Napoleun Bonaparte

Ord Wikipedia
Nepoleun en sia stanza da lavur
(Pictura da Jacques-Louis David, 1812)

Nepoleun Bonaparte, sco imperatur enconuschent sco Napoleun I (frz. Napoléon Bonaparte resp. Napoléon Ier, * 15 d'avust 1769 ad Ajaccio en Corsica sco Napoleone Buonaparte; † 5 da matg 1821 a Longwood House sin l'insla St. Helena en l'Atlantic dal sid), è stà in general, um dal stadi ed imperatur franzos.

Bonaparte che derivava oriundamain dad ina famiglia corsa è avanzà durant la Revoluziun franzosa en autas posiziuns entaifer il militar. La è el sa sviluppà ad in talent militar d'emprima rangaziun. Oravant tut ses campagnas militaras en l'Italia dal nord ed en l'Egipta l'han rendì fitg popular e chaschunà grondas speranzas tar ils Franzos. Quai ha pussibilità ad el da surpigliar la pussanza en Frantscha suenter ses culp da stadi ils 18 da Brumaire. Tranter il 1799 ed il 1804 sco emprim Consul da la Republica Franzosa ed en successiun fin il 1814 sco Imperatur dals Franzos ha el manà in reschim mez dictatoric cun elements plebiscitars.

Las midadas chaschunadas entras Napoleun han influenzà las structuras statalas da la Frantscha fin ozendi. Tranter quellas èn per exempel da numnar ils midaments en il sistem d'administraziun sco era quels en il sistem da giustia entras il Code Civil. Tge che concerna la politica exteriura ha el cuntanschì cun l'agid da l'armada temporarmain il domini sur grondas parts da l'Europa continentala. Durant quel temp è el era stà retg da l'Italia (dapi 1805) e protectur da la Confederaziun dal Rain (1806 enfin 1813). Entras la schliaziun dal Sontg Imperi roman, ch'è vegnida iniziada da Bonaparte, è l'urden statal da l'Europa centrala sa midada considerablamain. Quai ha manà tar in dals gronds problems dal 19avel tschientaner. Malgrà che Napoleun aveva purtà l'idea da stadi naziunal ord la Frantscha en auters pajais vischinants ha l'interpretaziun diversa da quest'idea, influenzada dad in spiert conservativ, engrevgià il mantegniment da l'urden napoleonic en ils pajais pertutgads, uschia en Spagna, ils pajais germans ed il davos era en Russia.

La finiziun catastrofala da la campagna militara encunter la Russia, la quala è vegnida titulada là sco Guerra per la patria, ha la finala manà a la crudada da Napoleun. Suenter ina curta fasa da bandischun sin l'insla Elba è il Cors returnà per tschient dis enavos a la pussanza. Tar la Battaglia da Waterloo è el alura vegnì superà definitivamain. Sin quai è el vegnì bandischà fin sia mort sin l'insla St. Helena en l'Atlantic.

Colliaziuns[modifitgar | modifitgar il code]