Geografia

Ord Wikipedia
Charta da la Terra

La geografia (dal grec geographia, cumponì da "η γη" (hê gê) la Terra e "γραφειν" (graphein) descriver) è la scienza che sa fatschenta cun la descripziun da la Terra. Ella perscruta a medem temp la surfatscha da la Terra, las societads che l'abiteschen ed ils territoris, las cuntradas, ils lieus u las regiuns e las relaziuns tranter tut quai.

L'emprim ch'ha duvrà il pled «geografia» è stà Eratosthenes (276–194 a. Cr.) en in'ovra ch'oz è perdida. L'entschatta da la geografia vegn dentant attribuida a Herodot (484–420 a. Cr.) che vegn era considerà sco bap da l'istorgia. Per ils Grecs èsi la descripziun raziunala da la Terra, particularmain per Strabo èsi la basa da furmaziun per quel che decida, il politicher.

Igl existan quatter tradiziuns istoricas en la perscrutaziun geografica, las qualas èn: l'analisa spaziala da fenomens natirals ed umans, ils studis dal territori (dal lieu a la regiun), il studi da la relaziun tranter l'uman e ses conturn e la perscrutaziun da las scienzas da la Terra.

La geografia moderna è dentant ina disciplina ch'ha sco finamira la megliera chapientscha da noss planet cun tut las complexitads umans e natirals, betg mo la posiziun dals objects, ma era co ch'els èn ed il svilup ch'els han fatg tras per daventar quai ch'els èn. La geografia sa divida en dus roms principals, numnadamain la geografia fisica e la geografia umana. Quai na munta betg ina separaziun tranter l'ina e l'autra perquai che questa separaziun sa preschenta be sco in punct da partenza particular: era sch'igl è pussaivel da realisar in'ivestigaziun a partir dad in dals dus roms, èsi impurtont d'avisar la necessitad da considerar l'oter rom sch'ins vul che l'investigaziun vegn considerada da caracter geografic.

Quai vul dir che la geografia è ina scienza che sa fatschenta simultanamain cun ils fastizs laschads da las societads (svilup dals spazis) e da la natira (furmaziun da muntognas, influenza dal clima, euv.); medemamain cun la dinamica da la lavur da las societads (..) e l'ambient fisic (la midada dal clima, augment dal livel da la mar). Per quest motiv s'interessa la geografia tant per ils fundaments (fisics ed umans) che per las dinamicas (demograficas, socio-economicas, culturalas, climaticas, biogeograficas, geomorfologicas, euv.) ch'han lieu sin la Terra. Ultra da quai ha questa disciplina entschet d'integrar plaun a plaun divers champs culturals, sco la pictura da paesagis, la litteratura descriptiva ed il film.

Istorgia da la geografia[modifitgar | modifitgar il code]

Mapamundi ch'appartegna al Libro de Rogelio, orientà vers il sid.

Ils Grecs vegls èn stads ils emprims ch'han rimnà e sistematisà lur savair geografic e ch'han dà in num a questa nova disciplina. Igl èn stads Strabo, Eratosthenes e Claudius Ptolomeus ch'han cumenzà a sviluppar teorias e praticas da quai ch'ins enconuscha oz sco geografia. Ils Romans han cuntinuà la lavur can agiunscher novas datas e tecnicas. In dad els è stà Pomponius Mela. Durant il temp medieval han ils Arabs sco Al-Idrisi conservà il savair geografic grec e roman e l'han sviluppà anc vinavant ed adaptà a las necessitads dal temp. Era ils Chinais han sviluppà in savair geografic per l'interiur da lur territori ch'ins ha scuvert be pli tard. En questa èra è il patratgar geografic sa basà sin la teoria da Claudius Ptolomeus tenor il qual la Terra valava sco center da l'univers. Igl han existà chastas geograficas concepidas en furma d'in rudè cun si quai ch'ins savaiva dal planet a lez temp (Europa, Asia e la part settentriunala da l'Africa) en las qualas la citad da Jerusalem figurava en il center dal Terra. Cosmas Indicopleustes è stà in dals geografs medievals pli impurtantas ch'han confermà l'ideo geocentrica da Ptolomeus. L'arrivada da la revoluziun scientifica ha cumenzà cun la teoria heliocentrica da Nicolaus Copernicus, il fenomen da la rotaziun da la Terra e l'idea d'una Terra cun la furma d'ina sfera da Gallileo Gallilei, la lescha da gravitaziun universala dad Isaac Newton, rinforzà da la scuverta da l'America e pli tard da l'Oceania. Questas teorias ch'èn pli tard vegnidas acceptadas da la communitad scientifica e cha valan anc oz. I cumenzava il temp modern e la scienza sa renovava. I han gì da far novas chartas dal planet. Dasper la stabilisaziun da novas teorias è il savair davart la Terra e cun quai da la geografia stà different da quel dal temp medieval.

