Clavazin

Ord Wikipedia
Las duas differentas furmas dal clavazin: clavazin a cua e pianino
Henriëtte Ronner-Knip (1897)

Il num clavazin (da latin clavis ‹clav›, en il senn figurativ er ‹tasta›) vegn duvrà ozendi per la varianta moderna da l’instrument, la quala furma in clavazin a martels (u fortepiano) amplifitgà. I sa tracta pia d’in instrument da musica, tar il qual vegnan battids cun smatgar sin las tastas tras ina mecanica speziala pitschens martels cunter las cordas. Medemamain derasada è la denominaziun pianoforte u en furma scursanida piano. Quella deriva dal fatg ch’il clavazin a martels oriund ha purschì l’emprima giada la pussaivladad da midar il volumen da tut temp e senza intervals tranter da bass (piano) e dad aut (forte). Las furmas principalas odiernas dal clavazin èn il clavazin a cua (englais grand piano) ed il pianino (englais upright piano). En la lingua da mintgadi vegn quest ultim per ordinari simplamain mess a pèr cun ‹clavazin›.

Istoricamain designescha la noziun ‹clavazin/clavier› en general in instrument a tastas, per part er be la claviatura, pia ina part da l’instrument.

Denominaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Part da la claviatura cun denominaziun da las singulas tastas

En la teoria da la musica medievala steva il pled clavis (latin per ‹clav›) per in stgalim tonal che vegniva designà cun in bustab. Perquai ch’ins scriveva magari quests bustabs directamain sin las tastas da l’orgla, è la noziun ‹clav› er vegnida duvrada pli e pli per denominar la tasta sezza. En la musica scritta vegnivan bustabs dal tun nudads davant il sistem da lingias, uschia ch’ins ha er applitgà la denominaziun sin la clav (da notas). En il pled englais ‹key› è questa muntada multipla (clav/stgalim tonal/tasta/clav da notas) sa mantegnida fin oz.[1]

Per la totalitad da tut las claves è sa derasà sur il pled franzos clavier [klaˈvje] (‹tastatura, claviatura›) en bleras linguas il pled ‹clavier› resp. sur il pled franzos clavecin il pled ‹clavazin›. Fin la fin dal 18avel tschientaner eri usità da subsummar tut ils instruments a tasta, independentamain da la creaziun dal tun, sut quest num, uschia per exempel er las orglas.

Il 1619 ha Michael Praetorius numnà mintga instrument che vegniva fatg resunar sur ina tastatura clavicordium. En ses cumpendi ‹Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen› (1753) ha Carl Philipp Emanuel Bach designà ils sunaders da tut ils instruments a tastas che disponan da cordas sco ‹clavierists›. Ed en il 19avel tschientaner è la noziun clavier/clavazin sa messa tras en general per instruments a tasta cun mecanica a martels.

Savens vegn la noziun ‹clavier/clavazin› duvrada be per il pianino tar il qual las cordas sa chattan en posiziun verticala, cunfinond quel uschia dal piano da concert (‹clavazin a cua›). Dapi l’invenziun d’instruments a tasta che furman il tun a moda electrica, electronica u digitala è el ultra da quai per ordinari reservà per instruments da construcziun acustic-mecanica, entant ch’il pled ‹piano› cumpiglia er ils pianos digitals ch’emprovan da simular il tun da l’instrument acustic-mecanic.

Istorgia[modifitgar | modifitgar il code]

Furmas preliminaras[modifitgar | modifitgar il code]

Istoricamain sa laschan ils instruments a tasta munids cun cordas manar enavos sin il monocord. Plirs monocords èn sa sviluppads vinavant a citras che vegnan sunadas cun omadus mauns. Da quai èn sa furmadas d’ina vart en l’antica orglas sunadas cun tastas, da l’autra vart differents instruments da trair, instruments ad artg ed instruments che vegnan battids, sco per exempel il psalteri.

L’organistrum dal 12avel tschientaner – ina lira a roda cun tastas che servan a midar la lunghezza da la corda – vala sco pass intermediar vers ils instruments a tasta cun cordas. L’onn 1397 menziunescha in giurist a Padua l’emprima giada in psalterium che vegn sunà cun tastas. Il 1404 è alura menziunà en las reglas da l’amur curtaisa dad Eberhard von Cersne l’emprima giada in clavicordium e clavicymbolum. Il 1425 cumpara in tal instrument sin in maletg d’altar a Minden ed il 1440 ha Arnaut Henri de Zwolle descrit en in tractat quest nov gener d’instrument, tranter auter er in dulce melos, in instrument parentà cun l’arpret che vegniva sunà cun ina mecanica da martels.

Cun agiuntar ina tastatura è sa sviluppà en il decurs dal temp medieval tardiv dal monocord e dal psalterium il clavicord (tangentas colliadas a moda fixa cun la tasta battan las cordas) ed en la renaschientscha il cembalo sco er las variantas da quel clavicytherium, spinett e virginal, tar ils quals il tun vegn creà cun trair las cordas cun il moni d’ina penna.[2]

La furma a cua dal cembalo dueva la finala furmar il model per ils emprims clavazins.

