Markus Lutz

Ord Wikipedia

Markus Lutz (* 8 u 9 da fanadur 1772[1] a Basilea; † 19 d'october 1835 a Läufelfingen; refurmà; burgais da Basilea) è stà in teolog, topograf ed istoricher svizzer. Lutz ha publitgà numerusas scrittiras che sa fatschentan cun l'istorgia e la topografia da las duas Basileas e da la Svizra entira.

Vita ed operar spiritual[modifitgar | modifitgar il code]

Markus Lutz è naschì ils 9 da fanadur 1772 a Basilea (anc en l'anteriur chantun Basilea) sco figl dal chalger e pli tard salter da dretgira Emanuel Lutz e da sia dunna Anna Maria Hey. Dapi la vegliadetgna da sis onns ha el frequentà la scola da la catedrala ed il gimnasi ed è vegnì admess da Pasca 1788 a las prelecziuns filosoficas (lectiones publicae) a l'Universitad da Basilea. Suenter ch'el ha acquist ses magister, è el sa deditgà a partir dal 1792 al studi da la teologia. Las ideas liberalas entradas davent da la Frantscha l'han dentant svià da ses studis ed uschia ha el fatg per dus onn il magister en il chantun Berna. Sin giavisch da ses geniturs è el turnà il 1795 a Basilea, ha concludì il studi da la teologia e passà l'examen da candidats. Silsuenter ha el surpiglià ina plazza sco vicari a Rothenflue (Basilea-Champagna). Uschia è el daventà l'entschatta 1798 perditga da la sullevaziun revoluziunara da la populaziun encunter la regenza basilaisa. Ils 24 da zercladur dal medem onns è Lutz vegnì tschernì sco plevon a Läufelfingen am Hauenstein ed ils 7 da fanadur ha el cumenzà en questa plazza. Dus dis suenter ha el fatg nozzas cun Maria Salome von Kilch da Basilea ed ha passentà il rest da sia vita sco spiritual en questa vischnanca. En quel temp ha el assistì il 1803 a l'introducziun da la nova constituziun svizra, il 1815 a la renconuschientscha da la neutralitad da la Svizra sco er il 1830 a l'entschatta da la scumbigls politics che han manà a la separaziun da Citad e Champagna. Markus Lutz era in da sulettamain dus plevons che n'han betg vulì u stuì bandunar lur plazza. L'auter era Wilhelm Hoch da Liestal ad Ormalingen.[2] Lutz ha dentant subì duas giadas attatgas sin si'abitaziun ed è probabel era vegnì ferì.[3] Il 1835 è Markus Lutz daventà malsaun ed ha stuì occupar in vicari. Ils 19 d'october dal medem onn è el mort cun passa 63 onns vi da serotorax (Brustwassersucht). En ses testament ha el disponì che 500 francs vegnian investids a favur da vaivas paupras e ch'ils tschains da quest chapital vegnia distribuì mintg'onn a Son Gion ils 24 da zercladur.

Lavur istoriografica e topografica[modifitgar | modifitgar il code]

Markus Lutz ha savens interprais excursiuns aifer ils cunfins svizzer, per part per far ina visita ad enconuschents e per part per approfundar ses savair istoric e topografic. Sia chasa-pravenda serviva per ina retscha d'onns da domicil da vacanzas da stad («Sommerfrische») per Basilais ritgs ed er il retg svedais detronisà Gustav IV l'ha visità ils 18 d'october 1811. Il temp liber che ses uffizi pastoral al ha permess, ha Lutz duvrà per edir numerusas scrittiras che sa fatschentan per la pli gronda part cun Basilea e conturns, ma per part era cun la Svizra entira.

A las ovras en connex cun Basilea e conturn pertutgan tranter auter:

  • Das vorderösterreichische Frickthal in historisch-topographischer Hinsicht (1801);
  • Aargauische Denkwürdigkeiten aus den Zeiten der Vergangengeit und Gegenwart en in carnet (1804);
  • Neue Merkwürdigkeiten der Landschaft Basel, oder Fragmente zur Geschichte, Topographie, Statistik und Kultur dieses schweizerischen Freystandes en trais fascichels (1805–16) ch'è ina cuntinuaziun da l'ovra Versuch einer Beschreibung historischer und natürlicher Merkwürdigkeiten der Landschaft Basel che Daniel Bruckner ha publitgà en la mesadad dal tschientaner precedent;
  • Chronik von Basel (1809);
  • Lehrbuch der schweizerischen Erdbeschreibung (1812; segund'ediziun 1817);
  • Geschichte des Ursprungs und der Entwicklung der kirchlichen Reformation zu Basel im Anfange des 16. Jahrhunderts (1814);
  • Baslerisches Bürger-Buch. Nach alphabetischer Ordnung mit eingestreuten historischen Notizen und lithographirten Wappen-Tafeln (1819);
  • Geschichte der Universität Basel. Von ihrer Gründung bis zu ihrer neuesten Umgestaltung (1826);
  • Kurze Beschreibung und Geschichte des Kantons Basel (1829; segund'ediziun augmentada 1834);

Tar las ovras che sa fatschentan cun la Svizra entira tutgan:

  • Nekrolog denkwürdiger Schweizer aus dem 18. Jahrhundert (1812);
  • Geographisch-statistisches Handlexikon der Schweiz für Reisende und Geschäftsmänner en dus fascichels ed in tom supplementar (1822; segund'ediziun sut il titel Vollständige Beschreibung des Schweizerlandes, oder geographisch-statistisches Hand-Lexikon über alle in gesammter Eidgenossenschaft befindlicher Kantone etc. en quatter fascichels ed in tom supplementar, 1827–35; edì danovamain dad A. v. Sprecher en duas parts, 1856)
  • Moderne Biographien, oder kurze Nachrichten von dem Leben und Wirken interessanter Männer unserer Zeit, welche sich als Regenten, Feldherren, Staatsbeamte, Gelehrte und Künstler in der Schweiz ausgezeichnet haben (1826);

Ultra da quai ha Markus Lutz cuntinuà la retscha Helvetische Geschichte während der zwei letzten Jahrtausende da Leonhard Meister cun il tschintgavel tom che porta il titel Geschichte Helvetiens seit dem Frieden von Tilsit bis zur Beschwörung des neuen Bundes e ch'è cumparì il 1815 en dus fascichels.

Impurtanza e critica[modifitgar | modifitgar il code]

Tant l'impurtanza che las flaivlezzas da l'ovra da Lutz sco era il punct da vista da la critica daventa clar dal suandant citat dad Albert Schumann ch'è vegnì extratg da la biografia da Markus Lutz en la Allgemeine Deutsche Biographie (1884):

«Obgleich es den von L[utz] verfaßten Schriften zuweilen an Durcharbeitung des Stoffes und an kritischer Behandlung fehlt, so sind sie doch zum Theil auch heute noch brauchbar. Scharfe Beurtheilungen dieserhalb hat er schon zu Lebzeiten erfahren müssen. Ueber das Maß des Erlaubten hinaus geht ein anonymes, von Alois Gügler, Professor in Luzern, herrührendes Libell: „Chemische Analyse und Synthese des Markus Lutz von Läufelfingen, ein alchymistischer Versuch von einem Mystiker des 19. Jahrhunderts“ (Luzern 1816).»

«Malgrà che las ovras da Lutz mussan mintgatant ina mancanza d'elavuraziun e d'in tractament critic dal material, èn ellas per part anc oz duvraivlas. Ferma critica in quest reguard ha el gia stuì experimentar durant la vita. Sur tut quel ch'è lubì ora va dentant in pasquil publitgà anonimamain, scrit da Alois Gügler, professer a Lucerna, cun il titel «Analisa chemica e sintesa dal Markus Lutz da Läufelfingen, in'emprova d'in mistic dal 19avel tschientaner» (publitgà a Lucerna l'onn 1816).»

Albert Schumann: Allgemeine Deutsche Biographie[4]

Sa chapescha ch'en il fratemp èn cumparids pliras scrittiras che han remplazzà las ovras da Lutz. Perquai ch'el era dentant perditga dal temp da plirs eveniments da grond'impurtanza en l'istorgia basilaisa e svizra (vesair chapitel Vita ed operar spiritual survart), han sias descripziuns anc var 180 onns suenter sia mort ina tschert'impurtanza per l'istoriografia indigena.

Biblioteca privata e relasch[modifitgar | modifitgar il code]

Durant 25 onns ha Markus Lutz rimnà ina biblioteca enorma cun cudeschs da e davart la Svizra. Il 1826 ha el vendì lezza per 100 Louis d'or a la Lesegesellschaft Basel. La biblioteca da Lutz che cuntegna blers manuscrits e stampas raras ha servì da fundament per la «Vaterländische Bibliothek» che sa chatta oz en la Biblioteca universitara a Basilea. Autras parts dal relasch da Markus Lutz sa chattan en l'Archiv chantunal Basilea-Champagna (Staatsarchiv Basel-Landschaft).

Funtaunas[modifitgar | modifitgar il code]

  • Christoph Philipp Matt: Lutz, Markus. En: Historisches Lexikon der Schweiz
  • Lutz, Markus. En: Personenlexikon des Kantons Basel-Landschaft
  • Albert Schumann: Lutz, Markus. En: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 19, Duncker & Humblot, Leipzig 1884, S. 713–715

Referenzas[modifitgar | modifitgar il code]

  1. La data variescha tranter las funtaunas. Il Historisches Lexikon der Schweiz numnà ils 9 da fanadur 1772 sco data da bataissem.
  2. Stadt- und Reformationspfarrer. En: Geschichte des Kantons Basel-Landschaft.
  3. Schumann 1884, p. 713
  4. Schumann 1884, p. 714