica sa laschia insumma realisar tenor criteris scientifics. Ina tala metafisica, uschia argumentescha Kant, sto ademplir la pretensiun da cuntegnair enconuschientschas fundamentalas che valan a priori. La Kritik der reinen Vernunft tracta questas cundiziuns da l’enconuschientscha genuinas – vul dir ch’èn pussaivlas independentamain da mintga furma d’experientscha empirica – en trais parts: 1) l’estetica transcendentala sco teoria da la pussaivladad da la contemplaziun; 2) l’analitica da las noziuns e 3) l’analitica dals princips che prestan mintgamai il medem per noziuns e conclusiuns. Quests ultims tutgan tar la logica transcendentala; els na sa laschan dentant betg definir ord vista transcendentala sco fundamentals, damai che l’unitad da l’experientscha ch’els stgaffeschan è l’emprim be subjectiva ed ha objectivamain be ina funcziun regulativa. Enstagl dad els cuntegna la logica transcendentala ina dialectica transcendentala, la quala Kant vesa sco ina logica dad errurs inevitabels da la raschun. En quest rom ha er lieu la discussiun da posiziuns metafisicas classicas che Kant demascrescha sco successiun da talas errurs. Questas quatter parts da la Kritik der reinen Vernunft furman la scienza elementara transcendentala. Silsuenter tracta Kant en la scienza metodica transcendentala ils proceders didactics ed argumentativs che duain valair empè da la metafisica pli veglia e dogmatica. Pervia da las refutaziuns da las cumprovas da Dieu cuntegnidas en il cudesch, ha il Vatican mess il 1827 la Kritik der reinen Vernunft sin l’index dals cudeschs scumandads.

L’estetica transcendentala preschenta las furmas da la sensualitad ch’existan a priori. Igl èn quai las duas contemplaziuns puras spazi e temp. Cun definir spazi e temp sco las furmas da la cumpart sensuala da l’enconuschientscha, daventan ellas il fundament da la matematica sco scienza apriora, ma er da las scienzas natiralas e da l’enconuschientscha da mintgadi. I n’è pia betg necessari da differenziar – sco en il wolffianissem – tranter in spazi ideal da la matematica ed in spazi real dal interacziuns fisicas u – sco tar Newton – tranter in spazi real da la fisica ed in spazi fenomenal da l’experientscha. Tut las contemplaziuns èn experientschas sensitivas entaifer in urden spazial e temporal che furma la basa da las relaziuns tranter ils objects sco che nus als percepin.

En l’emprima part da la logica transcendentala, l’analitica transcendentala, postulescha Kant ch’i dovria per l’enconuschientscha tschertas noziuns puras, las categorias. Pir cun lur agid possian impressiuns sensualas daventar objects da l’experientscha. Questas noziuns chatta Kant cun sa far via tras tut las cumbinaziuns logicas pussaivlas che sa dattan or da l’imaginaziun. Cun applitgar las categorias sin spazi e temp sa furma in sistem da princips che valan a priori e che furman las cundiziuns fundamentalas en la percepziun d’objects, sco per exempel la colliaziun causala da tut las apparientschas. Tras quai è dada la pussaivladad d’ina matematica pura e d’ina scienza natirala pura. Ma cun definir las categorias sco indispensablas per cuntanscher l’unitad da las apparientschas, resulta che questas noziuns n’èn betg applitgablas directamain sin las chaussas sezzas (‹objects en sai›, noumenon), mabain mo indirect cun stimular la sensualitad e cun crear uschia en la schientscha individuala imaginaziuns en l’urden da spazi e temp.

La raschun umana sa stentia da surpassar l’enconuschientscha sensuala e d’enconuscher l’absolut. Faschond quai sa scumbiglia ella dentant en deposiziuns cuntradictoricas (las uschenumnadas antinomias), damai ch’ils criteris davart la vardaivladad na sajan betg applitgabels sin champs nua ch’ins saja necessità da desister da l’experientscha. Tuttina saja il basegn da la raschun da far quest’emprova indispensabel, pertge che be uschia sa laschia crear ina cumbinaziun utila tranter champ d’experientscha e subject. Questas errurs e cuntradicziuns necessarias analisescha Kant en la segunda part da la logica transcendentala, la dialectica transcendentala. Las cumprovas metafisicas (per exempel per l’immortalitad da l’olma, l’immensitad da l’univers u l’existenza da Dieu) mainian ad antinomias indissolviblas; las ideas da la raschun sa laschian numnadamain be applitgar cun senn sco noziuns regulativas en il process d’enconuscher las experientschas. Kant vegn a la conclusiun che l’existenza da Dieu, l’immortalitad da l’olma e l’eternitad dal mund na possian betg daventar l’object d’ina enconuschientscha pussaivla. En spezial per la libertad – chapida a moda transcendentala – demussa el dentant che quella na possia mai vegnir refutada, ni tras pura raschun ni tras experientscha. Situaziuns pon dentant er nascher a moda spontana, entant che la raschun las po be chapir sco cas da regularitad empirica (casualitad); perquai pon ins er attribuir mintga apparientscha ad ina causa transcendentala, per exempel a la libra voluntad da l’uman u a Dieu.

Teoria da l’enconuschientscha[modifitgar | modifitgar il code]

‹Tge poss jau savair?› En sia fasa precritica represchentava Kant in raziunalissem revisionistic tenor la scola da Wolff. Tras si’emprova da cumbinar la metafisica da la monadologia cun la filosofia da la natira dad Isaac Newton e tras il studi da Hume è Kant vegnì sveglià – sco ch’el di sez – da ses «sien dogmatic».[6] El renconuscha la critica da David Hume envers il raziunalissem sco metodicamain correcta, vul dir: deducir l’enconuschientscha be da la raschun, senza contemplaziun sensuala, n’è per el betg pli pussaivel. Da l’autra vart maina l’empirissem da Hume a la conclusiun ch’ina enconuschientscha segira na saja insumma betg pli pussaivla, pia al scepticissem. Quel resguarda Kant dentant sco fauss, damai che tschertas conclusiuns sinteticas a priori èn evidentas – surtut en la matematica (p.ex. la tschertezza a priori da l’equaziun 7+5=12) ed en la fisica classica. Tuttina attestescha el al scepticissem da Hume d’avair «incità la sbrinzla [metodica] vi da la quala sa lascha envidar la glisch [da la teoria da l’enconuschientscha]». Uschia arriva Kant a la dumonda, co che enconuschientscha saja insumma pussaivla (ed en spezial a priori); che enconuschientscha saja pussaivla, demussian las prestaziuns da la matematica e da la fisica cleramain. Sut tge circumstanzas – uschia la dumonda da Kant – è enconuschientscha pia insumma pussaivla?

La Kritik der reinen Vernunft, en la quala Kant formulescha sia teoria da l’enconuschientscha sco basa per ina metafisica scientifica, è pia ina confruntaziun tant cun la filosofia raziunalistica sco er cun la filosofia empiristica dal 18avel tschientaner. A medem temp daventa la Kritik der reinen Vernunft ina confruntaziun cun la metafisica tradiziunala, uschè lunsch sco quella represchenta concepts e models per declerar il mund ordaifer nossa experientscha. Cunter il dogmatissem dals raziunalists (p.ex. Christian Wolff u Alexander Gottlieb Baumgarten) ha Kant fatg valair ch’enconuschientscha na saja betg pussaivla senza contemplaziun sensuala, vul dir senza percepziun. Envers l’empirissem ha el argumentà che la percepziun sensuala restia nunstructurada senza che la raschun agiunta noziuns e la collia tras sentenzias e conclusiuns, vul dir tras reglas, cun la percepziun.

Tenor Kant succeda tutta enconuschientscha en furma da sentenzias. En questas sentenzias vegnan las contemplaziuns, che derivan da la sensualitad, colliadas cun las noziuns da la raschun (Synthesis). Sensualitad e raschun èn las duas sulettas funtaunas da l’enconuschientscha; ellas èn egualas ed independentas ina da l’autra. «Patratgs senza cuntegn èn vids, contemplaziuns senza noziuns èn tschorvas.»[7]

Co vegni pia a l’experientscha, a l’enconuschientscha dal mund? Kant discutescha questa dumonda en l’analitica transcendentala che furma la segunda part da sia Kritik der reinen Vernunft. Avant determinescha el dentant en l’estetica transcendentala ils fundaments sensuals da la percepziun. Tras las percepziuns puras spazi e temp differenziain nus tenor Kant in senn exteriur, en il qual imaginaziuns en il spazi èn dadas ina sper l’autra, ed in senn interiur, cun il qual nus percepin imaginaziuns en ina successiun cronologica. Las percepziuns puras spazi e temp èn uschia las furmas da tuttas imaginaziuns sensualas dals objects insumma, perquai che nus na pudain betg imaginar quels senza spazi e temp. Ils senns èn dentant receptivs, vul dir ch’els cuntegnan imaginaziuns be sch’els vegnan stimulads d’in mund exteriur (l’object en sai) che n’è betg perceptibel cun agid da noziuns.