Bartolomeo Cristofori (1655–1731)[modifitgar | modifitgar il code]

Clavazin a martels da Cristofori (Metropolitan Museum of Art, New York)

Vers la fin dal 17avel e l’entschatta dal 18avel tschientaner han ins experimentà bler per construir in instrument a tastas che pussibilitescha ina moda da sunar dinamica (dad aut, da bass e nianzas situadas tranteren) cun batter las tastas pli ferm u pli flaivel. L’emprim al qual quai è reussì è stà Bartolomeo Cristofori, in constructur d’instruments da Padua, il qual era engaschà il pli tard dapi il 1690 a la curt da Ferdinando de' Medici a Firenza sco constructur da cembalos e custos da la collecziun d’instruments da musica da la curt. L’inventari dals instruments da l’onn 1700 enumerescha in «arpicembalo che fà il piano e il forte» (cembalo che lubescha da sunar dad aut e da bass). Quest instrument vegn per ordinari datà sin l’onn 1698 e vala sco emprim clavazin a martè. Probablamain ha Cristofori gia construì il 1694 in prototip en ils lavuratoris situads en il plaunterren da las ufficinas.[3] Suenter in inscunter cun Cristofori ha il litterat e schurnalist da Roma Scipione Maffei publitgà il 1711 en il ‹Giornale dei letterati d’Italia› in artitgel davart in instrument che Cristofori aveva construì il 1709 e che vegn descrit sco «gravicembalo col piano e forte». Quest artitgel cuntegneva ina skizza ed ina descripziun detagliada da la mecanica[4]; a basa da la translaziun en tudestg da quest tractat ha il constructur d’orglas tudestg Gottfried Silbermann construì il 1726 ses emprim clavazin a martels.

Ils instruments da Cristofori eran gia surprendentamain madirads. La mecanica disponiva d’ina lieunga da stausch cun agid da la quala il martè vegniva bittà cunter la corda; auters elements dal mecanissem servivan ad impedir ch’il martè restia fitgà vi da la corda resp. che quella vegnia moderada senza vulair, e procuravan che la corda na resunia betg vinavant suenter avair laschà dar la tasta. Cristofori ha gia fatg diever da duas cordas per tun per augmentar il volumen.[5] Ils instruments cumpigliavan per ordinari quatter octavas (oz èn usitadas 7 ⅓).

Malgrà lur qualitad extraordinaria n’han ils emprims clavazins a martels betg chattà en l’Italia gronda resonanza – probablamain per motiv ch’els eran bundant pli cumplexs da construir ch’il cembalo e cunquai che lur tun era a l’entschatta relativamain flaivel. Perquai ha Cristofori chalà il 1726 da construir clavazins a martels ed è puspè sa deditgà fin la fin da sia vita a la construcziun da cembalos. Tut en tut ha el construì stgars 20 clavazins a martels, dals quals trais èn sa mantegnids fin oz. Il pli vegl exemplar, dal 1720, è exponì en il Metropolitan Museum of Art a New York, in exemplar dal 1722 en il museum d’instruments da musica a Roma ed in dal 1726 sa chatta en la collecziun d’instruments da l’Universitad da Lipsia.[6]

Dus scolars e collavuraturs da Cristofori, Domenico del Mela (1683 fin ca. 1760) e Giovanni Ferrini (ca. 1699 fin 1758), han anc construì intgins instruments cun la tecnica da martels, ils quals èn surtut daventads populars sin la Peninsla Iberica e dals quals dueva sa sviluppar in’atgna tradiziun a las curts da la Spagna e dal Portugal. L’onn 1732 aveva Lodovico Giustini cumponì a Firenza l’emprima musica scritta aposta per clavazins a martels che cuntegna indicaziuns davart vegnir pli dad aut (crescendo) e pli da bass (decrescendo). Quella è vegnida sunada a chaschun d’ina visita diplomatica dal prinzi ereditar portugais a la curt florentina dals Medici. Il prinzi ha offert als scolars da Cristofori da cuntinuar lur lavur a la curt portugaisa. Quels han acceptà quai, han accumpagnà il prinzi ereditar a chaschun da ses return en il Portugal ed han mess ad ir là la tradiziun portugaisa e spagnola da construir clavazins.[7]

En l’Italia percunter è la tradiziun da construir clavazin stada finida per bleras decadas suenter la mort da Ferrini.[8]

Gottfried Silbermann (1683–1753)[modifitgar | modifitgar il code]

Clavazin a martels da Silbermann (Sans-Souci, Potsdam)

En Frantscha hai bain dà independentamain in da l’auter intginas invenziuns – inspiradas probablamain dal panteleon da Hebenstreit – sco il clavier da Cuisiné (1708) ed il clavecin à maillets (1716) da Jean Marius. Ma pervi da difficultads tecnicas n’han quellas betg pudì surmuntar il status da curiusitads.[9] Persuenter han la Germania e l’Engalterra contribuì ils proxims decennis a moda decisiva a sviluppar il clavazin modern. Il magister da clavicord tudestg Gottlieb Schröter ha inventà vers il 1717 duas mecanicas a martels per cembali, las qualas el n’ha però betg pudì sviluppar vinavant per motivs finanzials. Tuttina al han ins considerà sur lung temp sco inventader dal clavazin.[10] In dals pli impurtants constructurs dad orglas dal baroc, Gottfried Silbermann, ha emprendì a conuscher l’onn 1717 in clavazin da martels or dal lavuratori da Cristofori. L’instrument era arrivà a Dresden cun musicists ch’eran suandads l’invit da la curt dal prinzi electur da realisar là la primaudiziun da trais operas dad Antonio Lotti. Ensemen cun Johann Ulrich von König als èsi stà pussaivel d’intercurir l’instrument, e König ha translatà la descripziun da la mecanica da Maffei en tudestg.[11] Silbermann disponiva da las enconuschientschas tecnicas e dals meds finanzials necessaris ed ha sviluppà, sa basond sin la mecanica da Cristoferi, in agen model, il qual el ha preschentà l’onn 1726. Sinaquai ha el fabritgà in ulteriur clavazin a martels e sviluppà vinavant quel bunamain diesch onns a basa d’impuls ch’el ha retschet da Johann Sebastian Bach.