Entras las grondas exploraziuns e scuvertas dal 15avel fin 17avel tschientaner e la revuluziun scientifica ha la geografia experimentà midadas profundas. Enturn la fin dal 19avel tschientaner han ins probablamain cumenzà d'instruir questa disciplina en la scolaziun primara e secundara ed ella ha finalmain chattà sia plazza en in grond dumber d'universitads europeicas. Alexander von Humboldt, Karl Ritter, Friedrich Ratzel ed auters eran ils chaus impurtants da la geografia da quel tschientaner.

Il 20avel tschientaner ha purtà in enorm svilup quantitativ e qualitativ per la geografia. La disciplina ha sviluppà diversas tradiziuns geograficas (fisica, ecologica, regiunala, spaziala, da la cuntrada e sociala) e novs paradigmas da studi (amiental, determinissem posibilissem (geografia regiunala e da la cuntrada(, geografia idrografica, geografia teoretic-quantitativa, geografia culturala (era resguardà sco rom), geografia dal cumportament, geografia dal temp u temporal, geografia umanistica, teoria da la structuraziun, geografia critica (en l'Iberoamerica) u radicala (en il mund anglosaxon), geografias postmodernas (tranter quels la nova geografia culturala, la nova geografia regiunala, la geografia da schlattaina u feministica, euv.), geografia neoquantitativa, euv.). Ultra da quai ha la geografia fermas relaziuns cun disciplinas vischinas, tant scientific-natiralas (geologia e biologia) sco scientific-socialas (sociologia, economia u istorgia).

Tranter ils geografs impurtants dal 20avel tschientaner e l'entschatta dal 21avel tschientaner sa chattan David Harvey, Milton Santos, Yves Lacoste, Paul Vidal de la Blache, Alfred Hettner, Ellsworth Huntington, Walter Christaller, Torsten Hägerstrand, Halford John Mackinder, Karl Haushofer, Carl Sauer, Yi-Fu Tuan, Horacio Capel, Richard Hartshorne, Mike Goodchild, Brian Berry, Peter Haggett, Anne Buttimer, Edward Soja, Ellen Churchill Semple, Paul Claval, Neil Smith, Doreen Massey e blers auters.

Dapi l'entschatta dal 21avel tschientaner è la situaziun actuala da la geografia in zic ambivalenta. Da l'ina vart pari evedint che la percepziun da la geografia sco disciplina academica a nivel popular è sa sminuida. Quai ves'ins per exempel vi dal dumber da students reducì en la scolaziun superiura da la disciplina. Ultra da quai han en ils onns 1990 intgins auturs sco Richard R. O'Brien e Paul Virilio ditg spertamain che quai è la «fin da la geografia»; quai basà sin la dischterritorialisaziun dal mund causa il svilup global da las novas tecnologias che vegnan applitgadas a la telecommunicaziun. Ma a medem temp pon ins constatar ch'il savair geografic n'è mai stà pli derasà tranter la populaziun: tras il dumber da las novas tecnologias qualifitgadas cun l'adjectiv «geografic» (p. ex. Sistem d'infurmaziun geografica) e tras la derasaziun e l'amplificaziun da l'interess general è il savair davart la surfatscha terrestra ed il planet Terra em general daventà in savair ch'ins po numnar geografic. Questas midadas han in effect a la percepziun generala da la geografia, nua ch'ins ha entschet da furmal il concept da la neogeografia sco ina nova etappa da la disciplina, en la quala vala: «Il passar d'ina geografia academica a la nova geografia è caracterisà d'in lomiar da cunfins tranter las rollas triziunalas dals subjects producider, commerziant e consument dad infurmaziun geograficas. En la neogeografia è la libertad il pli impurtant, n'obedind betg a nagin dals criteris ch'han definì la scienza da la geografia u da la geometria.» Ultra da quai datti ina profunda dispita en la disciplina, en la quala i dat defensurs da las geografias regiunalas e quantitativas, che defendan ina geografia plitost descriptiva, e defensurs da las geografias radicalas, umanisticas e postmodernas, che defendan ina geografia pli criticas areguard ils fatgs da la realitad ambientala, culturala, economica, politica e sociala. La midada durant ils ultims trais decennis dad ina scienza natirala u da la Terra vers las scienzas socialas en varias instituziuns da furmaziun è medemamain tema da dispita. Tenor intgins auturs èn il manco da consens e questas dispitas a la fin nuschaivels per la disciplina ed els èn ulteriurs motivs per il regress da la geografia sin nivel popular.

