Tirol dal Sid

Ord Wikipedia
Quest artitgel u questa secziun ha basegn d'ina repassada. Sche ti t'interesseschas per la tematica, pos ti al repassar e meglierar.

Il Tirol dal Sid (tud.: Südtirol, tal.: Alto Adige, lad.: Südtirol u Tirol dl Sud), uffizialmain Provinza autonoma da Bulsaun, furma ensemen cun la Provinza autonoma da Trento la regiun Trentino-Tirol dal Sid en l'Italia nordorientala. Il num talian deriva da la denominaziun franzosa Haut-Adige, creada da Napoleon. La chapitala da la provinza è Bulsaun. Il rumauntsch dal Grischun almain ho Mussolini influenzo in ün möd positiv. Per fer frunt a tendenzas irredentisticas ho la populaziun svizra appruvo als 20 favrer 1938 da'l der il status d'üna lingua naziunela. E che conseguenzas ho il faschissem gieu pels Ladins da las Dolomitas? Schabain cha que pera d'avair do da quel temp glieud (na be veglia) illas Dolomitas chi savaiva discuorrer unicamaing ladin, valaiva quista lingua «be scu mez da comunicaziun in famiglia». Que resorta dad üna lavur da Petra Palfrader, preschanteda ill'ultima revista annuela dals Ladins da las Dolomitas, illa Ladinia XXVIII 2004. Palfrader tratta il tema dal faschissem e surtuot da l'opziun dal 1939 a maun dad intervistas fattas cun persunas da St. Vigil in Enneberg (S. Vigilio di Marebbe) in Val Badia e riva a la conclusiun cha illa vita publica - e dimena eir pels duos dictatuors Hitler e Mussolini - hegia do be duos alternativas linguisticas i'l Tirol dal süd, nempe il tudas-ch ed il taliaun. «Üna terza varianta, que voul dir üna soluziun particulera pels Ladins nu d'eira previssa» e nu füss - esa da conclüder - neir gnida spetteda davart dals pertuchos. «Dal temp da l'opziun as d'eira auncha lönch davent da resguarder il ladin scu ün criteri chi s-chaffescha identited», as legia. Ils Ladins as sentivan in prüma lingia scu Tirolais. Zieva l'opziun però, cur cha s'ho cumanzo a s'inacordscher da las conseguenzas da s'avair decis u per la citadinanza taliauna u tudas-cha, pür alura pera la lingua ladina dad esser dvanteda üna spezcha da code secret ed ün mez da resistenza. Perdita totela da la lingua ladina Il «problem dal Tirol dal süd», actuel daspö la fin da la prüma guerra mundiela, haun Adolf Hitler e Benito Mussolini vulieu «schoglier definitivmaing» fin a la fin dal 1939. Perque es gnida suottamissa la dumanda a la populaziun sch'ella vulaiva rester in Italia ubain emigrer in Germania. Dumandeda es apunta gnida eir quella part da la populaziun da lingua ladina, e cha per quella - scriva Petra Palfrader - saja la decisiun steda auncha pü difficilia cu per la populaziun da lingua tudas-cha. Taunt da l'emigraziun cu eir da la politica linguistica fich repressiva dal faschissem taliaun pudaiva a la finfinela resulter be la perdita totela da la lingua e cultura ladina. Da l'otra vart pudessan il faschissem taliaun, cun sia politica destructiva in vista a la cultura populera locala, ed il faschissem tudas-ch, cun metter l'accent sün elemaints tirolais respectivmaing «l'uniun tirolaisa», avair influenzo la decisiun. Uschè haun decis illa vschinauncha dad Enneberg 61,5 pertschient dals votants a favur dal tudas-ch (i'l rest da la Val Badia percunter be var 30 pertschient). L'opziun ho in mincha cas - scu cha muossa Palfrader - divis la populaziun. Il pü tard zieva ils 31 december 1939 nu frequentaivan «ils Tudas-chs» ed «ils Taliauns» pü ils listess lös ed as rendaivan la vita difficila l'ün a l'oter. Dad intervistas cha Palfrader ho fat cun persunas da St. Vigil resulta per exaimpel cha la glieud in ustaria nu postaiva pü üngünas bavrandas tar üna camariera dad üna famiglia chi vaiva vuscho per rester in Italia. «Da quista ,Welscha', quista Taliauna nu vulainsa avair ünguotta da baiver.» U dad üna duonna vain quinto ch'ella nu saja gnida servida in butia cur ch'ella ho vulieu cumprer öli. «Per vus Taliauns nu do que üngün öli cò. Per vus do que öli in Sicilia.» Da l'otra vart as dschaiva ad ün «Tudas-ch» chi vulaiva fer lavuors vi da sia chesa: «Che vela que auncha la paina? Tü stust inamöd bod partir.» Ed ün preir ladin es gnieu inculpo d'avair fat abüs da sieu uffizi per influenzer la decisiun ed es gnieu spedieu our d'vschinauncha dals aderents dal tudas-ch. Normaliseda be plaunet Schabain cha que vain dit cha la situaziun s'hegia «plaunet darcho normaliseda» a partir dals ans 50, pera il problem dad avair mantgnieu üna tscherta virulenza fin hozindi. Uschè esa per exaimpel simptomatic cha be ün'unica persuna da la quela ils genituors vaivan vuscho pel taliaun s'ho missa a dispusiziun per ün'intervista, e que a cundiziun ch'ella resta absolutamaing anonima. Tuot ils oters interrogos haun da quella vouta vuscho pel tudas-ch u derivan da famiglias chi's vaivan expressas a favur dal tudas-ch. Ils motivs per üna tscherta «germanofilia» sun stos tenor Palfrader surtuot emoziunels (reuniun dal Tirol e cun la monarchia austriaca) ed economics (spraunza da chatter lavur in Germania). A favur da la Germania as pudess ultra da que eir avair decis scu reacziun cunter la politica da Mussolini. Sur da la politica da Hitler nu's d'eira - vain dit (be illa retrospectiva?) - infurmo avuonda. Dapü cha's gniva però a savair - per part da glieud chi d'eira propi emigreda - e dapü cha «l'euforia pels Tudas-chs» giaiva a perder. Ed illa defensiva dvantaiva la lingua ün «mez subversiv», as legia. La dumanda dad ulteriuras conseguenzas positivas da l'opziun per l'identited ladina nu vain tematiseda illa lavur da Palfrader, füss però interessanta.