Dal temp da regenza da Friedrich II da la Prussia ha il constructur d’instruments da Freiberg pudì furnir 15 instruments a la curt a Potsdam.[12] L’onn 1747 ha Johann Sebastian Bach improvisà davant il retg sin in da quests clavazins a martels ses Ricercare a trais vuschs. Quest instrument vegn anc oz conservà en il Neues Palais a Potsdam e copià da la firma Neupert.

Da quest temp aveva il clavazin a martels apparentamain gia in bun num. Quel valeva sco instrument a tastas universal e sco med da lavur excellent per in musicist da professiun. Ils clavazins a martels da Silbermann, numnads Piano Fort, disponivan d’ina mecanica da rebattida. Sco nov element è vegnida vitiers la pussaivladad d’impedir che la corda battida vegnia moderada (l’emprim cun regulaturs a maun, ozendi en furma dal pedal da forte che tutga tar mintga clavazin).[13]

Numerus scolars da Silbermann han cuntinuà e sviluppà vinavant sia lavur. Sco constructur spezialmain innovativ è sa mussà Christian Ernst Friederici. El ha construì sco emprim in clavazin da maisa (cun las cordas en posiziun orizontala) ed experimentà bler cun instruments che stevan sidretg; famus ed impressiunants èn ses clavazins en furma da piramida. Dudesch dals students da Silbermann èn fugids en rom dals scumbigls da la Guerra da set onns en l’Engalterra, nua ch’els han mess il crap da fundament per la construcziun da clavazins englaisa.[11]

Johann Andreas Stein e la mecanica viennaisa[modifitgar | modifitgar il code]

Il constructur d’orglas Johann Andreas Stein ha emprendì a construir clavazins tar il rom da la famiglia Silbermann ch’era sa chasada a Strassburg. L’onn 1750 ha el fundà ad Augsburg ses agen lavuratori ed ha cumenzà a sviluppar clavazins a martels. El ha fatg adattaziuns decisivas, las qualas duevan marcar la construcziun da clavazins dals proxims decennis. Tranter auter ha el meglierà la mecanica da rebattida da Silbermann, construì la chascha da l’instrument a moda bler pli robusta e dimensiunà a moda pli ferma il fund da resonanza. Tut questas novaziuns han dà als clavazins da Stein in nov caracter dal tun. Quels eran pli clers, pli penetrants e pli preschents. La nova forza expressiva ha entusiasmà cumponists e musicists e stgaffì uschia il fundament per far dal clavazin in instrument solistic.

Ils successurs da Stein han manà vinavant la fatschenta; ses uffants Andreas e Nanette èn ids a star il 1794 a Vienna. Suenter ulteriuras novaziuns – ch’impedeschan tranter auter ch’il martè rebattia senza vulair e produceschia in segund tun – è la mecanica da Stein vegnida enconuschenta sut il num mecanica da Vienna ed adaptada da numerus constructurs da clavazins.

Vienna era da quel temp sper Londra la metropola mundiala da la musica e furmava in terren ordvart productiv per artists ed inventaders. Per in tschert temp eran activs a Vienna dapli che 100 constructurs d’instruments, tranter ils pli respectads ils fragliuns Stein sco er Joseph Brodmann, Conrad Graf ed Anton Walter.[14]

Svilup en l’Engalterra: clavazin da maisa, mecanica englaisa, sparuns[modifitgar | modifitgar il code]

Clavazin da maisa, Riga, ca. 1855

Cuntrari a Johann Andreas Stein, il qual ha sviluppà vinavant la mecanica da rebattida da Silbermann, èn blers constructurs da clavazin englais – tranter quels ils scolars da Silbermann menziunads survart – sa referids directamain a la mecanica da stausch da Cristofori. Per motivs pratics e finanzials ha Johann Christoph Zumpe construì ca. tranter il 1760 ed il 1762 ses emprim clavazin da maisa. Igl era quai in instrument cun ina mecanica simpla e senza grondas decoraziuns che sa laschava producir a custs bass.[15] Il clavazin a tavla è daventà in grond success a Londra. Igl è vegnì en moda da posseder in tal e Zumpe n’als vegniva strusch da producir svelt avunda per cuntentar ils basegns da sia clientella. Er ulteriurs constructurs da clavazins a Londra han sinaquai cumenzà a construir clavazins a tavla. Damai ch’il pretsch da quel era bundant pli bass che quel dal clavazin a martels e dal cembalo, ha er la burgaisia pudì sa prestar in tal. Il success commerzial dal clavazin a tavla en l’Engalterra ha mess il fundament per la derasaziun dal clavazin sco in dals instruments ils pli populars entaifer la burgaisia europeica.

