Laresch

Il laresch europeic, en la lingua da mintgadi per ordinari simplamain laresch (Larix decidua), è ina spezia da planta or dal gener dals lareschs (Larix) entaifer la famiglia Pinaceae. Ses territori da derasaziun natiral cumpiglia surtut las Alps ed intgins territoris da las Carpatas. Il laresch ha probablamain survivì l’ultim temp da glatsch en las Carpatas. Per motivs economics vegn la planta cultivada dapi tschientaners ordaifer ses territori da derasaziun natiral, en regiuns bundant pli chaudas, surtut en las muntognas mesaunas da l’Europa Centrala. En tals lieus patescha la planta fermamain pervi dal stgaudament global.

Descripziun

Habitus

Scorsa

Puscha u betschla masculina

Betschlas en madiraziun

Tar il laresch europeic sa tracti d’ina conifera che perda las guglias d’atun. La planta cuntanscha ina vegliadetgna maximala da 600 onns, autezzas da fin a 54 meters ed in diameter dal bist (a l’autezza dal pèz) da 1,5 fin 2 meters. La curuna da la planta è d’ina furma irregulara piramidala fin lativ-conica. I dat però er cas excepziunals che surpassan marcantamain questas indicaziuns: A Blitzingen en il chantun Vallais han ins derschì avant intgins onns in laresch d’in’autezza da 30 meters cun 686 rintgs annuals; la planta sto avair schermiglià vers l’onn 1280. En l’Ultental (Tirol dal Sid) creschan trais lareschs, dals quals la vegliadetgna vegn stimada sin radund 850 onns.

Ragischs

Il laresch dispona d’in sistem da ragischs da cor. Quel penetrescha profund en ils terrens ch’èn per il pli ritgs da glera e crappa. La planta crescha tant sin terren situà sur crap da chaltschina sco er sur crap da quarz e silicat.

Scorsa

Ils chatschs lungs èn l’emprim da colur mellen clera fin mellen grischenta e daventan en il decurs dal segund u terz onn grischs u nairents. La scorsa è ils emprims onns glischa e da colur brin verda fin brin grischa. Quella cuntanscha relativamain spert grossezzas da 1 fin 10 centimeters, daventa stgagliusa e surtratga cun sfessas profundas; la colur è a l’exteriur brin grischa, las sfessas èn d’in tun brin cotschen.

Guglias

Cumparsa da la planta

Puschels da guglias sco ch’els sa sviluppan vi da chatschs curts

Betschla feminina

Las guglias creschan en puschels vi da chatschs curts sco er sulettas vi da chatschs lungs. L’entschatta èn quellas verd cleras e daventan pli tard pli stgiras; l’atun sa colureschan ellas mellen aur e crodan per terra. La singula guglia cuntanscha ina lunghezza da 10 fin 30 mm ed ina ladezza da 0,5 fin 1 mm. Ella ha ina furma graschla, per il pli platta; il piz è mut u be pauc da piz. Las guglias dal laresch èn – cuntrari a quellas da las coniferas che restan l’entir onn verdas – fitg elasticas e lomas (t.a. perquai ch’ellas na disponan betg d’ina stresa da tschaira proteginta). Las guglias dal laresch che crodan d’atun reduceschan l’enviern la svapuraziun e gidan uschia ad evitar che la planta setgia.

Flurs

Il laresch è ina planta monochasana; i cumparan pia flurs (puschas) masculinas e femininas vi dal medem individi. Quellas sa furman vi da chatschs da dus fin trais onns, e quai anc avant che creschan las guglias. (Areguard l’impollinaziun cf. sutvart).

Dumber da cromosoms

Il dumber da cromosoms munta a 2n = 24.

Privel da scumbigliar

Il laresch giapunais po vegnir scumbiglià cun il laresch europeic, sa differenziescha però cleramain da quel tras chatschs annuals cotschnents, stgaglias da la puscha enrulladas e la creschientscha pli bratga. Medemamain cultivada en l’Europa vegn la spezia ibrida (Larix eurolepis) che furma ina cruschada tranter il laresch europeic ed il laresch giapunais. En sia cumparsa sa chatta quella tranter las duas spezias, uschia ch’igl exista er qua il privel da scumbigliar.

Ecologia

Da las coniferas che creschan a moda natirala en l’Europa è il laresch la suletta spezia che perda las guglias d’atun. Quest cumportament ch’è uschiglio be derasà tar plantas da feglia serva a prevegnir a l’airiadad da schelira durant dis d’enviern suleglivs.

Sco bulieus da la ragisch vegnan per exempel en dumonda il tgirun da laresch e l’amanita mustgera (bulieu-diavel). Al pe dal laresch creschan savens bulieus da micoriza sco per exempel il tgirun d’aur, il tgirun dal pe vid, il tgirun da laresch grisch u intgins latgers.

Tipica coluraziun d’atun

Il pollen dal laresch europeic vegn derasà tras il vent. Las puschas masculinas èn melnas ed orientadas engiu; las puschas da flur femininas èn cotschnas (vers l’atun verdas) ed orientadas ensi. L’orientaziun da las puschas e lur construcziun interna servan ad evitar l’autoimpollinaziun sch’i na va nagin vent. La singula planta cumenza a flurir suenter 15 fin 60 onns.

Las puschas da sem madiran la proxima primavaira e restan alura vi da la planta fin ch’il rom croda (fin diesch onns). Ellas èn ovalas e las stgaglias èn orientadas enavant. Ils sems èn munids cun alas en furma ovala e sa derasan cun il vent; ultra da quai pon quels er vegnir derasads tras utschels u tras l’aua. La madiraziun dal sem ha lieu dal settember fin il november.

Las pretensiuns dal laresch areguard las substanzas nutritivas èn pitschnas fin mesaunas; la planta preferescha però – sco mintga planta da guaud – terrens arschiglius. Il basegn d’aua da la planta n’è betg spezialmain grond; ella crescha en lieus frestgs e mez frestgs, ma er sin terrens sitgs. Il laresch supporta tant temperaturas da −40 °C sco er la chalira d’auta stad.

Sistematica

L’emprima publicaziun da Larix decidua ha gì lieu l’onn 1754 tras Philip Miller en ‹The Gardener’s Dictionary›.[6] Sinonims per Larix decidua Mill. en: Pinus larix L., Abies larix (L.) J.St.-Hil., Picea larix (L.) Peterm.

I vegnan differenziadas pliras varietads:

• Laresch europeic cumin (Larix decidua Mill. var. decidua, sin.: Larix decidua subsp. sudetica (Domin) Domin, Larix sudetica Domin, Larix europaea DC.): I sa tracta da la spezia la pli derasada ed er vastas parts da quest artitgel (utilisaziun ed ecologia) sa refereschan a questa varietad. Ella cumpara en las Alps, en las Sudetas ed en las Carpatas dal Vest.
• Laresch da las Carpatas (Larix decidua var. carpatica Domin, sin.: Larix carpatica Domin): Questa varietad cumpara en las Carpatas da l’Ost e Carpatas dal Sid.
• Laresch polonais (Larix decidua var. polonica (Racib. ex Wóycicki) Ostenf. & Syrach, sin.: Larix polonica Racib. ex Wóycicki, Larix decidua subsp. polonica (Racib. ex Wóycicki) Domin): Il laresch polonais è derasà en in areal disjunct en la planira settentriunala da la Pologna. Las puschas cuntanschan ina grondezza da 2 fin 3 centimeters. La scorsa da la roma giuvna è mellen clera fin alventa.

Derasaziun

Territori da derasaziun

Il laresch furma, ensemen cun il pign, guauds surtut en la zona climatica subcontinentala, e quai en spezial sin spundas stippas ed en lieus cun blera crappa. El cumpara per part er en guauds da tieus. La spezia cuntanscha en las Alps Centralas ed Alps da l’Ost ensemen cun il schember il cunfin aut dal guaud. Lareschs creschan fin en autezzas da 2500 meters sur mar.

Il laresch è ina planta dal stgalim montan superiur e subalpin che basegna blera glisch. La derasaziun odierna dals lareschs sa lascha manar enavos per ina gronda part sin la moda e maniera co che l’uman ha influenzà sur ils tschientaners ils guauds da muntogna. Senza l’intervenziun da l’uman avessan ils schembers, che cumportan meglier la sumbriva, stgatschà successivamain ils lareschs. Là nua che surfatschas en muntogna sa purschevan sco pastgiras, ha l’uman però pinà intenziunadamain ils schembers e pigns. En questa moda èn sa furmads guauds cun blera glisch ch’eran adattads per la pasculaziun – sumegliant als guauds da ruvers en regiuns pli bassas che servivan a l’engrasch cun glogns. Quest spustament da las spezias en il guaud da muntogna a favur dal laresch è anc vegnì sustegnì tras quai ch’il laresch vegn donnegià bler damain tras ruissas e cun passar sisur ch’il schember; medemamain resista il laresch – pervi da sia scorsa grossa, d’ina consistenza sco corc – bler meglier als incendis da guaud ch’eran antruras fitg frequents.

Splerin da laresch

Damai che la pasculaziun gioga oz be pli ina rolla secundara, stuess la successiun natirala atgnamain puspè augmentar la cumpart dals schembers en ils guauds da muntogna. En il fratemp furman quels effectivamain en bleras regiuns ina segunda stresa da plantas sut las tschimas dals lareschs. Retschertgas pli novas mussan però ch’igl è sa furmà qua in nov ecosistem, per entant anc instabil, ch’impedescha la dominanza dals schembers: Il splerin da laresch sviluppa numnadamain mintga tants onns ina multiplicaziun en massa, en rom da la quala ils lareschs vegnan sbluttads dal tuttafatg. Na stattan a disposiziun a las rasulaunas nagins lareschs pli, midan els sin ils schembers e destrueschan er lur guglias. Entant ch’ils lareschs survivan per ordinari ina tala infestiun, pateschan ils schembers fitg ferm ed èn silsuenter savens flaivlentads talmain ch’els na pon betg pli resister ad auters parasits ubain creschan a moda struptgada.

Utilisaziun

Lain

Tagl traversal tras il bist

Planta pinada

Lain da laresch furma il pli grev e dir da tut las spezias da coniferas europeicas che vegnan elavuradas; be il taisch, che vegn però duvrà darar, ha valurs anc pli autas. El serva sco lain da construcziun, e quai tant a l’intern sco er per construcziuns exteriuras (travs, paraids, palantschieus, stgalas, ischs, parchet, fatschadas e.a.). Pervi da sias caracteristicas vegn il lain da laresch er duvrà sut terra, en l’aua, per la construcziun da punts e da bartgas.

L’utilisaziun energetica dal lain da laresch gioga ina rolla plitost pitschna. La valur termica munta a 4,4 kWh/kg resp. 1700 kWh/rm ed è uschia cumparegliabla a quella dal lain da tieu.

Utilisaziun sco planta decorativa

Il cultivar 'Little Boggle' vegn tratg sco chaglia pitschna en curtin u er sco bonsai.

Lareschs che vegnan plantads en citads creschan per ordinari be malamain, damai ch’els na cumportan betg bain l’impestaziun tras gas da chamin.

Utilisaziun da substanzas activas

La scorsa dal laresch vegniva pli baud utilisada en cuntscharias; ils tannins cuntegnids en quella colureschan tgirom bunamain nair.

Cun furar ils bists sa lascha gudagnar terpentin da laresch. Quel po vegnir duvrà sco med curativ antiseptic (en furma dad itgs, emulsiuns, plasters e.a.).

Pli frequenta è però l’utilisaziun tecnica dal terpentin per producir vernischs e collas. Tras destillaziun sa lascha en pli gudagnar da quel in custaivel ieli da terpentin.

Aspects culturals

Dals Romans vegn il laresch europeic numnà dapi il temp da l’imperatur Augustus ‹larix› – in num per ils abitants da las Alps gallics. Questa denominaziun gallic-latina viva vinavant en il num talian ‹larice›, en la furma dialectala franzosa ‹larze› ed en il num rumantsch ‹laresch›. Er ils nums locals grischuns Laret e Latsch sa laschan manar enavos sin la denominaziun latina ‹larix›.

En diversas parts da la Germania da l’Ost pendevan ins ils 30 d’avrigl (notg dal barlot) roms da lareschs, uschenumnads ‹Hexenrüttel›, vi dad ischs e fanestras per stgatschar las nauschas strias.

Litteratura

• Christopher J. Earle: Informationen zu Larix decidua tar The Gymnosperm Database, 2007.
• Liguo Fu, Nan Li, Thomas S. Elias & Robert R. Mill: Larix decidua, en: efloras.org.
• Ulrich Hecker: BLV Naturführer Bäume und Sträucher. Minca 2001, ISBN 3-405-14738-7.
• Heiko Bellmann: Der neue Kosmos-Schmetterlingsführer. Schmetterlinge, Raupen und Futterpflanzen. 2. ed., Franckh-Kosmos, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-440-11965-5.
• Ingrid e Peter Schönfelder: Das neue Handbuch der Heilpflanzen. Franckh-Kosmos Verlagsgesellschaft, 2011, ISBN 3-440-09387-5.

Colliaziuns

 Commons: Laresch europeic – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Descripziun sin baumkunde.de.
• Descripziun sin gehoelze.ch. (PDF; 147 kB)
• Descripziun sin waldwissen.net.