Ma Kant na represchenta betg ina simpla teoria da reproducziun. Tenor sia famusa vieuta copernicana n’enconuschain nus betg ils objects en sai, mabain be lur apparientscha. L’apparientscha è quai ch’il subject da l’enconuschientscha percepescha sco object tras contemplaziun sensuala.[8] Las reglas fundamentalas che determineschan quai che nus enconuschain vi dals objects èn pia las atgnas structuras da la sensualitad e da la raschun e betg forsa princips ontologics che fissan cuntegnids en l’esser sez. L’uman enconuscha pia a basa da si’atgna abilitad d’enconuscher persunala e na sa betg sche quest’enconuschientscha ha propi ina correspundenza en il mund exteriur. Questa «vieuta en la moda da pensar»[9] dilucidescha Kant en l’introducziun da la segunda ediziun da la Kritik der reinen Vernunft. El sa referescha a Copernicus ch’explitgescha il moviment vesaivel dals planets e da las stailas tras il moviment dal mund enturn l’atgna axa ed enturn il sulegl. L’aspectatur è quel che sa mova, betg il tschiel stailì. Uschia sco che nus ans imaginain il mund, datti objects dals quals l’impressiun vegn recepida dals senns – la sensualitad vegn incitada. Nus percurschain dentant be il resultat da questa stimulaziun, las contemplaziuns sensualas. Las apparientschas ans vegnan be dadas en furma d’objects en il spazi. Lur esser en il spazi è schizunt ina cundiziun per lur existenza. Il mund exteriur chapì sco summa da tut las apparientschas è en quel mument gia in’imaginaziun subjectiva. Talas contemplaziuns empiricas furmadas da singuls elements numna Kant sensaziuns. Spazi e temp vegnan dentant agiuntads a las sensaziuns (da la materia) sco furmas puras da la contemplaziun sensuala. Quests dus elements èn las furmas puras da la contemplaziun umana e na valan betg per ils objects sezs. Quai munta che mintga furma d’enconuschientscha è adina dependenta dal subject. Nossa realitad èn las apparientschas, vul dir tut quai che sa manifestescha en spazi e temp. Che nus n’essan betg abels d’ans imaginar objects senza spazi e temp è d’attribuir tenor Kant a nossas limitaziuns e betg als objects sezs. Sche spazi e temp existan er en ils objects en sai na pudain nus betg savair.

Las apparientschas sezzas na mainan dentant anc betg a noziuns, nundir a sentenzias. Ellas èn l’emprim dal tuttafatg nundeterminadas. Las ponderaziuns da Kant davart questa tematica èn cuntegnidas en la part davart la logica transcendentala. Quella tracta la cumpart da la raschun vi da l’enconuschientscha ed è dividida en ina teoria da las noziuns ed en ina teoria da las sentenzias. Las noziuns derivan da la raschun; quella las furma a moda spontana, ma tenor reglas, cun agid da l’imaginaziun productiva. Per pudair far quai dovri la conscienza da sasez productiva sco fundament da tut il pensar. Il punct central da la teoria da l’enconuschientscha kantiana furma la conscienza pura (vul dir abstrahada da tutta contemplaziun sensuala) dal ‹jau pens›; quella sa lascha er definir sco autoattribuziun dal mental. Questa conscienza da sasez furma l’origin da las noziuns da la raschun puras, las uschenumnadas categorias. Categorias vegnan furmadas da la raschun tenor las quatter funcziuns quantitad, qualitad, relaziun e modalitad.

Tavla da las categorias
Quantitad: unitad
pluralitad
totalitad
Qualitad: realitad
negaziun
limitaziun
Relaziun: inerenza e subsistenza
causa ed effect
agir e subir
Modalitad: pussaivladad – nunpussaivladad
existenza – inexistenza
necessitad – casualitad

A basa da las categorias e cun agid dal giudizi (l’abilitad da subsummar sut reglas) furma la raschun las sensaziuns tenor uschenumnads schemas. In schema è il proceder general da l’imaginaziun d’attribuir ad ina noziun ses maletg. Per exempel ves jau sin via insatge cun quatter chommas; jau enconusch: quai è in terrier. Jau sai: in terrier è in chaun, è in mammal, è ina creatira. Schemas èn pia noziuns generalas structurantas (tut tenor da plirs stgalims) che na pon betg vegnir gudagnadas da la contemplaziun empirica. Ellas derivan da la raschun ma sa refereschan a la percepziun.

Suenter avair descrit co che enconuschientscha funcziuna, arriva Kant a la dumonda fundamentala, numnadamain sche metafisica scientifica saja insumma pussaivla. Èsi pussaivel d’arrivar da puras ponderaziuns da la raschun a constataziuns ch’èn ablas d’augmentar noss’enconuschientscha? U en la formulaziun da Kant: Èn enconuschientschas sinteticas pussaivlas a priori?

Kant vegn a la conclusiun che quai saja pussaivel grazia a las categorias. La noziun da la relaziun cumpiglia per exempel las categorias substanza, causalitad e reciprocadad. A l’exempel da la causalitad sa lascha mussar: en nossa percepziun sensuala distinguain nus dus fenomens che succedan in l’auter. Lur colliaziun en furma da causa ed effect po dentant esser invisibla per nossa percepziun. Da quai resulta che la causalitad vegn pensada. U formulà autramain: La casualitad ans cumpara be sco princip fundamental da la natira perquai che nus ans figurain la casualitad en la natira percepida tras ils senns. Tuttina sa distanziescha Kant cleramain da la rolla predominanta u schizunt exclusiva ch’ils raziunalists attribueschan a la raschun. Categorias senza contemplaziun sensuala, uschia Kant, en be furmas e perquai vidas; per las activar basegni sensaziuns empiricas. Quai definescha er il cunfin da nossa enconuschientscha.

Ma co sa sviluppan teorias metafisicas? Quai è ina dumonda da la raschun che furma tenor Kant quella part da l’abilitad da pensar umana, cun la quala nus train conclusiuns a basa da noziuns e sentenzias. Igl è in tratg caracteristic da la raschun d’aspirar enconuschientschas adina pli vastas e da vulair enconuscher a la fin l’infinit ed absolut. Ma en quel mument perda la raschun il terren sut ils pes e passa da l’enconuschientscha fundada a moda sensuala a puras speculaziuns. Faschond quai producescha ella necessariamain las trais ideas transcendentalas immortalitad (olma), libertad (cosmos) ed immensitad (Dieu). En la dialectica che furma la scienza da la parita mussa Kant che l’existenza da quests princips regulativs na sa lascha ni cumprovar ni refutar.

Per Kant èsi in stgandel che la filosofia n’è betg stada abla fin qua da decider las cuntraversas tradiziunalas entaifer la metafisica. Sia finamira èsi da dar a la metafisica – sco Thales a la matematica u Galilei a las scienzas natiralas – ina metoda che lubescha d’arrivar a constataziuns plausiblas. La via per cuntanscher questa finamira è da definir ils cunfins da quai che sa lascha enconuscher e da refutar pretensiuns d’enconuschientscha transcendentas. Kant resumescha quest proceder en la formulaziun – che pudess tgunsch vegnir malchapida ordaifer ses context – ch’ins stoppia «dissolver [en la metafisica] la savida per insumma avair spazi per la cretta».[10] Sco objects da questa ‹cretta› definescha el ils trais postulats da la raschun pratica.

L’emprima ediziun da la Kritik der reinen Vernunft è vegnida recepida be a moda targlinanta ed en las recensiuns èn sa manifestadas malchapientschas considerablas. Perquai ha Kant publitgà il 1783 las Prolegomena che duain introducir a moda enclegentaivla en la filosofia critica. Er dumondas da la filosofia da la natira reprenda Kant puspè en sias Metaphysische Anfangsgründe der Naturwissenschaft (1786). En quest’ovra emprova el da fundar la fisica da Newton sin ses princips critics. La finala sviluppa el dentant ina teoria da las forzas che maina sur Newton ora e che furma il punct da partenza per la filosofia da la natira da l’idealissem tudestg.

Filosofia pratica[modifitgar | modifitgar il code]

Fundaments da la filosofia da la morala[modifitgar | modifitgar il code]

Kant prelegia davant uffiziers russ

La dumonda ‹Tge duai jau far?› furma la basa da l’etica kantiana. Ma ina resposta a questa dumonda è pir stada pussaivla suenter avair publitgà las retschertgas davart la teoria da l’enconuschientscha en furma da la Kritik der reinen Vernunft; quellas furman numnadamain er il fundament critic per la filosofia pratica.