Americus Backers ha sviluppà enturn il 1772 ina nova mecanica cun lieungas da stausch. Suenter meglieraments tras Robert Stodart e John Broadwood è quella vegnida enconuschenta sco mecanica englaisa. John Broadwood, capolavurer scot ed alura schender dal Svizzer Burkhard Tschudi ch’era emigrà a Londra, è probablamain stà in dals emprims ch’ha applitgà metodas scientificas per meglierar la mecanica ed il tun. El ha eruì la posiziun ideala nua ch’il martè dueva tutgar la corda per ch’i sa furmia in tun uschè plain sco pussaivel. Dapi lura vegnan las cordas da clavazins battidas ca. tar in settavel fin novavel da lur lunghezza, quai che duai garantir in tun ritg d’oscillaziuns e da tuns armonics. Broadwood ha er rinforzà sco emprim il foss dals martels che renda pli flaivla la structura dal clavazin ad ala cun in giavun da fier. Quai al ha pussibilità d’extender la claviatura per in’octava. L’ulteriur svilup dals proxims decennis ha extendì la claviatura sin las 88 tastas odiernas. Cun sias invenziuns ha Broadwood gì grond success. Vers la fin dal 18avel tschientaner construiva el radund 400 clavazins ad onn, bundant dapli che mintga auter constructur.[16] En il decurs dals emprims decennis dal 19avel tschientaner dueva sia manufactura sa sviluppar al pli grond constructur da clavazins dal mund.

Svilup durant l’emprima mesadad dal 19avel tschientaner[modifitgar | modifitgar il code]

A l’entschatta dal 19avel tschientaner dominavan duas mecanicas da clavazins ad ala: la mecanica da Vienna (mecanica cun lieungas da rebattida) tenor Johann Andreas Stein e la mecanica englaisa (mecanica cun lieungas da stausch) sviluppada da Backers, Stodart e Broadwood. Ils instruments munids cun la mecanica viennaisa eran pli gracils en lur construcziun. Il tun era pli satigl e dultsch. Ma ils musicists e cumponists dal cumenzament da la romantica dumandavan suenter dapli forza, intensitad, suenter in’extensiun pli vasta da la claviatura e dapli pussaivladads d’expressiun, uschia che la mecanica englaisa è sa messa tras adina dapli. Per augmentar supplementarmain il volumen èn stadas necessarias diversas adattaziuns. Dapli intensitad dumonda suenter martels pli gronds e pli grevs; quai sa laschava realisar meglier a basa da la mecanica englaisa cun lieungas da stausch. Tranter il 1750 ed il 1850 è la claviatura vegnida extendida da tschintg octavas sin set e mez. Il trend vers dapli volumen e l’extensiun da la claviatura han pretendì cordas pli grossas sco er ina chascha che deva dumogn a lur immensa forza da tracziun. Sur divers pass intermediars ha quai la finala manà al rom culà. Emprims patents per in tal derivan da Broadwood (1827) e Chickering (1843) e la furma ch’è oz usitada da Steinway & Sons (1859).[17] A partir dal 1824 han ins producì las cordas da clavazin or d’atschal culà, il qual è pli resistent. A partir dal 1830 han ins cumenzà ad ordinar las cordas en crusch, en duas gruppas situadas ina sur l’autra en posiziun diagonala. Quai ha meglierà la statica da l’instrument ed ha pussibilità da far diever da cordas pli lungas er en instruments pli curts resp. pli bass.

Illustraziun da Ludwig Emil Grimm, 1826

In’innovaziun da Johann Heinrich Pape (1789–1875) da l’onn 1826 dueva s’effectuar a moda fundamentala sin il tun dal clavazin. El ha enzuglià ils chaus dals martels en fieuter e betg sco fin qua en tgirom. Elavurà bain po fieuter esser pli resistent che tgirom e sa lascha er applitgar meglier.[18] En sia furma da svilup maximala suenter las cumplettaziuns tras Henri Herz avevan ils clavazins ad ala da Herz, Érard e Pleyel a Paris dal temp da Chopin fin a nov stresas, las qualas cumenzavan vi da la part centrala da lain cun duas stresas tgirom-tschierv, suandadas da pliras stresas da fieuter e da launa da differenta grossezza e tanschevan fin a pel-cunigl sco material da fabricaziun il pli lom a l’exteriur. Martels da questa moda d’elavuraziun cumplexa lubivan a persunas dal fatg da crear in tun d’in’immensa ritgezza e coluraziun. Il svilup vers salas da concert pli grondas ha alura dumandà suenter dapli volumen, quai ch’ins ha realisà cun ina u duas stresas da fieuter spess, unfrind però per part l’abundanza tonala ch’ins aveva cuntanschì avant. D’applitgar il fieuter sin ils martels è in process ordvart delicat. Blers constructurs da clavazins tegnan secret la procedura exacta. D’intunar in clavazin, vul dir da far vegnir pli lom e per part pli dir il fieuter da mintga tun per cuntanscher uschia il spectrum tonal il pli ritg pussaivel, furma dapi lura l’art per propi dals constructurs da clavazin.

In’ulteriura invenziun fitg innovativa en la construcziun da clavazins deriva dal Franzos Sébastien Érard. A basa da la mecanica englaisa ha el sviluppà il 1821 in fis da repetiziun che lubescha da repeter in tun senza stuair laschar dar dal tuttafatg la tasta.[19] Er quest mecanissem ha Henri Herz perfecziunà ils onns 1840 fin 1850 ed oz tutga quel tar mintga mecanica da clavazin ad ala.

