Scienza

Ord Wikipedia
La scala da l'univers collià cun las relativas scienzas e l'ierarchia da la scienza

La scienza (dal latin scientia che munta «savida») è in'interpresa sistematica che stgaffescha ed organisescha savida en furma d'explicaziuns cumprovabalas e predicziuns davart l'univers. En ina muntada pli veglia e stretgamain parentada sa referescha «scienza» ad ina collecziun da savida sezza che sa vegnir explitgada raziunalmain ed applitgada fidaivlamain. Dapi l'antica è la scienza sco tip da savida colliada fermamain cun la filosofia. En il temp modern tempriv èn ils pleds «scienza» e «filosofia» vegnids duvrads en maniera remplazzabla l'in cun l'auter. Cun l'entschatta dal 17avel tschientaner è la filosofia da la natira (che ha oz num scienza natirala) vegnida considerada sco rom separat da la filosofia. Il pled «scienza» è dentant vegnì duvrà vivavant en in senn che descriva la savida fidaivla sur d'in tema en la medema maniera ch'el vegn anc oz duvrà en noziuns modernas sco scienza da bibliotecas u scienza politica.

En il diever linguistic modern sa referescha «scienza» il pli savens ad ina tecnica d'acquistar savida e betg mo a la savida sezza. El vegn savens tractà sco sinonim per «scienzas natiralas e fisicalas» ed è cun quai restrenschì sin quels roms che stattan en connex cun ils fenomens da l'univers material e lur leschas, mintgatant cun l'exclusiun implicita da la matematica pura. Quai è uss il senn dominant en il diever general. Quel senn pli stretg da «scienza» è sa sviluppà cur che scienziads sco Johannes Kepler, Galileo Galilei ed Isaac Newton han cumenzà a formular las leschas da la natira sco las leschas da moviment da Newton. En lezza perioda èsi daventà pli commun da sa referir a la filosofia da la natira sco «scienzas natiralas». En il decurs dal 19avel tschientaner è il pled «scienza» vegnì pli e pli associà cun la metoda scientifica, ina maniera disciplinada da perscrutar il mund natiral ch'includa la fisica, la chemia, la geologia e la biologia. Medemamain en il 19avel tschientaner ha il teolog-natiralist William Whewell stgaffì il pled scienzià per differenziar quels che tschertgan savida davart la natira da quels che tschertgan savida sur dad autras disciplinas. Quai ha dentant mess il studi dal partratgar uman e da la societad en ina situaziun linguistica intscherta, quai ch'è vegnì schlià cun classifitgar quests champs dal studi academic sco scienzas socialas. Similarmain datti oz blers auters champs da studi e savida disciplinads sut la noziun generica «scienza», sco la scienza formala e las scienzas applitgadas.