Carstgauns e ratuns

Questa pagina è scritta en sursilvan.

Il cudisch Carstgauns e ratuns ei in'ovra da Toni Berther, ch'ei comparius sco numer 55 della retscha Nies tschespet.

Resumaziun

“Ils ratuns vegnan”

Igl ei gest conjunctur’ aulta. Ils commembers dil comite per il svilup turistic a Ridischoras han gest decidiu dad importar ratuns sco attracziun. Ridischoras, in vitg puril ellas Alps, anfla cun la catscha da ratuns finalmein lur magnet da turists extraordinari giavischau.

Plazi, che ha iniziau quell’ idea, organisescha tut, per saver inaugurar igl “iert zoologic” la Primavera. Quella catscha extraordinaria duei haver liug ora “Canals”, la fossa da rumians e curdems da Ridischoras. Ei vegn fatg differents contracts, e l’ entir’ organisaziun ei fetg buna. L’ attracziun ei perfetga. Ridischoras ha turists sco aunc mai, tut en tut vegnan scaffidas biaras novas plazzas da lavur, e l’ economia crescha ad in crescher. Ils onns dil star bein ein denton immediat fini cura che l’ uiara rumpa ora. Negins hosps, e biars ummens che ston far survetsch militar.

En quei caos emblidan tuts ils ratuns, aschia che lezs attacheschan sco bestias fomentadas il vitg ed straunglan giuaden tut che vegn avon lur gnef. Ils burgheis da ridischoras ston serender el tschaler da schurmetg. Ed il militar vegn inscuntraus e mobilisaus. Negin tissi gida, la suletta pusseivladad ei d’ arsentar igl entir vitg.

“Ils affons vegnan”

Tgei catastrofa, cura ch’ ils da Ridischoras vegnan ord lur lagugn e vesan, co bu zieghel stat pli sin l’ auter. Ins habitava en baraccas, tochen che tut ei puspei en peis. Cun subvenziuns dil stadi, e sustegn da quasi tuts vitgs vischinonds baghegian ils da Ridischoras lur vitg a moda bein planisada, fetg moderna. Tut sto esser harmonic cun la cuntrada. Duront quels onns ha ei dau biars affons, aschia che zatgi stueva occupar quels.

Gudegn, buc oriunds da Ridischoras, muossa a tuts affons, pign e grond, da “far termagls” cun armas. Igl ei vegniu eregiu novs hotels, implonts da sport, ina nova serenera, ed ina garascha d’ autos sutterrana. Autos ein vegni scumandai el vitg. Ils habitons statan meglier che tochen dacheu.

Sco inauguraziun dalla nova scola media a Ridischoras sepersentan ils affons sco ratuns armai, e schocheschan aschia ils burgheis da Ridischoras

“Ils ratuns tuornan”

Sinquei ei il patertgar dils da Ridischoras semidaus fundamentalmein. Ins ei vegnius pli amicabels e humans. Adina puspei ha ei dau innovaziuns sil sectur da purschidas turisticas, denton eisi vegniu fetg russeivel. Quei ha animau ils da Blabla da suspectar, che Ridischoras haveigi zitgei el tgau-davos, ed han aschia fatg public che Ridischoras hagi puspei ratuns.

Gudegn che ha formau el tschelau ratuns per far circus, ha aschia gest saviu nezegiar quella propaganda per sesez. Ils burgheis da Ridischoras ein tuttina sesenti malsegirs dapi quei, ed han uss tema d’ ina nov’ attacca da ratuns. In gi daventa quei nausch siemi verdad, ils ratuns seglian ord mintga ruosna ord lur refugi: La canalisaziun. La raschun per quei ei denton mo in tiaratriembel. Ridischoras cala d’ agir offensiv el cumbat per ils hosps jasters, ed investescha ussa era dapli ella cultura indigena, e cumbatta per il mantegniment da lur lungatg minoritar.

Punct culminond ei segiramein l’ arsentaziun dil vitg. La muntada da quella novella ei segir per ina, ch’ il carstgaun ei buca perfetgs e ch’ el anfla mai ina fin en siu svilup, e per l’ autra, ch’ il carstgaun sto prender risguard da siu contuorn.

Persunas prinzipalas

Per ordinari vegn discurriu dils burgheis da Ridischoras, e buca da singulas persunas. Cunquei ha la novella buca biaras persunas prinzipalas. Ell’ emprima part ei quei sulettamein il Plazi. Ella secunda part surprenda lu era aunc Gudegn ina rolla prinzipala, fertond che Plazi perda adina dapli peisa. Plinavon vegnan adina puspei numnai burgheis da ridischoras, denton mo per far exempels.

Quei ein per exempel:

• Franz
• Giachen
• aug Tona
• Beni
• Cutsch e famiglia

Berther dat a negin duns surnaturals. Tuts capeschan denton da far fitschenta ell’ economia. Sco Enzatgei nunhuman savess’ ins veser il fatsch che tuts gidan in l’auter per contonscher ina finamira communabla e miran buca semplamei per sesez. Da smarvigliar ei era, ch’ ei dat neginas carplinas denter singuls burgheis da Ridischoras.

Relaziuns denter las figuras

Igl entir vitg lavura ensemmen per contonscher in ault livel economic. Quei suenter il prinzipi: “Promover il beinstar general e singul”, cun accent sil beinstar general. Tuts gidan tuts. Da menziunar ei denton era aunc il “comite per il svilup turistic a Ridischoras”, ch’ ei detg impurtonts. Conflicts dat ei buca gronds. Cuort ein ils burgheis da Ridischoras secargai encunter Plazi ni era encunter Gudegn. Ei regia ina concurrenza denter Ridischoras e Blabla.

Loghens

Ins sa buc exact nua che las acziuns han liug. Ridischoras ei in vitg ellas Alps. Tut tschels vitgs vischinonds vegnan buca menziunai cun num. In’ excepziun ei „Blabla“. Era New York e Chicago vegnan numnai.

La tiara ei era buc’ enconuschenta. Autras tiaras ni pievels han era buca nums. Sch’ ils da Ridischoras tschontschan da lezs vegn ei pil plindiscurriu dils cotschens, mellens ed alvs.

Cunquei che Berther drova nums da fantasia, ni insumma negins, vul el forsa gir ch’ il liug ei bu principals, mobein igl agir general dil carstgaun.

Sil funs da Ridischoras vegn aun tschintschau da „Canals“ e „Vallatscha“. Berther metta negina peisa silla descripziun dalla cuntrada.

Temps

Il temps d’ acziun ei buca fixaus. A l’ entschatta eis ei unviern, il 20avel tschentaner, circa els onns 60. Ei cuoza gest in temps da conjunctur’ aulta e boom da baghegiar. Lu dat ei in’ uiara. La historia cuoza silmeins treis decenis, savess denton esser ch’ ella cuoza aunc entgins decenis dapli. Il decuors dalla novella ei cronologics.

Stil da raquintar

La novella vegn partgida en treis parts: L’ emprema ha num “Ils ratuns vegnan”, la secunda “Ils affons vegnan” e la tiarza “Ils ratuns tuornan”.

Berther lavura cun in raquintader extradiegenic che descriva quasi tut tgei che schabegia. Ins retscheiva aschia quasi mo midadas generalas.

El drova adina puspei divers mieds stilistics sco anafras, cumperegliaziuns, hiperblas, metonimias, persunificaziuns, asindetons e polisindetons.

El integrescha era parts da poesias dad auters scripturs romontschs. Sco per exempel ina part d’ina poesia da Gian Fontana:

«Per tiara ein las seivs pertut,
Purteglias ed ustonzas.
Tgei libertad, cu tut ei rut
E tut ha mellis spronzas.»

– Gian Fontana

Medemamein vegn era raportau sco ils da Ridischoras contan communablamein las canzuns “Schi ditg che stattan cuolms e vals” ed “E veta nova setrai ella val”.

La baselgia ord granit cun si’ aulta tuor, che stat sin in grep sur il vitg da Ridischoras ei simbol da Ridischoras. Ella simbolisescha era la loschezia e la solidaritad dils da Ridischoras

Lungatg

Las construcziuns ein scretas simpel, ed ein structuradas claramein.

Discuors directs vegnan utilisai da rar.

Screta ei la novella per sursilvan. Per part vegnan duvrai plaids dil lungatg discurriu, sco per exempel “floberts”, ni plaids ch’ ein bucs pli aschi currents.

Il raquintader tschontscha duas gadas schizun direct cul lectur.

Tgei dat en egl?

Biars cudischs romontschs plain buc aschi bein a mi, pervieda la tematica nuninteressanta, ni perquei che jeu legel insumma buc aschi bugen romontsch.

Cheu eis ei denton auter: Il tema economia ei per mei fetg interessants. Berther mussa era igl effect ch’ il carstgauna ha enviers la natira. Era la moda ed il lungatg da scriver da Berther ein buc aschi stentus.

Cul temps denton setrain las raquentaziuns alla liunga. Ei maunca la tensiun muort muncuonza da discussiuns e da acziuns surprendentas.

Fontaunas

• literatura primara: Nies tschespet 55, Berther Toni, Carstgauns e ratuns, Romania 1983,Mustér
• www.aleph.gr.ch → berther toni