Il clavazin a martels ha enconuschì en l’emprima mesadad dal 19avel tschientaner in temp da fluriziun ed ins na pudeva betg pli s’imaginar la societad senz’els. Il clavazin era creschì or dals saluns dals prinzis ed è daventà en furma dal grond clavazin ad ala ina part integrala dal manaschi da concert da las citads ed en furma dal clavazin a tavla, dals emprims clavazins auts e per part er clavazins ad ala er da l’abitaziun burgaisa.[18]

Svilup dal pianino[modifitgar | modifitgar il code]

Gia da l’entschatta ennà han ins er construì clavazins, tar ils quals las cordas eran ordinadas en posiziun verticala, uschia per exempel da vart dal scolar da Cristofori Domenico del Mela[8] e da vart dal scolar da Silbermann Christian Ernst Friederici (1745).[20] Quests instruments avevan savens furmas impressiunantas cun nums sco clavazin da giraffa, clavazin d’arpa, clavazin da lira, clavazin da piramida u clavazin da stgaffa; quels eran savens fitg auts, fitg exclusivs e n’avevan betg bler communabel cun ils pianinos odierns.

Ils emprims pitschens pianinos per propi han sviluppà enturn il 1800 independentamain in da l’auter Matthias Müller a Vienna e John Isaac Hawkins a Philadelphia. Success tecnic e commerzial dueva alura avair Robert Wornum: el ha fabritgà vers il 1811 in Cottage Piano, il qual è sa sviluppà fin il 1826 al Piccolo Piano e che dueva daventar il model per tut ils pianinos da pli tard. Il princip da quel furma la mecanica englaisa; cun agid d’ina giugadira vegn il moviment da la tasta vieut en posiziun verticala. Questa mecanica han Pleyel e Pape sviluppà vinavant a Paris, perquai la numnan ins er mecanica franzosa.[21] Questa moda da construir ils pianinos ha remplazzà in pau a la giada – en l’Europa dapi il 1850, en ils Stadis Unids dapi il 1900 – ils clavazins a tavla che duvravan dapli plaz e ch’eran er dischavantagiads areguard la qualitad dal tun.

Svilup durant la segunda mesadad dal 19avel tschientaner[modifitgar | modifitgar il code]

Vers la mesadad dal 19avel tschientaner era la gronda part dals elements dal clavazin modern gia sviluppada, e quai tant tar il clavazin ad ala sco er tar il pianino. Quai che dueva suandar eran intginas paucas innovaziuns, sco per exempel il trair si las cordas en crusch tar il clavazin ad ala, ma surtut modificaziuns cuntinuantas tar la mecanica, la construcziun e la moda da construcziun. Caracteristic per la segunda mesadad dal 19avel tschientaner è stà che la producziun ha cuntanschì dimensiuns sco anc mai. Il 1850 èn vegnids construids en l’Europa radund 33 000 clavazins, il 1910 eran quai gia 215 000.[21] Quest ferm augment sa lascha per l’ina attribuir a la popularitad creschenta dal clavazin ed al fatg ch’il pianino è avanzà ad in simbol da status da la classa mesauna burgaisa, per l’autra però er a la creschientscha demografica en general. Il clavazin a tavla ch’era avant fitg popular è vegnì chatschà pli e pli a l’ur tras il pianino. En in tschert senn è il clavazin a tavla daventà l’unfrenda da ses agen success: Furmava quel a l’entschatta in instrument simpel e pitschen, è el avanzà adina dapli ad in coloss grond e grev da construcziun exclusiva. Questa largia ha emplenì il nov pianino, pitschen e bunmartgà, il qual è sa sviluppà a l’instrument da chasa per lunschor il pli derasà entaifer la burgaisia.[22] Vers la fin da 19avel tschientaner ha la gronda part dals constructurs d’instruments chalà da producir clavazins a tavla.[23]

Sguard a l’intern dad in clavazin a cua (Steinway)

A chaschun da l’exposiziun industriala a Londra (Great Exhibition) l’onn 1851, ina da las emprimas grondas exposiziuns mundialas, èn sa scuntrads per l’emprima giada ils constructurs da clavazin da l’entira Europa e dal Nov Mund. L’exposiziun è stada in grond success; talas occurrenzas han pussibilità da cumparegliar il svilup tecnologic, han sveglià la concurrenza e contribuì a moda essenziala a l’innovaziun.[24] Ina rolla centrala tar l’ulteriur svilup dal clavazin han giugà Heinrich Steinweg e ses figl Henry Steinway. Els han laschà patentar il 1859 la colliaziun cumpletta da rom da cul e da cordas tratgas si en crusch tar ils clavazins ad ala ed il 1866 er tar ils pianinos. Il 1878 ha Steinway ultra da quai laschà patentar la construcziun da la furma dal clavazin ad ala or da stresas d’ischi laminadas. Cun quai è stada terminada la furma e la construcziun da basa dal clavazin modern, las qualas n’èn strusch pli sa midadas dapi 140 onns. Questas innovaziuns han bainspert er applitgà tut ils auters constructurs.

Tge che n’è l’emprim strusch dà en egl – en vista al svilup tecnologic da lezs onns – è il fatg ch’il tun dal clavazin ad ala è sa pegiurà in pau cun munir ils martels cun fieuter e cun far diever per las cordas da l’atschal da Bessemer ch’è vegnì inventà il 1856. Quest svilup hai bain duvrà per pudair emplenir salas da teater cun 2500 fin 7000 aspectaturs. Ma ils clavazins franzos dals onns 1840 da Hertz, Boisselot, Érard e surtut Pleyel – che bastavan be per salas da fin a 1000 persunas – avevan in tun ritg e plain temperament. Questa ritgezza dal tun sa laschava però be preservar cun prestar lavurs da mantegniment extrem intensivas vi dals martels, las qualas na sa laschassan strusch pli giustifitgar tenor criteris odierns.

Il 20avel e 21avel tschientaner[modifitgar | modifitgar il code]

A l’entschatta dal 20avel tschientaner – surtut grazia a la popularitad dal ragtime – ha la construcziun da clavazins er enconuschì in boom en ils Stadis Unids. Il 1910 èn per exempel vegnids construids là 370 000 clavazins, en l’Europa 215 000.[21] En la segunda mesadad dal 20avel tschientaner ha alura la producziun asiatica cumpensà pli e pli la producziun stagnanta en l’Europa ed en ils Stadis Unids. Surtut ils ultims decennis èn stads segnads da la producziun da clavazins en il Giapun, la Corea dal Sid e la China. Oz derivan radund dus terzs da l’entira producziun mundiala da l’Orient Extrem. La firma giapunaisa Yamaha Corporation fabritgescha en il fratemp clavazins ad ala sin il pli aut nivel, ils quals ins scuntra adina dapli er en las salas da concert da renum.

Dapi ils onns 1980 vegnan applitgads adina dapli er ils avantatgs da l’electronica en la construcziun da clavazins. Il resultat è ina cumbinaziun dal clavazin acustic-mecanic e dal piano digital. Per exempel vegn savens montà en la mecanica ina glista cun agid da la quala sa laschan retegnair ils martels curt avant che quels tutgan la corda; a medem temp generescha ina sensorica montada sut las tastas tuns digitals che sa laschan transferir sur ina boxa ad uregliers. Uschia sa lascha il clavazin er sunar ‹mit›.

Ils pli impurtants producents da clavazins èn oz Steinway & Sons, Yamaha, Fazioli, Kawai e Bösendorfer sco er las interpresas tudestgas C. Bechstein, Julius Blüthner, Wilhelm Schimmel e Steingraeber & Söhne.

Pianos electronics, pianos digitals e pianos ibrids[modifitgar | modifitgar il code]

In svilup caracteristic dal 20avel tschientaner èn ils instruments a tastas electronics. Gia a la fin dal 19avel tschientaner han ins cumenzà ad experimentar en questa direcziun, da la quala duevan sa sviluppar gruppas d’instruments sco il Rhodes Piano che vegnan per ordinari duvrads per auters stils da musica ch’il clavazin classic. Uschia n’ha per exempel in keyboard betg pli bler communabel cun in clavazin.

Ina tut autra lingia da svilup, la quala ha cumenzà ils onns 1980, stat davos ils pianos digitals. Cuntrari als svilups d’antruras n’è la finamira qua betg da meglierar l’existent u da stgaffir insatge nov, mabain il cuntrari d’imitar ‹l’original› uschè bain sco pussaivel. Ils elements decisivs èn per l’ina il tun, per l’autra il sentiment da sunar (claviatura e mecanica). Oz na vegn il tun betg pli sintetisà, mabain registrà sut differentas cundiziuns (dad aut e da bass, diever dals pedals, resonanza en dependenza da las tastas gist smatgadas) cun microfons d’auta qualitad, digitalisà ed arcunà (englais: sampling) ed alura puspè reproducì tras l’instrument digital cun smatgar la tasta respectiva.

Per imitar il pli bain pussaivel il sentiment da giugar, èn vegnidas sviluppadas atgnas mecanicas per pianos digitals. Per part integresch’ins schizunt la mecanica d’instruments acustic-mecanics, ils moviments da la quala vegnan alura recepids cun sensurs. Ins discurra en quest cas da pianos ibrids.

Construcziun[modifitgar | modifitgar il code]

Las singulas parts[modifitgar | modifitgar il code]

Model d’ina mecanica dad Érard

Clavazins ad ala e clavazins disponan tuts dals medems elements da construcziun essenzials:

  • il corpus da lain cun construcziun a travs e traversas
  • il fund da resonanza collà sin quel, medemamain da lain
  • il bastun d’accordar da lain
  • la platta da fier culà fixada sin il bastun d’accordar, cun claviglias da metal vi da las qualas vegnan enrulladas las finiziuns da las cordas
  • cordas da fil d’atschal culà (per ils tuns pli bass mintgamai ina corda pli grossa circumdada da fildarom, per la part intermediara mintgamai duas cordas pli satiglias circumdadas da fildarom, per ils ulteriurs tuns mintgamai trais cordas senza fildarom)
  • la mecanica dal clavazin che consista d’ina construcziun cumplexa da tastas, plimas, lieungas, pisuns, surdinas e martels che battan cun smatgar ina tasta la corda correspundenta e produceschan uschia il tun
  • la claviatura che cumpiglia per ordinari 88 tastas
  • dus fin trais pedals (il pedal a dretga procura che las cordas resunan vinavant er suenter avair chalà da smatgar la tasta; il pedal a sanestra sposta la mecanica in pau sin la vart, uschia ch’il martè tutga be pli ina u duas cordas; il pedal amez lascha resunar vinavant be il tun u accord sunà sco ultim).[25]

Quests elements da construcziun eran sviluppads a fin vers il 1880 e vegnan mess ensemen fin oz senza midadas pli grondas. Il progress dals ultims bundant tschient onns ha surtut pertutgà la mecanisaziun ed automatisaziun en la producziun dals singuls tocs pitschens.[26]

Atgnadads dal clavazin ad ala[modifitgar | modifitgar il code]

Il clavazin ad ala stat, tuttina sco il cembalo, en posiziun libra en la stanza. Las cordas ed il fund da resonanza sa chattan en posiziun orizontala, parallel tar il palantschieu. Il tun irradiescha perquai dal fund da resonanza surtut ensi ed engiu. Giusut vegn quel reflectà dal palantschieu e derasà sin tuttas varts, survart vegn il tun ubain moderà tras il viertgel serrà ubain concentrà ed irradià sin la vart tras il viertgel avert.

Tar in clavazin ad ala pitga il martè da sutensi sin la corda. Il pais dal martè è perceptibel vi da la tasta sezza, quai che pussibilitescha ina structuraziun dal tun fitg differenziada. La gravitaziun natirala sustegna il moviment dal martè davent da la corda; la sveltezza cun la quala il medem tun sa lascha repeter è tras quai pli auta che tar il pianino.

Caracteristicas dal pianino[modifitgar | modifitgar il code]

Tar il pianino sa chattan las cordas, il fund da resonanza e la mecanica en posiziun verticala, uschia ch’ins al po plazzar cunter la paraid. Il tun irradiescha enavant ed enavos. Normalmain vegn la part davos dal tun reflectada da la paraid e manada enavos sin il fund da resonanza; cun posiziunar il clavazin uschia che quel ha in pau distanza tar la paraid u che quel sa chatta en in pitschen angul tar quella, sa lascha il tun dal pianino savens meglierar marcantamain. La part davant dal tun vegn reflectada en la chascha da l’instrument.

Entras il fatg che las cordas dal pianino vegnan battidas da davant, ha quel in fund da resonanza ch’è surprendentamain grond. Pianinos d’ina tscherta autezza (a partir da ca. 120 cm) han perquai savens in ferm tun, cumparegliabel a clavazins ad ala pli pitschens (d’ina lunghezza da fin a 170 cm).

Tun[modifitgar | modifitgar il code]

Cumposiziun dal tun e pussaivladads d’influenzar quel[modifitgar | modifitgar il code]

Instruments d’accordar

Tar las caracteristicas specificas dal tun dal clavazin tutgan l’autezza dal tun determinada, la coluraziun dal tun ch’è liada a la sveltezza ed intensitad dal tuc sco er il fatg ch’il tun sa perda suenter avair tutgà la tasta e sa lascha be pli prolungar u interrumper a moda abrupta cun agid dals pedals.

In’autra atgnadad dal clavazin è il fatg ch’ils tuns (cun excepziun dals pli bass) vegnan producids betg dad ina, mabain da duas u schizunt trais cordas accordadas tuttina. Oriundamain dueva quest ‹chor da cordas› augmentar il volumen da l’instrument; surtut ha quai però manà ad in colorit pli cumplex dal singul tun.

Il tun ed il volumen da quel dependan da la sveltezza cun la quala il martè croda sin la corda (energia chinetica). La tecnica co ch’il pianist tutga la corda gioga da princip ina rolla secundara; a pianists versads èsi però pussaivel da metter accents specifics che pon avair in’influenza decisiva sin la qualitad da la represchentaziun musicala.[27]

Accordar[modifitgar | modifitgar il code]

Pervi da la tensiun permanenta sin las cordas, la chargia supplementara cun sunar (martels) e tras fluctuaziuns climaticas duessan clavazins vegnir accordads almain ina giada l’onn. En salas da concert succeda quai sa chapescha anc bler pli savens, magari schizunt pliras giadas a di. Er il clima al lieu influenzescha l’instrument. Il clavazin duess perquai vegnir tschentà si en ina stanza cun in’umiditad relativa tranter 40 e 70 %.

Clavazins viagian savens millis kilometers, avant ch’els cuntanschan lur lieu da destinaziun. Quai po manar a gronds problems, per exempel sch’in instrument concepì per il clima stitg da l’Asia Orientala duess supportar ils envierns fraids e tras quai sitgs da l’Europa Centrala ed Europa dal Nord. Perquai produceschan firmas da clavazin da renum sco Yamaha oz lur instruments che vegnan exportads en l’Europa ed en l’America dal Nord en stanzas spezialas ch’imiteschan il clima dal lieu da destinaziun.

Musica da clavazin[modifitgar | modifitgar il code]

L’emprim cumponist ch’ha scrit musica explicitamain per il clavazin a martels inventà da Bartolomeo Cristofori è stà Lodovico Giustini da Pistoia. El ha cumponì dudesch sonatas cun il titel ‹Sonate Da Cimbalo di piano e forte detto volgarmente di martelletti›, las qualas èn vegnidas publitgadas il 1732 a Firenza. Per ch’ils interprets fetschian diever da l’entira paletta da pussaivladads dal nov instrument, ha el munì sia musica cun remartgas sco ‹più forte› (pli dad aut) u ‹più piano› (pli da bass).[9]

Cumponists sco ils figls da Bach, Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven ed auters han scrit musica ch’è per part gia vegnida cumponida en la segunda mesadad dal 18avel tschientaner per il clavazin sco instrument solistic.