Disciplinas da la geografia[modifitgar | modifitgar il code]

Confurm a ses focus sa divida la geografia en dus roms gronds: geografia generala e geografia regiunala. La geografia generala è analitica damai ch'ella studegia ils fatgs fisics ed umans individualmain, entant che la geografia regiunala è sintetica e sa fatschenta cun ils sistems territorials particulars. La zavrada tranter omadus roms è tradiziunalmain stà in tema da dispita entaifer la geografia. Per ils geografs en la tradiziun corologica è la geografia oravant tut geografia regiunala e la geografia sistematica fiss ina propedeutica per sa metter al studi regiunal. Da l'autra vart è per ils geografs quantitativs, ils defensurs da la tradiziun spaziala, la geografia generala la suletta geografia scientifica damai che be quella è en cas da formular teorias e leschas. Ina terza gruppa da geografs, datiers da la tradiziun sociala, han defendì il primat da la geografia regiunala e la visiun da la geografia generala sco studi cumparativ e generalisatur dals divers elements che furman ils cumplexs regiunals.

Geografia generala[modifitgar | modifitgar il code]

La geografia generala sa preschenta sco gruppa da divers tips da sutdisciplinas ch'èn configuradas entur lur agen object da studi, cun fermas colliaziuns cun lur respectivas scienzas auxiliaras e cun divers grads da communicaziun tranter ellas. I sa tracta d'in studi cun bleras scienzas specificas ch'èn colliadas ina cun l'autras tras lur object da studi (noss planet, en particular ils concepts e process che sa curran e passan sin la surfatscha terrestra). Per motivs metodologics che derivan dal champ da studi tant vast sco sviluppà, sa subdivida ella en dus gronds roms: geografia fisica e geografia umana.

Geografia fisica[modifitgar | modifitgar il code]

La geografia fisica (pli baud enconuschent sco fisiografia, in term uss raramain duvrà) è il rom da la geografia che studegia en furma sistematica e spaziala la surfatscha terrestra considerada en sia totalitad e particularmain il spazi geografic natiral.

La geografia fisica sa fatschenta tenor Strahler cun ils prozess ch'èn il resultat da dus gronds fluss d'energia: el fluss da radiaziun solara che determinescha las temperaturas da la surfatscha ensemen cun ils moviments dals fluids e il fluss da chalira or da l'interiur da la Terra che sa manifestescha en ils materials da las stresas superiuras da la crusta terrestra. Quests fluss interageschan sin la surfatscha terrestra, quai ch'è il champ dal geograf fisic.

Cun quai è la geografia fisica il rom da la geografia che studegia l'ambient fisic. Ils principals elements che structureschan l'ambient fisic correspundan al reliev, las auas terrestras, il clima, la vegetaziun, la fauna ed il sulom. Il studi da mintgin da quels ha fatg nascher divers scienzas da la Terra, ch'includan:

  • La climatologia sa fatschenta cun il studi dal clima ch'è il cumpartament a lunga vista da l'atmosfera en in lieu geografic determinà. El n'è betg da confunder cun l'aura meteorologica ch'è l'object da studi da la meteorologia. La climatologia è fermamain colliada cun la meteorologia che studegia specificamain l'aura atmosferica dal punct da vista fisic. Ella cumpiglia sutdisciplinas pli specialisadas:
  • La climatologia analitica.
  • La climatologia sinoptica. L'adjectiv sinoptic sa referescha specificamain a las datas atmosfericas che correspunda ad ina surfatscha gronda avunda (1 milliun km2 u dapli) pertge che quest rom sa deditga a la determinaziun da grondas gruppas climaticas en vasts secturs da la surfatscha terrestra.
  • La topoclimatologia (climatologia d'in lieu specific).
  • La climatologia urbana che studegia il clima urban (sa referescha als climas modifitgadas da las activitads urbanas).
  • L'agroclimatologia che studegia il clima en cunnex cun sias caracteristicas ch'influenzeschan il svilup da las cultiras.
  • La geomorfologia studegia en maniera descriptive ed explicativa il reliev terrestra ch'è il resultat d'ina bilantsch dinamica – che sa sviluppa cun il tempo – entras process constructivs e destructivs, ina dinamica ch'in enconuscha en maniera generica sco ciclus geografic, ina teoria preschentada da William Morris Davis. In'ovra inpurtanta sin quest champ è L'epidermis da la Terra da Jean Tricart, il titel da la quala ans mussa sia concepziun da la geomorfologia sco rom dal studi geografic general da la Terra. Il terminus geomorfologia vegn dal grec: Γηος u geos (Terra), μορφή u morfos (furma) e λόγος, logos (studi, savair), vul dir, studi da las furmas dal reliev. Ella cumpiglia sutdisciplinas pli specialisadas sco:
  • La geomorfologia fluviala è quella che sa fatschenta cun il studi da las furmas causadas da dinamica fluviala sezza: erosiun, transport e sedimentaziun.
  • La geomorfologia da spundas è quella che studegia ils fenomens producids a las costas da las muntognas sco era bovas.
  • La geomorfologia eolica (qvd. dal vent) è quella cha sa fatschenta cun studegiar ils process e las furmas dal vent.
  • La geomorfologia glaziala sa fatschenta cun il studi da las furmas ed ils process da las furmas dal terren ed ils relievs glazials e periglazials.
  • La geomorfologia tracta ils process elementals da meteorisaziun, erosiun, ils agents da transport, il ciclus geografic e la natira da l'erosiun, ch'integrescha l'erosiun antropica ed ils process morfogenetics.
  • La geomorfologia climatica studegia l'influenza dal clima sin il reliev, ils gronds dominis morfoclimatics ed il fastiz en il reliev da dominis morfoclimatics dal passà.
  • L'idrografia sa deditga al studi da la distribuziun spaziala e temporala e las proprietads da l'aua preschent en l'atmosfera ed en la crusta terrestra. Quai includa las precipitaziuns, la deflussiun, l'umidat dal sulom, l'evapotranspiraziun e l'iquiliber da las massas glazialas, entant ch'ils effects da las auas marinas sur la lingia da la costa tutgan a la geografia litorala (da la costa), fertant ch'ils process d'erosiun e sedimentaziun da la costa, furmaziun da barras(?) e lagunas ed auters appartegnan al champ da studi da la geomorfologia. Ella cumpiglia sutdisciplinas pli specialisadas sco:
  • La potamologia studegia la dinamica dals flums.
  • L'idrologia marina, sco era l'oceanografia, sa fatschentan cun il studi da la dinamica dals divers agents ch'interveneschen en ils oceans ed ils mars, sco ils currents da la mar, il moviment da las undas, la composiziun da l'aua (salinitad, oxigenaziun, euv.).
  • La limnologia studegia la dinamica dals lais.
  • L'idrografia da l'autra vart studegia tut las massas d'aua da la Terra e sa divida en dus roms:
  • L'idromorfometria sa deditga al studi dals intschess idrografics, particularmain da lur furma, diemnsiuns, composiziuns, temps da reacziun, euv., ma era da tip, contura ed abundanza da drenaschas e corps lagunars e lur implicaziuns en il funcziunament da l'intschess idrografic.
  • L'idrografia marina sa deditga a la mesiraziun, rimnada e represchentaziun da las datas relativas al fund da l'ocean, las costas, fluss e refluss ed ils currents uschia ch'els possan vegnir mussadas sin ina charta indrografica.
  • La biogeografia è la scienza che studegia la distribuziun dals essers vivents sin la Terra, sco era ils process en ils quals els èn naschids, ch'els modifitgeschen e ch'els pon far sparir, cumprais era las relaziuns dad els cun l'ambiet. Trant ses roms sa chattan: