Gian Fontana

Ord Wikipedia
Questa pagina è scritta en sursilvan.

Gian Fontana (* 16 da november 1897 a Fidaz; † 30 da november 1935 a Flem) era in scribent romontsch e scolast a Flem. Sia ovra fa part alla lirica ni alla novella.[1]

Veta[modifitgar | modifitgar il code]

Derivonza[modifitgar | modifitgar il code]

Fontana ei carschius si en ina famiglia purila a Fidaz sco fegl da Josef Fontana (1870–1938) e Margreta nat. Capaul (1870–1937). La scola ha el frequentau sco gia siu bab a Flem, gia da lezzas uras vegneva dau scola per tudestg e la vischnaunca ha munchentau da midar lungatg d'instrucziun.[2] La casa paterna da Fontana schai sut ina prada che porta il num tudestg Brunner, da leu ves'ins bein il Lag la Cresta egl Uaul Grond. La casa schai direct sper la via viers Bargis, nua ch'ils Fontana havevan in'acla.

Fidaz ei in anteriur uclaun da gualsers si sur Trin e Flem. En in rodel da 1572 portan tut las famiglias nums tudestgs. 1646 anfl'ins la scripziun dubla «Meister Jakob Funtauna oder Brunner», 1668 cumpara era «Jon Fontauna, Sohn des Meisters Zacharias Brunner». Fidaz ei vegnius reromonontschaus a partir dil 17avel tschentaner, aschia ein nums da funs sefuormai ch'ei dat strusch en in auter liug, sco per exempel La drusna da romontsch La rusna a D'Rusna e L'Uanna da D'Wanna ni Catenz e Val Cahermen che van anavos sin dus nums derasai tiels gualsers, Tönz (dad Antonius) ed Hermann. Gian Fontana ei vegnius battegiaus sil num tudestg Hans sco ei era da lezzas uras disa. Dus da ses fargliuns purtavan ils nums Zacharias e Jakob, sco ils treis, matei antenats dil 17avel tschentaner. La schlatteina ei pia buca parentada culs Fontana dal Surmir. La derivonza gualsra e romontscha era impurtonta per Gian Fontana, la poesia L'Arma dils Capaul dedichescha el a sia schlatteina materna.

Famiglia e professiun[modifitgar | modifitgar il code]

1914 ha el cun 7 onns entschiet il seminari cantunal a Cuera, nua ch'el ha per l'emprema gada gudiu instrucziun en siu lungatg mumma entras il schazegiau scolast ed augsegner Gion Cahannes (1872–1947) da Dardin.[3] Suenter igl examen 1917 ha el surpriu la scola mesauna a Flem, plitard la scola reala ch'el ha menau entochen 1935.

1931 ha el maridau Annamaria nat. Lüscher, da Turitg che luvrava ella casa d'uffons «Sunnehüsli» a Fidaz. Cuort suenter las nozzas ein ses dus fegls, emprem Gaudenz e dus onns plitard ei Martin Fontana naschius. Il davos gi da november eis el morts a Flem suenter cuorta malsogna d'in malcostas zuppau.

Ovra[modifitgar | modifitgar il code]

Fontana ha emprem scret per tudestg, singulas poesias denton gia naven da 1914 per part per romontsch. 1921 ei la midada succedida. Gliendisgis-Pascas ha Gian Fontana mes a pupi in credo per il romontsch en siu diari, pli probabel influenzau entras Giacun Hasper Muoth e la fundaziun dalla Renania. L'uniun per ils reformai dalla Sutselva e Surselva ha da lezzas uras fundau ils organs da publicaziuns Calender Per Mintga Gi sco era il Dun da Nadal ed el december 1920 la gasetta Casa Paterna ed ha aschia fatg pusseivel empremas publicaziuns entras Gian Fontana.

En si'ovra fa el diever d'in vegl vocabulari ch'el auda a Fidaz ed a Flem. Entuorn quels plaids scriva el sias historias per che quels mondien buc a piarder. Ils nums da funs ein memdemamein da grond'impurtonza en sia ovra, ils vitgs descrets portan savens nums da funs en vischinonza dils loghens reals che han inspirau il scribent che ha darar bandunau la patria. Siu lungatg muossa vitier in colorit tipic da Flem che sedifferenziescha dil Sursilvan standartisau. In exempel suonda alla fin da quei artechel.

Recepziun[modifitgar | modifitgar il code]

Fontana ei vegnius recipius da varius cumponists, aschia han Tumasch Dolf, Corin Curschellas, Gion Antoni Derungs, Hans Erni (1867-1961), Hans Lavater (1885-1969),[4] Giusep Maissen (1906-1963)[5], Giusep Tschuor (1940-2022) ed aunc auters cumponiu melodias tier sias poesias. Robert Grossmann (* 1953) ha scret l'opera Il president da Valdei suenter ina novella da Fontana.[6]

L'emprema poesia en memoria da Gian Fontana ei cumparida 1936.[7] Oscar Peer ha 1958 scret sia dissertaziun davart Fontana ed er'Andri Peer ei sefatschentaus cul poet en Surselva.[8] 1920 ha el retschiert il premi Schiller dalla fundaziun da Schiller svizzera.

A Fidaz regorda ina fontauna a Fontana ed ella cuort dalla Ligia Grischa a Trun sesanfla ina platta commemorativa.[9]

Il Favugn[modifitgar | modifitgar il code]

Sil fil ei'l chignaus e laghegi' ella bassa.
Uss schunsch' el las forzas el giuv dad itschal,
ed ussa in griu, ella sgola, la rassa!
Ei'l smers? - Sc'ina furia sederscha a val
il favugn.

Siu flad calirau tras cafuglias sesbuffa.
El misla la greppa, scarsin' il granit.
La schiembra sils cons e la zundr' el sbaruffa.
Tral vitg va in griu alteront e git:
il favugn!

La schetg' embanida uorl' e seplacca.
Il cuolm s'aulz' e crescha. Sederscha el prest?
El spazza ustonzas, cadeinas el sfracca.
Lavinas van, destadaus vegn il crest
dil favugn.

Ed ussa secalm'el leugiu en planiras,
carsina la vegn' aunc, ragud' il curtgin.
Lu quesch' el, va staunchels, spussaus da caliras
tiel lag ed enquer' en las undas la fin.

Fontaunas[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Deplazes, Gion. Funtaunas, Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel, tom 3, Lia rumantscha, Cuira, 1990.
  2. Martin Bundi: Zur Situation des Rätoromanischen in Graubünden. Chur 2014.
  3. Tumasch Dolf: Gian Fontana. en: Annalas da la Societad Retorumantscha, tom 51 (1937). p. 20–29,
  4. Georg Thürer Ei tucca la notg sil clutger.... cumpareglia. Der Liederdichter Georg Thürer. en: Zytschrift für üsi schwyzerische Mundarte. tom 25 (1963), c. 2. p. 38.
  5. Reminiscenzas – Gedenkkonzert zum 100. Geburtstag von Giusep Maissen.
  6. registraziun d'ina CD: Jecklin-Disco JS 297-2.
  7. J. L.: In memoria da Gian Fontana. en: Annalas da la Societad Retorumantscha, tom 50 (1936). p. 273. online
  8. Du – die Zeitschrift der Kultur, tom 68 (2008–2009), c. 792. p. 138. online
  9. Persönlichkeiten silla pagina dalla Gemeinde Flims, ils 15-1-2016.