Citat musical segnà da Chopin

En l’emprima mesadad dal 19avel tschientaner ha surtut Frédéric Chopin scrit musica en emprima lingia per il clavazin. En la segunda mesadad dal 19avel tschientaner èn Franz Liszt, Sergei Rachmaninow, Anton Rubinstein, Ignacy Jan Paderewski ed auters cumponists dal repertori romantic sa deditgads a la musica da clavazin, e quai savens cun l’intent principal da pudair represchentar sco pianists lur atgnas cumposiziuns sin tribuna.

A l’entschatta dal 20avel tschientaner è la funcziun dubla dal cumponist ed interpret pli u main svanida; las activitads da cumponer d’ina vart e da represchentar ed interpretar da l’autra vart èn sa spartidas. Gronds impuls per la musica da clavazin han dà da quel temp tant represchentants da la moderna classica, per exempel Béla Bartók e Ferruccio Busoni, sco er, surtut en ils Stadis Unids, da las novas direcziuns da musica blues, ragtime, boogie woogie e jazz (t.a. Scott Joplin, Jelly Roll Morton, Albert Ammons e George Gershwin).

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Riemann Musiklexikon. Schott, Mainz 1967. Artitgel ‹clavis›.
  2. Ulrich Michels (ed.): dtv-Atlas Musik. Minca 2001, p. 37.
  3. Crombie 1995, p. 13.
  4. Scipione Maffei: Nuova invenzione d’un Gravecembalo col Piano e Forte aggiunte alcune considerazioni sopra gli strumenti musicali. En: Giornale de' Letterati d’Italia, nr. 5, Venezia 1711, p. 144–159.
  5. Crombie 1995, p. 13s.
  6. Crombie 1995, p. 11.
  7. Rosamond Harding: The Piano-Forte, Gresham Books, Old Woking, Surrey, 1977.
  8. 8,0 8,1 Restle 2000, p. 83.
  9. 9,0 9,1 Crombie 1995, p. 15.
  10. Crombie 1995, p. 16.
  11. 11,0 11,1 Restle 2000, p. 84.
  12. Crombie 1995, p. 17.
  13. Restle 2000, p. 85.
  14. Crombie 1995, p. 24s.
  15. Crombie 1995, p. 18.
  16. Crombie 1995, p. 28.
  17. Crombie 1995, p. 34
  18. 18,0 18,1 Restle 2000, p. 87.
  19. Crombie 1995, p. 31.
  20. Crombie 1995, p. 39.
  21. 21,0 21,1 21,2 Crombie 1995, p. 49.
  22. Anette Lechner: Artitgel Klavier (besaitete Tasteninstrumente), en: Christoph Kammertöns, Siegfried Mauser (ed.): Lexikon des Klaviers, Laaber 2006, p. 397–404.
  23. Crombie 1995, p. 20s.
  24. Crombie 1995, p. 46.
  25. Verband deutscher Musikschulen (ed.): Lehrplan Klavier. Bosse, Kassel 2009, p. 48–54.
  26. Klaviergrundlagen Historie.
  27. M.T. Henderson: Rhythmic organization in artistic piano performance, en: Objective analysis of Musical Performance, (Iowa Studies in Piano Performance, tom 4), University Press, Iowa City (1936), p. 281–305.

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • David Crombie: Piano. Evolution, Design and Performance. Londra 1995, ISBN 1-871547-99-7.
  • Arnfried Edler, Siegfried Mauser: Geschichte der Klavier- und Orgelmusik. 3 toms, Laaber-Verlag, Laaber 2007, ISBN 978-3-89007-674-4.
  • Neville H. Fletcher, Thomas D. Rossing: The Physics of Musical Instruments. 2. ediziun, Springer, New York NY e.a. 1998, ISBN 0-387-98374-0, p. 352–398: The Piano.
  • Dieter Hildebrandt: Pianoforte oder der Roman des Klaviers im 19. Jahrhundert. Hanser, Minca/Vienna 1985, ISBN 3-446-14181-2.
  • Christoph Kammertöns, Siegfried Mauser (ed.): Lexikon des Klaviers. Baugeschichte – Spielpraxis – Komponisten und ihre Werke – Interpreten. Laaber-Verlag, Laaber 2006, ISBN 3-89007-543-6.
  • Hagen W. Lippe-Weißenfeld: Das Klavier als Mittel gesellschaftspolitischer Distinktion. Kultursoziologische Fallstudie zur Entwicklung der Klavierbauindustrie in England und Deutschland an den Beispielen Broadwood und Bechstein (= Beiträge zur europäischen Musikgeschichte, tom 11). Lang, Francfurt a.M. e.a. 2007, ISBN 978-3-631-56268-0.
  • Conny Restle (ed.): Faszination Klavier. 300 Jahre Pianofortebau in Deutschland. Prestel, Minca/Londra/New York 2000, ISBN 3-7913-2308-3.
  • Klaus Wolters: Das Klavier. Eine Einführung in Geschichte und Bau des Instruments und in die Geschichte des Klavierspiels. 3. ediziun, Berna 1975, ISBN 3-444-10087-6.
  • John Bishop, Graham Barker: Piano. Mythos & Technik. Ppvmedien 2017, ISBN 978-3-95512-134-1.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

Commons Commons: Clavazins – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio