Friedrich Dürrenmatt

Ord Wikipedia
Friedrich Dürrenmatt a chaschun da la surdada dal premi per essaistica dad Ernst-Robert-Curtius 1989 a Bonn

Friedrich Josef Dürrenmatt (* ils 5 da schaner 1921 a Konolfingen; † ils 14 da december 1990 a Neuchâtel) è stà in scriptur, dramaticher e pictur svizzer.

Onns d’uffanza e da studi[modifitgar | modifitgar il code]

Friedrich Dürrenmatt è naschì ils 5 da schaner 1921 a Konolfingen, ina vischnanca en il chantun Berna. Ses tat è stà il politicher Ulrich Dürrenmatt, ses bab il plevon protestant dal vitg, Reinhold Dürrenmatt. Trais onns pli tard è naschida sia sora Vroni. L’onn 1935 ha la famiglia dischlocà a Berna, probablamain ord motivs economics. La crisa economica mundiala sentiv’ins da quest temp era en Svizra, uschia che la classa mesauna da burgais è daventada pli paupra. Friedrich Dürrenmatt ha l’emprim visità il gimnasi liber a Berna, pli tard il Humboldtianum, nua ch’el ha fatg la matura l’onn 1941. Dürrenmatt n’è betg stà in enorm bun scolar (nota generala: «malapaina suffizient») ed ha descrit ses temp da scola sco «mender temp da mia vita». El haja midà scola, perquai che la moda d’instrucziun na plaschevi betg ad el, perquai ch’el survegnevi ina massa notas nauschas e perquai ch’el avevi adina puspè dispitas cun ils scolasts. Igl è enconuschent che Dürrenmatt fascheva part l’onn avant la matura dad in’associaziun frontista. Questa commembranza ha el pli tard declerà cun il giavisch da vulair sa distanziar dal bab.[1]

Anc a Konolfingen ha el entschet a malegiar e dissegnar, activitads che han accumpagnà el l’entira vita. Pli tard ha el illustrà intginas da sias ovras, fatg skizzas e creà per part entiras culissas da teater. Ses maletgs èn vegnids exponids ils onns 1976 e 1985 a Neuchâtel e l’onn 1978 a Turitg. Malgrà ses talent da dissegnar ha el entschet a studegiar l’onn 1941 filosofia, scienzas natiralas e germanistica. L’entschatta da ses studi ha Dürrenmatt passentà a Turitg, gia suenter in semester ha el dentant midà a Berna, nua ch’el abitava tar ses geniturs en in’abitaziun da mansarda. Quest’abitaziun ha el decorà cun gronds dissegns vi da las paraids. Quels èn vegnids surmalegiads pli tard e pir scuverts e renovads l’entschatta dals onns novanta. L’onn 1945 ha Dürrenmatt terminà ses studi. La lavur da doctorat davart Søren Kierkegaard è dentant restada incumpletta.

Emprims pass sco scriptur liber[modifitgar | modifitgar il code]

Ses emprim toc da teater publitgà è naschì ils onns 1945/46: Es steht geschrieben. L’onn 1947 è questa ‹cumedia› – ch’è en vardad plitost in drama – vegnida preschentada per l’emprima giada. Il medem onn ha Dürrenmatt maridà l’actura Lotti Geissler, ed els dus èn ids a star a Ligerz al Lai da Bienna. Là ha el scrit il roman criminal Der Richter und sein Henker cun colliaziuns tar lieus locals sco Lamboing. En las scolas tudestgas tutga quest’ovra oz tar la lectura da standard.

Ils emprims onns sco scriptur liber èn stads grevs per Dürrenmatt e per sia famiglia da bainbaud tschintg persunas. Lura è la situaziun sa megliurada, cunzunt pervia d’incumbensas da staziuns da radio tudestgas, per las qualas el ha scrit intgins gieus auditivs. Plinavant è la chasa editura Arche daventada durant quest temp si’editura fixa. Dürrenmatt ha cumenzà a scriver romans da detectiv ch’èn per part cumparids en il Beobachter sco romans da cuntinuaziun. L’onn 1952 èn ils Dürrenmatts ids a star a Neuchâtel.

Success mundial e renconuschientschas[modifitgar | modifitgar il code]

L’onn 1952 è naschì ses toc da teater Die Ehe des Herrn Mississippi, cun il qual el ha pudì festivar ses emprim grond success sin tribunas da la Germania. Cun sia cumedia Der Besuch der alten Dame ha el gì success mundial. Ses toc il pli enconuschent è dentant daventà Die Physiker ch’el numna medemamain ina cumedia.

Per si’ovra – che cuntegna sper ils tocs da teater era ina massa romans da detectiv, raquints, gieus auditivs, essais e referats – ha Dürrenmatt survegnì ina massa premis. Tranter auter l’onn 1948 il premi da la fundaziun Welti per il drama Es steht geschrieben, 1959 il Premi Schiller da la citad da Mannheim, 1960 il Premi grond da Schiller da la Fundaziun svizra da Schiller e 1977 la Medaglia da Buber-Rosenzweig a Frankfurt. L’onn 1969 ha el dastgà retschaiver il titel da docter d’onur da la Temple University a Philadelphia; en pli ha el survegnì promoziuns d’onur a Gerusalem e Nizza. Ils onns sessanta sa chattava ses success en la publicitad sin il zenit.

Per part ha Dürrenmatt er lavurà sco reschissur da teater: l’emprim a Basilea, suenter in infarct dal cor a la Neue Schauspiel AG a Turitg e finalmain a Düsseldorf. Là èn era dus da ses tocs da teater vegnids preschentads per l’emprima giada. Quai èn Porträt eines Planeten e Titus Andronicus. El ha inscenà pliras represchentaziuns dad atgnas ovras, sco per exempel l’onn 1978 a Vienna il toc Der Meteor (scrit 1964/65).

Ils onns otganta ha Dürrenmatt puspè retschet in premi suenter l’auter, uschia per exempel il Premi statal da l’Austria per litteratura europeana, il Premi Georg-Büchner ed il Prix Alexei Tolstoi da l’Association internationale des Ecrivains de Romans Policiers.

Sco autur critic ha Dürrenmatt prendì posiziun envers la politica internaziunala, e quai en essais, referats e pleds festivs. Exempels èn Amerika (1970), il text da pressa Ich stelle mich hinter Israel (1973) u in referat a chaschun dal 100avel natalizi dad Albert Einstein[2]. L’onn 1990 ha el tegnì dus pleds davart Václav Havel e Michail Gorbatschow ch’èn cumparids sut il titel Kants Hoffnung.

Ediziun da l’ovra cumpletta[modifitgar | modifitgar il code]

Per l’ediziun da sias ovras en 29 toms (ch’è cumparida en furma liada tar la chasa editura Arche ed en furma da cudeschs da giaglioffa tar la chasa editura Diogenes) ha Dürrenmatt surlavurà las bleras da sias ovras. Dürrenmatt è mai stà da l’opiniun che sias ovras sajan finidas. Durant las preparaziuns per l’ediziun da si’ovra cumpletta è el sa fatschentà intensivamain cun sia moda da lavurar, cun las figuras creadas dad el e cun ils lieus d’acziun. Or da questa lavur è resultada l’ovra da nov parts Geschichte meiner Schriftstellerei respectivamain Stoffe ch’è cumparida en dus toms (Labyrinth. Stoffe I–III 1981 e Turmbau. Stoffe IV–IX 1990). Or da manuscrits è vegnì publitgà suenter sia mort ina cuntinuaziun da Stoffe.

«Aber die Stoffe sind die Resultate meines Denkens, die Spiegel, in denen, je nach ihrem Schliff, mein Denken und damit auch mein Leben reflektiert werden.»

F.D.: Labyrinth. Diogenes, Turitg 1981, p. 11.

L’onn 1983 è sia dunna Lotti morta. Bundant in onn pli tard ha Dürrenmatt maridà l’actura, cineasta e schurnalista Charlotte Kerr. Ensemen han els realisà il film Porträt eines Planeten ed il toc da teater Rollenspiele. Ils 14 da december 1990 è Dürrenmatt mort en la vegliadetgna da 69 onns. Kerr ha tractà lur temp communabel en il cudesch Die Frau im roten Mantel.

La teoria da dramas da Dürrenmatt[modifitgar | modifitgar il code]

Sumegliant a las teorias dal teater epic da Bertold Brecht che Dürrenmatt ha studegià, vuleva Dürrenmatt crear ina distanza tranter l’aspectatur e quai che capita sin la tribuna. L’aspectatur na dueva betg avair la rolla d’in consument passiv, mabain vegnir animà da pensar activamain.

Il med da stil preferì da Dürrenmatt era l’alienaziun che metta en dumonda fatgs renconuschids e mussa las cuntradicziuns da las structuras da la societad. Medemamain caracteristics èn elements tragic-grotescs, pia ina colliaziun da chaussas che na paran l’emprim betg colliablas. Cuntrari a Brecht na preschenta Dürrenmatt dentant nagina concepziun dal mund (tar Brecht: marxissem).

Dürrenmatt ha creà ses agen tip da tragicumedia, ina furma maschadada da la tragedia e la cumedia ch’è tenor Dürrenmatt la «suletta pussaivladad da raquintar las tragedias d’ozendi». La tragedia pretendia numnadamain «culpa, miseria, mesira, survista, responsabladad» per cuntanscher la finamira da la purificaziun dal singul. Quai descriva el en ses text Theaterprobleme dal 1955. En il dischurden dal mund modern, uschia Dürrenmatt, vegnia la culpa disfatga ed adossada ad auters. En la moderna funcziunia be il grotesc.[3]

Citats[modifitgar | modifitgar il code]

  • «Die Welt ist eine Tankstelle, an der das Rauchen nicht verboten ist.»[4]
  • «Vaterland nennt sich der Staat immer dann, wenn er sich anschickt, auf Menschenmord auszugehen.»[5]
  • «Was einmal gedacht wurde, kann nicht zurückgenommen werden.»[6]
  • «Wissen lässt sich büffeln, begreifen braucht Zeit.»[7]
  • «Je planmässiger Menschen vorgehen, desto wirksamer trifft sie der Zufall.»[8]
  • «Der Wirklichkeit ist mit Logik nur zum Teil beizukommen.»[9]
  • «Überlassen wir die Physiker, die Mathematiker und die Philosophen sich selber, treiben wir sie endgültig in die Ghettos ihrer Fachgebiete zurück, wo sie hilflos und unbemerkt den Raubzügen der Techniker und der Ideologien ausgeliefert sind; Raubzüge, die immer stattfanden und immer wieder stattfinden.»[2]
  • «Einstein pflegte so oft von Gott zu reden, daß ich beinahe vermute, er sei ein verkappter Theologe gewesen.»[2]
  • «Vielleicht ist das Scheitern des Versuchs Einsteins, eine allgemeine Feldtheorie aufzustellen, für die Physik sein wichtigster Beitrag.»[2]

Ovras[modifitgar | modifitgar il code]

(Remartga: Bleras ovras da Dürenmatt èn era disponiblas sco gieu auditiv. Da bunamain tut sias ovras existan pliras versiuns.)

  • 1945: Der Alte
  • 1947: Es steht geschrieben. Eine Komödie. (Emprima represchentaziun: 19 d’avrigl, Schauspielhaus Zürich, reschia: Kurt Horwitz)
  • 1947: Der Blinde. Ein Drama, emprima represchentaziun: 10 da schaner, Stadttheater Basel, reschia: Ernst Ginsberg)
  • 1949: Romulus der Grosse. Eine Komödie, emprima represchentaziun: 25 d’avrigl, Stadttheater Basel, reschia: Ernst Ginsberg)
  • 1950: Der Richter und sein Henker – Kriminalroman, cumparì tranter ils 15 da december 1950 ed ils 31 da mars 1951 en otg serias en la revista Der Schweizerische Beobachter
  • 1951: Der Verdacht – Kriminalroman, cumparì tranter ils 15 da settember 1951 ed ils 29 da favrer 1952 sco roman criminal en la revista Der Schweizerische Beobachter
  • 1952: Die Ehe des Herrn Mississippi, emprima represchentaziun: 26 da mars, Münchner Kammerspiele, reschia: Hans Schweikart
  • 1952: Der Tunnel – Kurzgeschichte
  • 1953: Ein Engel kommt nach Babylon, emprima represchentaziun: 22 da december, Münchner Kammerspiele, reschia: Hans Schweikart
  • 1954: Herkules und der Stall des Augias – Hörspiel, producziun: Nordwestdeutscher Rundfunk
  • 1955: Grieche sucht Griechin. Eine Prosakomödie, 1966 scenari per in film, reschia: Rolf Thiele, cun Heinz Rühmann
  • 1956: Der Besuch der alten Dame. Eine tragische Komödie, emprima represchentaziun: 29 da schaner, Schauspielhaus Zürich, reschia: Oskar Wälterlin; 1982 scenari per il film da televisiun, emess l’emprima giada ils 28 da november 1982, reschia: Max Peter Ammann, cun Maria Schell
  • 1956: Abendstunde im Spätherbst. Utopische Komödie in einem Akt zur Phänomenologie des Schriftstellers, emprima represchentaziun: 19 da november 1959, Berliner Rennaissancetheater
  • 1955–1957: Die Panne, 1955 en furma da gieu auditiv: emess l’emprima giada ils 17 da schaner 1956, Bayrischer Rundfunk; 1956 en furma da raquint; 1957 en furma da gieu per la televsiun; 1979 en furma da cumedia
  • 1958: Es geschah am hellichten Tag, treatment tar il film, scenari dal reschissur Ladislao Vajda, cun Heinz Rühmann
  • 1958: Das Versprechen. Requiem auf den Kriminalroman, sviluppà vinavant ils 2 e 28 d’avust 1985 en la Neue Zürcher Zeitung
  • 1959: Frank der Fünfte. Oper einer Privatbank (2. versiun cun suttitel: Komödie; 3. versiun cun suttitel: Komödie einer Privatbank), emprima represchentaziun: 19 da mars, Schauspielhaus Zürich, musica: Paul Burkhard, reschia: Oskar Wälterlin
  • 1962: Die Physiker. Eine Komödie in 2 Akten, emprima represchentaziun: 20 da favrer, Schauspielhaus Zürich, reschia: Kurt Horwitz
  • 1963: Die Heimat im Plakat. Ein Buch für Schweizer Kinder
  • 1966: Der Meteor. Eine Komödie in 2 Akten, emprima represchentaziun: 20 da schaner, Schauspielhaus Zürich, reschia: Leopold Lindtberg
  • 1967: Die Wiedertäufer. Eine Komödie in zwei Teilen, emprima represchentaziun: 16 da mars 1967, Schauspielhaus Zürich, reschia: Werner Düggelin
  • 1969: Play Strindberg. Totentanz nach August Strindberg, emprima represchentaziun: 8 da favrer, Basler Komödie, reschia: F. D./Erich Holliger
  • 1970: Sätze aus Amerika
  • 1971: Der Sturz. Erzählung
  • 1972ss.: Der Mitmacher. Komödie, emprima represchentaziun da la cumedia: 8 da mars 1973, Schauspielhaus Zürich, reschia: Andrzej Wajda; 1976 è cumparì Der Mitmacher. Ein Komplex. Text der Komödie. Dramaturgie. Erfahrungen. Berichte. Erzählungen
  • 1974: Zusammenhänge. Essay über Israel
  • 1974: Nachgedanken. Eine Konzeption / Unter anderem über Freiheit, Gleichheit und Brüderlichkeit in Judentum, Christentum, Islam und Marxismus und über zwei alte Mythen
  • 1975: Die Frist. Eine Komödie, versiun nova 1980
  • 1981: Labyrinth. Stoffe I–III. Der Winterkrieg in Tibet. Mondfinsternis. Der Rebell
  • 1983: Achterloo. Eine Komödie, emprima represchentaziun: 6 d’october, Schauspielhaus Zürich, reschia: Gerd Heinz
  • 1985: Minotaurus. Eine Ballade
  • 1985: Justiz. Roman, 1993 film latiers, reschia: Hans W. Geissendörfer, cun Maximilian Schell
  • 1986: Der Auftrag oder Vom Beobachten des Beobachters der Beobachter. Novelle in 24 Sätzen
  • 1986: Rollenspiele. Charlotte Kerr: Protokoll einer fiktiven Inszenierung. [F. D.:] Assoziationen mit einem dicken Filzstift. Zwischenwort. Achterloo III.
  • 1988: Achterloo IV. Komödie, emprima represchentaziun: 17 da zercladur, Rokokotheater des Schlosses Schwetzingen ad occasiun dals Schwetzinger Festspiele, reschia: F. D., cun Helmuth Lohner, Charlotte Kerr.
  • 1989: Durcheinandertal. Roman
  • 1990: Turmbau. Stoffe IV–IX. Begegnungen. Querfahrt. Die Brücke. Das Haus. Vinter. Das Hirn

Suenter la mort da Dürrenmatt èn cumparidas las suandantas ovras:

  • 1991: Midas oder Die Schwarze Leinwand
  • 1991: Kants Hoffnung. Zwei politische Reden. Zwei Gedichte
  • 1992: Gedankenfuge – Texte aus dem Nachlass, für eine geplante Fortsetzung der Stoffe
  • 1993: Das Mögliche ist ungeheuer. Ausgewählte Gedichte
  • 1994: Skizzenbuch. Engel, Teufel und so weiter, editurs: Charlotte Kerr, Ted Scapa
  • 1995: Der Pensionierte. Fragment eines Kriminalromans. Text der Fassung letzter Hand. Faximile des Manuskripts und des Typoskripts mit handschriftlichen Änderungen
  • 1996: Gespräche 1961–1990 in vier Bänden, editur: Heinz Ludwig Arnold
  • 2001: Das Nashorn schreibt der Tigerin. Bild-Geschichten, editura: Charlotte Kerr

Annotaziuns[modifitgar | modifitgar il code]

  1. Radio DRS2: «Mit 20 war Friedrich Dürrenmatt ein ‹Fröntler›»
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Dürrenmatt, Friedrich: Albert Einstein – Ein Vortrag, 1979 gehalten zu dessen 100. Geburtstag
  3. Dürrenmatt, Friedrich (1966): Theaterprobleme. Theater-Schriften und Reden, p. 122s. Zürich, Verlag der Arche.
  4. Or da: Porträt eines Planeten. P. C. Kerr und F. Dürrenmatt.
  5. Dürrenmatt, Friedrich: Romulus der Große. p. 81, l. 10s. Diogenes-Verlag, Zürich, 1985. ISBN 3-257-23042-7
  6. Dürrenmatt, Friedrich: Die Physiker. p. 85, l. 25s. Diogenes-Verlag, Zürich, 1998. ISBN 3-257-23047-8
  7. Dürrenmatt, Friedrich: Politik. p. 154, Diogenes-Verlag, Zürich, 1980. ISBN 3-257-20859-6
  8. Dürrenmatt, Friedrich: Die Physiker. Anhang: 21 Punkte zu den Physikern, Punkt 8. Diogenes-Verlag, Zürich, 1998. ISBN 3-257-23047-8.
  9. Dürrenmatt, Friedrich: Drei Kriminalromane. Der Richter und sein Henker. Der Verdacht. Das Versprechen. Zürich: Diogenes 2004, p. 350s. (Das Versprechen, 2. chapitel). ISBN 3-257-05702-4

Litteratura[modifitgar | modifitgar il code]

  • Elisabeth Brock-Sulzer: Friedrich Dürrenmatt. Stationen seines Werkes. Diogenes, Zürich 1986
  • Heinrich Goertz: Friedrich Dürrenmatt. rororo-Monographien. Rowohlt, Reinbek 2003
  • Jan Knopf: Friedrich Dürrenmatt. Beck, München 1980

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]