A las dumondas areguard il fundament da la filosofia da la morala aveva Kant be fatg allusiun en ils chapitels finals da la Kritik der reinen Vernunft. Il 1785 ha el approfundà questa tematica en l’ovra Grundlegung zur Metaphysik der Sitten. Qua vegn sviluppà l’imperativ categoric sco princip fundamental da l’etica. Plinavant vegn l’idea da la libertad (ch’era sa mussada sco betg cumprovabla en la Kritik der reinen Vernunft) giustifitgada sco postulat fundamental e necessari da la raschun pratica. Suenter avair repassà intginas parts da la Kritik der reinen Vernunft per la segunda ediziun il 1787 è cumparida il 1788 la Kritik der praktischen Vernunft. Qua reveda Kant per part l’access argumentativ ch’el aveva elegì en la Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, entant che las ponderaziuns orientadas a l’agir survegnan dapli spazi.

En questas duas scrittiras examinescha Kant las cundiziuns e las pussaivladads da formular duairs ch’èn moralmain liants. Quai na duai betg succeder sin fundament da la religiun, da l’intelletg uman ordinari u da la pratica empirica, mabain sa basond sin la raschun pratica. Entaifer las ponderaziuns da Kant davart l’etica èn trais elements centrals: la noziun da la buna veglia, la supposiziun da la libertad da la voluntad e la furma logica d’in imperativ categoric che po sco suletta garantir ch’ina pretensiun morala saja impegnativa. Kant vesa il fundament da la morala en l’autodeterminaziun da la libra voluntad tras in princip absolut: «La voluntad è l’abilitad d’eleger be quai che la raschun renconuscha independent da l’inclinaziun sco praticamain necessari, vul dir sco bun.»[11]

Kant argumentescha che mintga uman chattia la norma da la moralitad en ses intern e ch’el duaja furmar la maxima da ses agir tenor quest princip general: «Princips pratics èn sentenzas che cuntegnan ina determinaziun generala da la voluntad, la quala enserra da sia vart pliras reglas praticas. Els èn subjectivs u be maximas, sche la cundiziun vegn considerada dal subject sco be valaivla per l’atgna voluntad; els èn dentant objectivs u leschas praticas sche lur cundiziun vegn renconuschida sco objectiva, vul dir sco valaivla per la voluntad da mintga creatira raschunaivla.»[12]

La determinaziun da la voluntad raschunaivla exclusivamain tras sasezza pretenda pia da drizzar la maxima da l’agen agir tenor il princip da la moralitad. Per l’uman che n’è betg ina creatira puramain raziunala, mabain a medem temp sensuala, s’exprima quest princip en la furmla d’in imperativ categoric sco pretensiun absoluta. En la Grundlegung zur Metaphysik der Sitten è l’imperativ categoric cuntegnì en pliras formulaziuns; quellas han mintgamai in auter punct da referenza (natira, umanitad, legislaziun ‹abstracta›) e cumpletteschan ina l’autra. La formulaziun la pli enconuschenta sa cloma: «Agescha be tenor quella maxima, da la quala ti pos a medem temp vulair ch’ella daventia ina lescha generala.»

Senza libertad na fiss l’imperativ categoric betg pussaivel, da l’autra vart sa lascha la libertad pir deducir da la lescha morala, pertge che be teoreticamain na sa lascha ella betg segirar. Sche l’uman agescha tenor la lescha morala è el independent d’influenzas sensualas e d’impuls da l’instinct; el è uschia liber d’influenzas d’ordaifer ed agescha a moda autonoma. Sco creatira autonoma posseda el tenor Kant dignitad umana. Premissa per la dignitad umana n’è tenor Kant dentant betg che l’uman agescha a moda morala, mabain ch’el è insumma abel d’agir moral.

Kant cun vasch da mustarda. Caricatura da Friedrich Hagermann (1801)

Sia chapientscha da libertad ha Kant sviluppà s’occupond da las differentas opiniuns areguard la libertad da la voluntad ch’eran derasadas da ses temp. Hume per exempel pretendeva che l’uman saja ina creatira dal tuttafatg natirala che saja suttamessa be a la causalitad che valia er per l’ulteriura natira. Kant emprova percunter da schliar la cuntradicziun che sa dat tranter il pensar tenor causalitads natiralas d’ina vart e la necessitad da la libra voluntad per la morala da l’autra vart. Per far quai contempla el l’uman da duas differentas perspectivas: Per l’ina tracta el l’uman sco creatira empirica ch’è suttamessa – sco tar Hume – a las leschas da la natira. A medem temp è l’uman dentant er ina creatira ch’è abla da far diever da ses intelletg. Tras quai po el s’orientar a princips morals e suandar leschas che la raschun sezza sa dat e fa uschia a medem temp part dal ‹reginavel da la libertad›.

Libra è la voluntad tenor Kant pia be sch’ella sa suttametta a leschas moralas. En sia filosofia da la religiun tardiva sviluppa Kant dentant er ina teoria, co che la decisiun da far dal mal sa lascha accordar cun sia chapientscha da la libertad.

Damai ch’ella s’orientescha al caracter obligant dal cumond moral, ha l’etica da Kant in caracter impegnativ. Ella sa differenziescha pia cleramain da models precedents sco per exempel da l’etica dad Aristoteles che sa basa sin virtids. Bain è er Kant da l’avis che mintga uman sa stentia inevitablamain da cuntanscher ventira. Ma la diversitad da las opiniuns subjectivas areguard la ventira umana na lubeschia betg da deducir leschas objectivas che pudessan furmar la basa per in’etica eudaimonistica. Al lieu da la ventira tschenta Kant perquai la ‹meritaivladad a la fortuna› che resultia dal cumportament moral. Be sche l’uman fa ses duer, è el degn da daventar ventiraivel. Kant na snega pia betg la brama suenter la ventira e na la crititgescha er betg. Ma tenor el na dastga quella betg giugar ina rolla cura ch’i va per decider la dumonda, tge che saja moralmain necessari.

Ma Kant na discurra en sias ovras davart la filosofia pratica betg da dumondas fundamentalas, mabain da fenomens etics fitg concrets. En questas passaschas vegn evident che si’etica n’è betg be in formalissem vid ed er betg in surdumandar l’uman a moda rigida, mabain ch’ella sa stenta tuttavia da tschiffar la varietad da l’agir uman.

En la vita da l’uman na sa lascha tenor l’avis da Kant betg cuntanscher ventira, mabain be cuntentezza da sasez. Quella consista tenor el en la cuntentezza da l’uman da s’orientar en ses agir tenor la moralitad. Per Kant tutgi tar las obligaziuns moralas, da promover il bainstar dad autras persunas tras servetschaivladad ed in agir altruistic en amicizias, en la letg ed en famiglia.

Filosofia dal dretg ed etica[modifitgar | modifitgar il code]

Il 1793 ha Kant annunzià en il prolog da la Kritik der Urteilskraft che sia ‹fatschenta critica› areguard l’etica saja terminada cun quest’ovra. Ussa veglia el sa deditgar a la ‹fatschenta doctrinala›, vul dir a l’elavuraziun d’in sistem tenor la filosofia transcendentala. Ordavant publitgescha el dentant anc Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft (1793). En quest’ovra examinescha Kant il cuntegn raziunal da la religiun e sviluppescha vinavant si’idea davart ina religiun raziunala orientada a la morala ed a la pratica sco ch’el l’aveva gia postulà en ovras precedentas.

Sco elavuraziun ‹doctrinala› suonda lura il 1797 la Metaphysik der Sitten. En las duas parts principalas davart la doctrina giuridica e la doctrina da las virtids concepescha Kant ina filosofia ed etica politica fitg detagliada. Sia filosofia dal dretg cun ses princip fundamental da la reciprocadad amplifitgescha Kant en ses tractat Zum ewigen Frieden ad ina lia dals pievels che dueva la finala cumpigliar tut ils stadis e tut ils pievels: «Sch’i sa lascha cuntanscher ch’in pievel pussant e sclerì vegn da sviluppar ina republica (che sto tenor sia natira esser orientada a la pasch perpetna), alura po quella furmar il center d’ina colliaziun federativa, a la quala er auters stadis pon s’associar. Uschia po vegnir segirà il status da libertad dals singuls stadis tenor l’idea dal dretg dals pievels ed augmentà pli e pli tras ulteriuras colliaziuns da quest gener.»[13]

Istorgia, illuminissem e religiun[modifitgar | modifitgar il code]

Cumenzament da l’enconuschent tractat ‹Tge è l’illuminissem?›

En la Kritik der reinen Vernunft ha Kant snegà la pussaivladad da pudair respunder sia terza dumonda – ‹Tge poss jau sperar?› – be or da la raschun. Sche Dieu, l’immortalitad da l’olma e la libertad na sa laschan betg cumprovar tras la raschun e quella na po er betg cumprovar l’inexistenza da questas ideas, alura daventa la dumonda da l’absolut ina dumonda da la cretta: «Jau hai stuì schliar la savida, per far plazza a la cretta.»[14]

Correspundentamain na pon ins – tenor Kant – betg vesair en il decurs da l’istorgia in’intenziun divina. L’istorgia vegn il cuntrari furmada da l’uman ch’è liber. Pervia da questa libertad na chatt’ins en l’istorgia er nagina regularitad u in svilup en direcziun da beadientscha u perfecziun; il progress na furma numnadamain nagina premissa necessaria per l’agir uman. Tuttina èsi pussaivel da s’imaginar che la natira cuntegnia in plan, pia da pensar che l’istorgia sa sviluppeschia tenor ina directiva (e saja uschia teleologica). Sch’ins sa lascha en sin questa pussaivladad, alura pon ins s’imaginar che la convivenza dals umans vegnia guidada da la raschun. Cun agid da quella ha l’uman creà il dretg che determinescha adina pli fitg l’urden social. A la fin maina quest svilup ad ina constituziun burgaisa perfetga, la quala è da durada en quel mument ch’era ils singuls stadis èn sa cunvegnids tranter els sin ina legislaziun exteriura. Quest’«istorgia a mira cosmopolitica» constituescha tenor Kant l’incarica politica, tenor la quala ils regents han da drizzar lur agir.

Kant era optimistic ch’il pensar liber vegnia a midar pass per pass la mentalitad dals umans ed ad influenzar la regenza en direcziun d’in tractament undraivel dal pievel. La tenuta averta da Friedrich il Grond – cumbain plitost en dumondas religiusas – ha confermà Kant en ses pensar.

Uschia è Kant daventà in dals spierts avantgardists da l’illuminissem, il qual el veseva sco destin da l’uman. Tranter auter scriva el en Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung? (cf. la versiun rumantscha):

«L’illuminissem è la sortida da l’uman or da ses stadi minoren ch’el ha sez chaschunà. Il stadi minoren è l’inabilitad da far diever da ses intelletg senza vegnir manà d’insatgi auter. Chaschunada sezza è questa minorennitad sch’ella na deriva betg da mancanza d’intelletg, mabain da resolutezza e da curaschi da far diever da ses intelletg senza vegnir manà d’insatgi auter. Sapere aude! Hajas il curaschi da far diever da tes agen intelletg! è pia la parola da l’illuminissem.»

Immanuel Kant: ‹Resposta a la dumonda: Tge è l’illuminissem?›[15]

I na fa perquai betg surstar che Kant era in aderent da la Revoluziun franzosa e ch’el ha er defendì questa posiziun – malgrà ch’el è stà expost a repressalias sut Friedrich Wilhelm II. E malgrà la censura creschenta èn quai er stads ils onns en ils quals Kant ha publitgà sias scrittiras religiusas. Tenor quellas na sa lascha Dieu betg cumprovar. Ma in agir moral consequent n’è betg pussaivel senza crair en libertad, immortalitad e Dieu. Perquai furma la morala l’origin e la religiun declera ils duairs morals sco leschas divinas. La religiun è pia suandada ad ina lescha da la morala ch’era gia avant maun. Per chattar ils vairs duers emprova Kant perquai da destillar da las differentas ductrinas religiusas il cuntegn oriund. Praticas ecclesiasticas ritualisadas crititgescha Kant sco rauba da preraglia. E propi ha Kant survegnì suenter la publicaziun da l’ovra religiusa Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft (1793/94) l’ordra ministeriala da betg pli publitgar en quest senn. Durant il temp da regenza dal retg ha Kant respectà quest scumond; suenter sia mort è Kant dentant puspè revegnì a sia posiziun en rom da la dispita da las facultads.

Estetica e mira da la natira[modifitgar | modifitgar il code]

Gravura dad Immanuel Kant dal 1791

Normalmain vegn la Kritik der Urteilskraft (KdU) considerada sco terza ovra centrala da Kant. En quest’ovra ch’è cumparida il 1790 emprova Kant da cumplettar ses sistem filosofic stgaffind ina colliaziun tranter la raschun teoretica (che furma la basa da l’enconuschientscha da la natira) e la raschun pratica e pura (che maina a la renconuschientscha da la libertad sco idea ed a la lescha morala). Tenor Kant è il sentiment dal gust situà tranter l’abilitad d’enconuscher e l’abilitad da desiderar. Il princip che collia quests elements è l’intenziunalitad. Quella sa mussa d’ina vart en il giudicat estetic davart il bel e sublim (part I), da l’autra vart en il giudicat teleologic che determinescha la relaziun da l’uman tar la natira (part II). En omadus cas n’ha il giudicament betg ina vigur determinanta – sco quai è il cas tar l’enconuschientscha, nua ch’ina noziun concreta vegn suttamessa ad ina noziun generala –, mabain ina reflectanta, quai che vul dir che las valurs generalas vegnan gudagnadas or da l’occupaziun cun cas concrets.

Da definir l’estetic è in process da giudicament subjectiv, en il qual i vegn attribuì ad in object tras la capacitad da giuditgar il predicat bel u betg bel. Criteris per giudicaments davart il gust èn tenor Kant ils suandants: che quels vegnian prendids independentamain d’interess da la persuna che giuditgescha; che quests giudicaments sajan subjectivs, vul dir ch’els na vegnian betg suttamess ad ina noziun; ch’il giudicament pretendia d’esser da valaivladad generala; ch’il giudicament vegnia prendì necessariamain. Sco en l’etica tschertga Kant er qua ils criteris formals (las cundiziuns da la pussaivladad) d’in tal giudicament e na sa fatschenta betg cun la determinaziun materiala (il cuntegn) da quai che vegn resentì sco bel.

Cuntrari al bel n’è il sublim betg lià ad in object e sias furmas: «Sublim è quai che cumprova – gia cun be pudair vegnir pensà – ch’il sentiment posseda in’abilitad che surpassa mintga mesira dals senns.» Tant il bel sco il sublim plaschan tras sasezs. Ma il sublim n’evochescha betg in sentiment da daletg, mabain d’admiraziun e stima. En l’art sez n’èsi per Kant betg pussaivel da realisar il sublim; quel possia be esser in’imitaziun nauscha dal sublim che vegn avant en la natira: «Bel è quai che plascha sa basond sulettamain sin in giudicament (pia betg tras impressiun dal senn tenor ina noziun da la raschun). Da quai resulta da sez ch’i sto plaschair senza nagin interess. Sublim è quai che plascha immediat tras sia resistenza cunter l’interess dals senns.»

En il giudicat teleologic vegn analisada l’intenziunalitad che giascha en la natira. L’intenziun n’è betg ina qualitad dals objects, mabain vegn pensada da nus e transferida en ils objects; ella è pia – sco la libertad – in’idea regulativa. L’intenziun natirala d’in object sco ch’ella vegn pensada da la raschun resulta da la relaziun tranter las parts e l’entir. La structura d’ina planta ed il cumportament coordinà dals process natirals na sa laschan betg declerar cun in simpel mecanissem; cuntrari ad in’ura reproducescha la planta sezza. Sin nus fan las relaziuns tranter las chaussas da la natira l’impressiun sco sch’i fiss cuntegnì lien in’intenziun. Kant avertescha dentant da vulair declerar quest’intenziun resentida cun agid da la religiun: «Sch’ins fa diever en il context da las scienzas natiralas da la noziun da Dieu per declerar l’intenziunalitad da la natira e dovra silsuenter l’intenziunalitad per cumprovar ch’i dettia in Dieu: alura na serva quai ni a l’ina ni a l’autra da questas duas scienzas.»[16]

In giudicat estetic è adina subjectiv, er sch’el vegn pronunzia senza interess e – cuntrari als giudicats da l’enconuschientscha – senza far diever da noziuns. Tuttina pretenda el tenor Kant d’avair valaivladad generala. Quai è be pussaivel sch’igl è quasi avant maun in’enconuschientscha, uschiglio na sa lascha pensar nagina valaivladad generala. Questa forza d’enconuschientscha nascha dal gieu liber tranter forza d’imaginaziun (per colliar la multifariadad da las contemplaziuns) e da la raschun (per cumbinar l’imaginaziun a noziuns). Quest gieu evochescha tar il contemplader d’in object in sentiment da plaschair (u displaschair) e maina ad in daletg che nus colliain cun l’object che nus numnain ‹bel›. Da quai resulta ch’in contemplader d’in object che tira ina sentenzia estetica tras daletg pretenda che questa sentenzia valia per tuts e na saja er betg da discutar davent tras discussiun, schizunt sche las opiniuns divergeschan. L’atgnadad da la sentenzia dal gust consista pia en quai ch’ella – cumbain ch’ella ha be valaivladad subjectiva – recurra als objects uschia sco sch’i fissan pussaivlas sentenzias objectivs a basa da l’enconuschientscha.

Antropologia[modifitgar | modifitgar il code]

Cun la dumonda ‹Tge è l’uman?› sa fatschenta Kant surtut a moda empirica. A partir dal 1773 ha el cumenzà a docir antropologia sco nov rom a l’universitad, suenter ch’el aveva gia introducì il 1755 geografia fisica sco rom d’instrucziun. Questas prelecziuns n’han betg chattà repercussiuns directas en si’ovra filosofica; tuttina furman ellas in impurtant fund per il pensar da Kant. Per el furmavan questas prelecziuns, tar las qualas el ha er quintà la pedagogia, ina sort preparaziun per la transiziun a l’universitad sco intermediatura da sabientscha davart il mund. Questa propedeutica dueva intermediar en emprima lingia ils fenomens empirics e lur leschas e main ils fundaments ils pli profunds. Kant sa stentava da docir questas tematicas a moda divertenta e betg sitga. Sper ovras filosoficas spezialisadas (Montesquieu, Hume) sa basava Kant en emprima lingia sin litteratura actuala e rapports da viadi. El sviluppava pia sias ideas a basa da rapports da terzs e colliava quels cun atgnas observaziuns per arrivar ad ina concepziun da l’uman uschè cumplessiva sco pussaivel.

L’interess da Kant n’è betg drizzà sin l’antropologia fisiologica, pia sin la dumonda «tge che la natira fa da l’uman», mabain sin la dumonda «tge che l’uman sco creatira ch’agescha libramain fa da sasez u po e duai far da sasez».[17] Sco lavurs prematuras davart questas tematicas pon valair Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und Erhabenen (1764), Über die Krankheit des Kopfes (1764) ed Über die verschiedenen Rassen der Menschen (1775). A la medema gruppa da scrittiras sa laschan er attribuir Mutmaßlicher Anfang der Menschheitsgeschichte (1786) e parts da las lavurs davart la filosofia da la religiun. L’ovra tardiva Anthropologie in pragmatischer Hinsicht (1798) po valair sco ina resumaziun da las stentas da Kant sin quest champ. L’ovra sa basa en emprima lingia sin la davosa prelecziun d’antropologia da l’enviern 1795/96. Cuntrari a sias scrittiras teoreticas è l’antropologia ‹pragmatica›. Entant ch’in imperativ categoric pretenda valaivladad absoluta, s’orientescha in imperativ pragmatic a la finamira d’agir. L’imperativ moral è ina dumonda da la pura raschun pratica; l’imperativ pragmatic è percunter d’attribuir a l’instrucziun da la natira empirica.

Analisond il cuntegn da l’antropologia da Kant constatesch’ins ch’i na sa tracta betg d’ina filosofia antropologica sco quai ch’ella dueva vegnir elavurada en il decurs dal 20avel tschientaner. Las tematicas che Kant tracta èn plitost d’attribuir – tenor chapientscha moderna – a la psicologia, l’etnologia e la scienza da la cultura populara. L’emprima part dal cudesch, la didactica antropologica, tracta ils duns da l’enconuschientscha, dal sentiment e dal garegiament. Kant sa fatschenta cun dumondas da la conscienza da sasez, da l’apparat da la percepziun e da la forza imaginativa; el tracta dumondas davart il plaschair e displaschair, la differenza tranter chapir e giuditgar u ils princips da l’associaziun. En la segunda part, la caracteristica antropologica, descriva Kant atgnadads dal caracter e co che l’uman po sviluppar quellas. En quest connex tematisescha el ils singuls individis, differenzas da la schlattaina, pievels, razzas e l’entira umanitad ed emprova d’elavurar structuras cun agid da classificaziuns. Tematicas che vegnan tractadas qua èn per exempel la scienza tradiziunala davart ils temperaments u la dumonda davart atgnadads che vegnan ertadas resp. che resultan dal pensar. Las dunnas resguardava Kant sco pli sensitivas, orientadas pli ferm al gust e main raziunalas che l’um. A las tschintg «grondas naziuns europeicas» (Franzos, Englais, Spagnols, Talians e Tudestgs) ha Kant attribuì tipicas caracteristicas da naziunalitad. E per finir ha el classifitgà ils umans attribuind quels – sco quai che gia Linné aveva fatg curt avant el – a quatter «razzas». Kant ha furmà in’ierarchia cun ils alvs sisum, suandads dals Inds mellens, dals nairs e dals cotschens da l’America. Confurm a la teoria dal clima ch’era actuala da quel temp, ha Kant attribuì a questas razzas abilitads spiertalas e socialas diminuentas. Per finir ha Kant differenzià l’uman da l’animal tras l’abilitad da la raschun da surmuntar il nausch e da cuntanscher in’umanitad che collia ils pievels en furma d’ina communitad da cosmopolits.

Ord vista dad oz ston ins giuditgar blers dals parairis da Kant davart l’antropologia sco sbagliads e plain pregiudizis. Las infurmaziuns negativas davart culturas e pievels esters che Kant ha chattà en sias funtaunas ha el per part anc rinforzà; perquai al è er gia vegnì reproschà rassissem, e quai tant pli ch’i deva gia da ses temp vuschs che faschevan valair posiziuns bler pli modernas che Kant sez.

‹Opus postumum›[modifitgar | modifitgar il code]

Monument da fossa da Kant sper il dom a Kaliningrad

Suenter avair terminà la filosofia transcendentala vuleva Kant er extender la filosofia da la natira; quest project n’è el dentant betg vegnì da manar a fin. A partir dal 1790, anc durant scriver la Metaphysik der Sitten, ha Kant cumenzà ina lavur cun il titel Übergang von den metaphysischen Anfangsgründen zur Physik. La lavur vi da quest’ovra al ha fatschentà fin sia mort l’onn 1804. Ils manuscrits da quests ultims onns èn vegnids reunids ad in ‹Opus postumum›, il qual è pir vegnì rendì accessibel ad in vast public l’onn 1935.[18] Quests texts mussan che Kant ha mantegnì fin en l’auta vegliadetgna l’abilitad e la veglia da transfurmar la filosofia critica.

Partind dal problem da pudair giustifitgar maximas da perscrutaziun regulativas sco ch’ellas vegnan applitgadas en las scienzas natiralas – en spezial en fisica, chemia e biologia – è Kant sa sentì necessità d’intercurir pli da rudent la rolla ch’ils senns dal corp uman giogan en il process d’enconuschientscha. Dal spazi vid – uschia concluda Kant – na possia derivar nagina experientscha; per pudair percepir l’existenza d’ina materia saja necessaria l’influenza d’ina materia sin ils senns. Ina gronda part da l’‹Opus postumum› è lura era deditgada a l’emprova da cumprovar l’existenza d’in eter u d’ina materia da chalur ch’empleneschia l’entir univers.

La problematica da questas perscrutaziuns – che Kant numnava en tschertgels privats ses capodovra – sa stauscha dentant tras ils differents sbozs sin livels adina pli abstracts. Enturn il 1800 è Kant perquai returnà ad in nivel sistematic che correspunda en in tschert senn a la Kritik der reinen Vernunft. Kant sviluppescha novs concepts d’autodeterminaziun, ils quals el applitgescha lura era sin la raschun pratica. A la fin è el sa fatschentà cun ina nova concepziun d’in «sistem da la filosofia transcendentala», la quala el n’è dentant betg vegnì da terminar.

Recepziun[modifitgar | modifitgar il code]

Gia dal temp da vita valeva Kant sco filosof extraordinari, uschia ch’igl è gia naschì ils onns 1790 in veritabel ‹kantianissem›. Sco emprims impurtants recensents èn da numnar Johann Schulz, Karl Leonhard Reinhold ed era Friedrich Schiller. Ma gia baud hai er dà posiziuns criticas da vart da represchentants raziunalistics da l’illuminissem. Moses Mendelssohn ha per exempel numnà Kant in che smardeglia tut ed August Eberhard ha schizunt fundà in’atgna revista, en la quala el ha publitgà sia critica. Sin quella ha Kant respundì explicitamain en sia scrittira Über eine Entdeckung, nach der alle neue Kritik der reinen Vernunft durch eine ältere entbehrlich gemacht werden soll.

Da pli gronda muntada èn stadas las criticas da Johann Georg Hamann e da Johann Gottfried Herder ch’han reproschà a Kant d’avair negligì la lingua sco funtauna d’enconuschientscha originara. Herder ha plinavant rendì attent al fatg che l’uman ‹metaschematisescha› gia en il process da percepziun – in’enconuschientscha che vegn confirmada oz da la psicologia da la furma. In’ulteriura critica fundamentala ha formulà Friedrich Heinrich Jacobi; el ha refusà la separaziun en ils dus bists d’enconuschientscha (sensualitad e raschun) ed ha refusà la noziun da l’‹object en sai›.

Kant e ses discipels da l’idealissem tudestg: Fichte, Schelling e Hegel

Ina segunda fasa d’occupaziun cun l’ovra da Kant furma l’idealissem tudestg. Il scolar da Kant Johann Gottlieb Fichte ha refusà la contemplaziun sco funtauna d’enconuschientscha; da qua è el arrivà a ses idealissem subjectiv. La reacziun negativa da Kant ha el da sia vart commentà a moda disfavuraivla. Medemamain han Friedrich Wilhelm Joseph Schelling e Georg Wilhelm Friedrich Hegel empruvà da cumplenir e superar Kant tras lur sistems absoluts. Cun la mort da Hegel (1831) è l’idealissem – sco epoca entaifer l’istorgia da la filosofia – bain ì a fin a moda andetga; ma sia recepziun ha cuntinuà er vers la segunda mesadad dal 19avel tschientaner.

Arthur Schopenhauer resguardava sasez sco il pli impurtant scolar da Kant. El spretschava la concurrenza da la scola da Hegel ed ha surpiglià la teoria da l’enconuschientscha da Kant en ses capodovra Die Welt als Wille und Vorstellung. L’‹object en sai› ha el dentant remplazzà tras la ‹voluntad›. Las reacziuns da Max Stirner e Friedrich Nietzsche èn stadas negativas tant envers Hegel sco er envers Kant. Els han per l’ina refusà l’absolutissem da Hegel e per l’autra empruvà da chattar ina via or da la enconuschientscha dischillusiunanta da las pussaivladads limitadas da l’agir uman (tenor Kant). Els han dentant fatg quai senza tschertgar tegn tar in Dieu palpabel, gea schizunt senza avair tschertezza areguard la libertad.

Ina terza via da recepir l’ovra da Kant han inizià Jakob Friedrich Fries, Johann Friedrich Herbart e Hermann von Helmholtz. Els han surtut legì Kant sut aspects scientifics, en spezial psicologics. Sut Otto Liebmann ha alura cumenzà a sa sviluppar il neokantianissem da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner che dueva dominar la discussiun fin il temp da l’Emprima Guerra mundiala. Ils represchentants principals eran Hermann Cohen e Paul Natorp da la Scola da Marburg che sa distinguan tras lur access scientific sco er Heinrich Rickert e Wilhelm Windelband da la Scola da Baden cun accents sin il champ da la filosofia da las valurs e da l’istorgia. Lur tratg cuminaivel è la critica envers il term central ‹a priori›, il qual els resguardavan sco element metafisic da Kant. Ma tuttina è lur posiziun restada en bleras dumondas damanaivel a l’idealissem. Auter è quai stà en il criticissem dad Alois Riehl e ses scolar Richard Hönigswald; quels èn bain sa fundads fermamain sin Kant, ma han empruvà da scriver vinavant sias teorias resguardond las enconuschientschas da las scienzas modernas. Atgnas vias èn ids Hans Vaihinger (cun sia teoria dal ‹sco sche›) ed ils anteriurs represchentants da la Scola da Marburg Nicolai Hartmann (cun in’onotologia dal realissem critic) ed Ernst Cassirer (cun la filosofia da las furmas simbolicas). Cassirer ha tranter auter demonstrà ch’era teorias modernas da la matematica e da las scienzas natiralas (sco per exempel la teoria da la relativitad) laschan s’accordar cun il criticissem.

En il 20avel tschientaner na chatt’ins bain betg pli scolas da Kant, ma tuttina ha praticamain mintga filosofia tgirà la confruntaziun u il dialog cun Kant. Quest barat tanscha da Charles S. Peirce sur Georg Simmel, Edmund Husserl, Karl Jaspers, Max Scheler, Martin Heidegger, Ernst Bloch fin Theodor Adorno e Karl Popper ed è er da chattar en la filosofia analitica[19], en furma dal commentari da la Kritik der reinen Vernunft scritta da Peter Frederick Strawson u en l’ovra Geist und Welt da John McDowells, en la quala l’autur reprenda motivs da pensar da Kant. En pli è il constructivissem dad Erlangen collia cun Kant ed er la mira da Karl-Otto Apel da transfurmar la filosofia transcendentala stat en stretga connexiun cun Kant. Il medem vala per Carl Friedrich von Weizsäcker e per Jean-François Lyotard che sa referescha en si’estetica al term kantian dal sublim. En la segunda mesadad dal 20avel tschientaner è sa furmada adina dapli ina gruppa da filosofs ch’è sa posiziunada en il senn d’ina raziunalitad critica en la tradiziun da Kant. A quella sa laschan tranter auter attribuir Helmut Holzhey, Dieter Henrich, Gerold Prauss, Norbert Hinske, Herbert Schnädelbach, Reinhard Brandt u Otfried Höffe. Er en ils Stadis Unids datti represchentants da questa posiziun sco per exempel Paul Guyer, Henry E. Allison e Christine Korsgaard. Da menziunar è era la renaschientscha da l’etica deontologica, la quala ha survegnì impuls decisivs en furma da la teoria da la giustia da John Rawl. Ella furma era la basa da l’etica dal discurs ch’è vegnida sviluppada tras Karl-Otto Apel e Jürgen Habermas e da la teoria dal discurs dal dretg tenor Robert Alexy. Ma er en l’estetica ed en la filosofia da la religiun han gì lieu en il decurs dal 20avel tschientaner discurs intensivs davart e cun l’ovra da Kant.

Kant è er restà en il temp preschent il filosof che vegn recepì il pli intensiv. Da quai dattan per exempel perditga ils 1100 commembers al 9avel Congress da Kant internaziunal a Berlin l’onn 2000 u las bundant 1000 monografias e collecziuns da tractats ch’èn cumparidas il 2004 per ses 200avel onn da mort. Medemamain cuntinuescha la retscha ‹Studis da Kant› (fundada il 1896) cun radund 25 publicaziuns l’onn, l’activitad da la Societad da Kant a Halle/Saale (fundada il 1904) e la lavur dal Post da perscrutaziun da Kant a l’Universitad da Mainz. A Bonn è vegnida terminada il 2008 la publicaziun da tut las scrittiras da Kant en furma electronica e l’Archiv da Kant a Marburg cuntinuescha da cumplettar l’Ediziun d’academia (cf. sutvart).  

Ovras[modifitgar | modifitgar il code]

  • Gedanken von der wahren Schätzung der lebendigen Kräfte (1746)
  • Untersuchung der Frage, ob die Erde in ihrer Umdrehung um die Achse, wodurch sie die Abwechselung des Tages und der Nacht hervorbringt, einige Veränderung seit den ersten Zeiten ihres Ursprungs erlitten habe und woraus man sich ihrer versichern könne, welche von der Königl. Akademie der Wissenschaften zu Berlin zum Preise für das jetztlaufende Jahr aufgegeben worden (1754)
  • Die Frage, ob die Erde veralte, physikalisch erwogen (1754)
  • Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels (1755)
  • Meditationum quarundam de igne succincta delineatio (1755)
  • Principiorum primorum cognitionis metaphysicae nova dilucidatio (1755)
  • Von den Ursachen der Erderschütterungen bei Gelegenheit des Unglücks, welches die westliche Länder von Europa gegen das Ende des vorigen Jahres betroffen hat (1756)
  • Geschichte und Naturbeschreibung der merkwürdigsten Vorfälle des Erdbebens, welches an dem Ende des 1755sten Jahres einen großen Theil der Erde erschüttert hat (1756)
  • Fortgesetzte Betrachtung der seit einiger Zeit wahrgenommenen Erderschütterungen (1756)
  • Metaphysicae cum geometria iunctae usus in philosophia naturalis, cuius specimen I. continet monadologiam physicam (1756)
  • Neue Anmerkungen zur Erläuterung der Theorie der Winde (1756)
  • Entwurf und Ankündigung eines Collegii der physischen Geographie nebst dem Anhange einer kurzen Betrachtung über die Frage: Ob die Westwinde in unsern Gegenden darum feucht seien, weil sie über ein großes Meer streichen (1757)
  • Neuer Lehrbegriff der Bewegung und Ruhe und der damit verknüpften Folgerungen in den ersten Gründen der Naturwissenschaft (1758)
  • Versuch einiger Betrachtungen über den Optimismus (1759)
  • Gedanken bei dem frühzeitigen Ableben des Herrn Johann Friedrich von Funk (1760)
  • Die falsche Spitzfindigkeit der vier syllogistischen Figuren (1762)
  • Der einzig mögliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes (1763)
  • Versuch, den Begriff der negativen Größen in der Weltweisheit einzuführen (1763)
  • Beobachtungen über das Gefühl des Schönen und Erhabenen (1764)
  • Versuch über die Krankheiten des Kopfes (1764)
  • Untersuchung über die Deutlichkeit der Grundsätze der natürlichen Theologie und der Moral (1764)
  • Recension von Silberschlags Schrift: Theorie der am 23. Juli 1762 erschienenen Feuerkugel (1764)
  • Nachricht von der Einrichtung seiner Vorlesungen in dem Winterhalbenjahre von 1765-1766 (1765)
  • Träume eines Geistersehers, erläutert durch Träume der Metaphysik (1766)
  • Von dem ersten Grunde des Unterschiedes der Gegenden im Raume (1768)
  • De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et principiis (1770)
  • Recension von Moscatis Schrift: Von dem körperlichen wesentlichen Unterschiede zwischen der Structur der Thiere und Menschen (1771)
  • Über die verschiedenen Racen der Menschen (1775)
  • Aufsätze, das Philanthropin betreffend (1776-1777)
  • Kritik der reinen Vernunft, 1. ediziun. (1781) [KdrV A]
  • Anzeige des Lambert'schen Briefwechsels (1782)
  • Nachricht an Ärzte (1782)
  • Prolegomena zu einer jeden künftigen Metaphysik, die als Wissenschaft wird auftreten können (1783)
  • Recension von Schulz's Versuch einer Anleitung zur Sittenlehre für alle Menschen, ohne Unterschied der Religion, nebst einem Anhange von den Todesstrafen (1783)
  • Idee zu einer allgemeinen Geschichte in weltbürgerlicher Absicht (1784)
  • Resposta a la dumonda: Tge è l'illuminissem? (tud. Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung; 1784)
  • Recensionen von J.G.Herders Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit. Theil 1. 2. (1785)
  • Über die Vulkane im Monde (1785)
  • Von der Unrechtmäßigkeit des Büchernachdrucks (1785)
  • Bestimmung des Begriffs der Menschenrace (1785)
  • Grundlegung zur Metaphysik der Sitten (1785)
  • Metaphysische Anfangsgründe der Naturwissenschaft (1786)
  • Mutmaßlicher Anfang der Menschengeschichte (1786)
  • Recension von Gottlieb Huseland's Versuch über den Grundsatz des Naturrechts (1786)
  • Was heißt: sich im Denken orientieren? (1786)
  • Einige Bemerkungen zu L. H. Jakob's Prüfung der Mendelssohn'schen Morgenstunden
  • Kritik der reinen Vernunft, 2., erweiterte und überarbeitete Auflage. (1787) [KdrV B]
  • Über den Gebrauch teleologischer Prinzipien in der Philosophie (1788)
  • Kritik der praktischen Vernunft (1788)
  • Kraus' Recension von Ulrich's Eleutheriologie (1788)
  • Kritik der Urteilskraft (1790)
  • Über eine Entdeckung, nach der alle neue Kritik der reinen Vernunft durch eine ältere entbehrlich gemacht werden soll (1790)
  • Über das Mißlingen aller philosophischen Versuche in der Theodicee (1791)
  • Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft (1793)
  • Über den Gemeinspruch: Das mag in der Theorie richtig sein, taugt aber nicht für die Praxis (1793)
  • Das Ende aller Dinge (1794)
  • Etwas über den Einfluß des Mondes auf die Witterung (1794)
  • Zum ewigen Frieden. Ein philosophischer Entwurf (1795)
  • Von einem neuerdings erhobenem vornehmen Ton in der Philosophie (1796)
  • Ausgleichung eines auf Mißverstand beruhenden mathematischen Streits (1796)
  • Verkündigung des nahen Abschlusses eines Tractats zum ewigen Frieden in der Philosophie (1796)
  • Die Metaphysik der Sitten (1797)
  • Über ein vermeintes Recht aus Menschenliebe zu lügen (1797)
  • Der Streit der Fakultäten (1798)
  • Über die Buchmacherei (1798)
  • Anthropologie in pragmatischer Hinsicht (1798)
  • Vorrede zu Reinhold Bernhard Jachmanns Prüfung der Kantischen Religionsphilosophie (1800)
  • Nachschrift zu Christian Gottlieb Mielckes Littauisch-deutschem und deutsch-littauischem Wörterbuch (1800)
  • Immanuel Kants Logik [ed. da Gottlob Benjamin Jäsche tenor prelecziuns e notizias da Kant] (1800)
  • Physische Geographie [ed. da Friedrich Theodor Rink tenor prelecziuns e notizias da Kant] (1802)
  • Über die Pädagogik [ed. da Friedrich Theodor Rink tenor prelecziuns e notizias da Kant] (1803)

Gia en il decurs dal 19avel tschientaner èn cumparidas ediziuns cumplessivas da las scrittiras da Kant. L’ovra da referenza da standard è dentant daventada l’Ediziun d’academia da l’Academia prussiana per scienzas, Berlin 1900ss. (29 toms). Quella resguarda er il relasch, la correspundenza, texts da referenza e divers manuscrits da las prelecziuns da Kant. Oz vegn quest’ediziun tgirada vinavant da l’Academia da las scienzas da Berlin-Brandenburg. L’ovra tardiva, l’uschenumnà ‹Opus postumum› fa bain part da l’Ediziun d’academia; en quest cas na sa tracti dentant ni d’ina copia exacta da las funtaunas, ni d’ina ediziun critica ed er betg da l’emprova da vulair reconstruir l’ovra finala intenziunada da Kant.

Sco ediziuns da studi modernas èn da numnar en emprima lingia l’ediziun cumplessiva da Wilhelm Weischedel dals onns 1955 fin 1962 e l’ediziun critica da singulas ovras che cumparan en la Biblioteca filosofica.  

Onuraziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Tavla commemorativa a Duisburg

En onur da Kant èn vegnids erigids numerus monuments, en spezial en il decurs dal 19avel tschientaner ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner. Qua ina selecziun:

Bists e statuas[modifitgar | modifitgar il code]

  • En il Museum Bode a Berlin sa chatta in bist da marmel da Kant ch’è vegnì stgaffì il 1798 dad Emanuel Bardou.
  • Il sculptur da Berlin Carl Friedrich Hagemann ha stgaffì il 1801 dus bists da marmel. In da quels sa chatta en la Halla d’art a Hamburg, l’auter è vegnì tramess a l’Universitad da Königsberg.
  • En la Walhalla sper Regensburg, in ‹tempel d’onur› classicistic ch’il retg bavarais Ludwig I ha inaugurà il 1842, sa chatta en lieu prominent in bist da Kant stgaffì da Gottfried Schadow.
  • La statua a chaval da Friedrich il Grond a Berlin (Unter den Linden) represchenta er 74 contemporans, tranter auter Kant. Il monument è vegnì concepì da Christian Daniel Rauch ed inaugurà il 1851.
  • L’onn 1864 è vegnì inaugurà a Königsberg in bist da Kant, medemamain tenor in model da Christian Daniel Rauch. Il 1945 è il bist svanì or da la citad (che sa numnava uss Kaliningrad). Il 1992 è il bist vegnì culà suenter ed è puspè vegnì tschentà al lieu originar.

Tavla commemorativa[modifitgar | modifitgar il code]

Ils 12 da favrer 1904 – per il 100avel di da la mort da Kant – è vegnida inaugurada al chastè da Königsberg ina tavla commemorativa da bronz che cuntegneva ina sentenzia centrala da la Kritik der praktischen Vernunft: «Duas chaussas emplainan il spiert cun admiraziun e veneraziun adina nova e creschenta, pli savens e profund ch’il pensar s’occupa dad ellas: il tschiel stailì sur mai e la lescha morala en mai.»[20]

La tavla originala è ida a perder il 1945. A chaschun dal giubileum da 700 onns da la citad da Königsberg il 1955 è vegnida montada vi da la chasa-cumin da la citad da partenari Duisburg ina replica da la tavla. A Kaliningrad è suandada il 1994 ina tavla da Kant bilingua.

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. La famiglia da Kant sin genealogy.net.
  2. Eugen Kühnemann: Herders Werke. Fünfter Teil, Zweite Abteilung, Briefe zur Beförderung der Humanität (Auswahl). Riga 1795, p. 470.
  3. Manfred Kühn: Kant. Eine Biographie. Beck, München 2004, ISBN 3-406-50918-5, p. 185s.
  4. Karl Vorländer: Immanuel Kant. Der Mann und das Werk. Felix Meiner, Hamburg 1992, p. II 332.
  5. Prolegomena zu einer jeden kunftigen Metaphysik, G. 7—l5.
  6. AA IV, 257– Prolegomena.
  7. AA III, 75– B 75.
  8. Cf. AA III, 50– B 34.
  9. AA III, 14– B xxii.
  10. AA III, 18– KrV B xxx.
  11. AA IV, 412.
  12. AA IV, 19.
  13. AA VIII, 356.
  14. AA III, 18.
  15. En: Berlinische Monatsschrift, 1784, 2, p. 481–494
  16. KdU §68.
  17. AA VII, 199– Anthropologie in pragmatischer Hinsicht.
  18. Erich Adickes: Kants Opus postumum. Reuther & Reichard, Berlin 1920, p. 1–35.
  19. Per exempel James Conant (ed.): Analytic Kantianism (PDF; 1,8 MB), Philosophical Topics, 34, nr. 1 & 2/2006, cun contribuziuns da Robert Brandom, John McDowell e.a.
  20. AA V, 161.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

Introducziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Biografias[modifitgar | modifitgar il code]

  • Steffen Dietzsch: Immanuel Kant. Eine Biographie. Reclam, Leipzig 2004, ISBN 3-379-00806-0.
  • Manfred Geier: Kants Welt. Eine Biografie. Rowohlt, Reinbek 2005, ISBN 3-499-61365-4.
  • Arsenij Gulyga: Immanuel Kant. Suhrkamp, Frankfurt 2004, ISBN 3-518-45568-0.
  • Manfred Kühn: Kant. Eine Biographie. Beck, Minca 2004, ISBN 3-406-50918-5.
  • Wolfgang Ritzel: Immanuel Kant. Eine Biographie. Walter de Gruyter, Berlin 1985, ISBN 3-11-010634-5.
  • Uwe Schultz: Immanuel Kant in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Reediziun amplifitgada. Rowohlt, Reinbek 2003, ISBN 3-499-50659-9.
  • Karl Vorländer: Immanuel Kant. Der Mann und das Werk. Meiner, Leipzig 1924. (3. ed. rep. Meiner, Hamburg 1992; reprint: Fourier, Wiesbaden 2003, ISBN 3-932412-18-4)

En general[modifitgar | modifitgar il code]

  • Josef Bohatec: Die Religionsphilosophie Kants in der Religion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft mit besonderer Berücksichtigung ihrer theologisch-dogmatischen Quellen. Hamburg 1938. (Reprint: Olms, Hildesheim 1966).
  • Ernst Cassirer: Kants Leben und Lehre. Berlin 1921. Meiner, Hamburg 2001, ISBN 3-7873-1408-3.
  • Julius Ebbinghaus: Gesammelte Aufsätze, Vorträge und Reden. Wiss. Buchges., Darmstadt 1968.
  • Norbert Fischer (ed.): Kant und der Katholizismus – Stationen einer wechselhaften Geschichte. Herder Verlag, Freiburg 2010, ISBN 978-3-451-28507-3.
  • Norbert Fischer, Maximilian Forschner (ed.): Die Gottesfrage in der Philosophie Immanuel Kants. Herder Verlag, Freiburg 2010, ISBN 978-3-451-30135-3.
  • Volker Gerhardt: Immanuel Kant. Vernunft und Leben. Reclam, Stuttgart 2002, ISBN 3-15-018235-2.
  • Dietmar Heidemann, Kristina Engelhard (ed.): Warum Kant heute? Systematische Bedeutung und Rezeption seiner Philosophie in der Gegenwart. de Gruyter, Berlin/ New York 2004, ISBN 3-11-017477-4.
  • Otfried Höffe (ed.): Immanuel Kant, Kritik der praktischen Vernunft. Akademie-Verlag, Berlin 2002, ISBN 3-05-003576-5.
  • Otfried Höffe: Königliche Völker. Zu Kants kosmopolitischer Rechts- und Friedenstheorie. Suhrkamp, Frankfurt am Main 2001, ISBN 3-518-29119-X.
  • Otfried Höffe: Kants Kritik der reinen Vernunft. Die Grundlegung der modernen Philosophie. Beck, München 2003, ISBN 3-406-50919-3.
  • Dieter Hüning, Burkhard Tuschling (ed.): Recht, Staat und Völkerrecht bei Immanuel Kant. Marburger Tagung zu Kants ‹Metaphysischen Anfangsgründen der Rechtslehre›. Duncker & Humblot, Berlin 1998, ISBN 3-428-09602-9.
  • Karl Jaspers: Kant. Leben, Werke, Wirkung. Piper, München 1975, ISBN 3-492-00424-5.
  • Wolfgang Kersting: Wohlgeordnete Freiheit. Immanuel Kants Rechts- und Staatsphilosophie, 3. ediziun repassada. Mentis-Verlag, Paderborn 2007, ISBN 978-3-89785-587-8.
  • Nikolai F. Klimmek: Kants System der transzendentalen Ideen (= Kant-Studien, Ergänzungshefte. tom 147). de Gruyter, Berlin 2005, ISBN 3-11-018349-8.
  • Darius Koriako: Kants Philosophie der Mathematik. Grundlagen – Voraussetzungen – Probleme. Meiner, Hamburg 1999, ISBN 3-7873-1429-6.
  • Günter Lottes, Uwe Steiner (ed.): Immanuel Kant. German Professor and World-Philosopher. Deutscher Professor und Weltphilosoph. Wehrhahn, Hannover 2007, ISBN 978-3-86525-214-2.
  • Robert Nehring: Kritik des Common Sense: Gesunder Menschenverstand, reflektierende Urteilskraft und Gemeinsinn – der Sensus communis bei Kant. Duncker & Humblot, Berlin 2010, ISBN 978-3-428-13161-7.
  • Günther Patzig: Wie sind synthetische Urteile a priori möglich?. En: Josef Speck (ed.): Grundprobleme der großen Philosophen. Philosophie der Neuzeit II. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1988, ISBN 3-525-03306-0.
  • Jürgen Stolzenberg (ed.): Kant in der Gegenwart. de Gruyter, Berlin 2007, ISBN 978-3-11-017529-5.
  • Dieter Sturma, Karl Ameriks (ed.): Kants Ethik. Mentis Verlag, Paderborn 2004, ISBN 3-89785-308-6.
  • Werner Thiede (ed.): Glauben aus eigener Vernunft? Kants Religionsphilosophie und die Theologie. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2004, ISBN 3-525-56703-0.

Critica[modifitgar | modifitgar il code]

  • Gottlob Ernst Schulze: Kritik der theoretischen Philosophie, toms 1 e 2, Hamburg 1801.
  • Arthur Schopenhauer: Kritik der Kantischen Philosophie. En: Die Welt als Wille und Vorstellung. Leipzig 1819.
  • Broder Christiansen: Kantkritik. 1. Teil. Kritik der kantischen Erkenntnislehre. Clauss und Feddersen, Hanau 1911.

Opus postumum[modifitgar | modifitgar il code]

  • Erich Adickes: Kants Opus postumum dargestellt und beurteilt. Reuther & Reichard, Berlin 1920 (Kant-Studien. Ergänzungshefte; nr. 50).
  • Kurt Hübner: Leib und Erfahrung in Kants Opus postumum. En: Gerold Prauss (ed.): Kant: Zur Deutung seiner Theorie von Erkennen und Handeln. Köln 1973, p. 192–204.
  • Dina Emundts: Kants Übergangskonzeption im ‹Opus postumum›. Zur Rolle des Nachlasswerkes für die Grundlegung der empirischen Physik. de Gruyter, Berlin 2004, ISBN 3-11-018052-9. (Quellen und Studien zur Philosophie; tom 62).

Meds auxiliars[modifitgar | modifitgar il code]

  • Carl Christian Erhard Schmid: Wörterbuch zum leichtern Gebrauch der Kantischen Schriften. 4. ediziun. Jena 1798.
  • Rudolf Eisler: Kant-Lexikon. Nachschlagewerk zu Kants sämtlichen Schriften, Briefen und handschriftlichem Nachlaß. Berlin 1930. (Reprint: Olms, Hildesheim 1984, ISBN 3-487-00744-4)
  • Gerd Irrlitz: Kant-Handbuch. Leben und Werk. Metzler, Stuttgart 2002, ISBN 3-476-01234-4.
  • Kant im Kontext. III: Werke, Briefwechsel, Nachlass und Vorlesungen auf CD-ROM. InfoSoftWare, ISBN 978-3-932094-29-3. (2. ediziun amplifitgada 2009).
  • Rudolf Malter (ed.): Immanuel Kant in Rede und Gespräch. Meiner, Hamburg 1990, ISBN 3-7873-1382-6.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons Commons: Immanuel Kant – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio
Texts integrals
Wikisource
Wikisource
Scuvra texts da(d) Immanuel Kant sin Wikisource, la biblioteca libra


Ovras da consultaziun
Archivs e posts da perscrutaziun
Ulteriurs links