Narcissa alva

Narcissa alva
Narcissa alva
Classificaziun
Urden	Asparagales
Famiglia	Amaryllidaceae
Sutfamiglia	Amaryllidoideae
Tribus	Narcisseae
Gener	Narcissas (Narcissus)
Num scientific
Narcissus poeticus (L.)

La narcissa alva (Narcissus poeticus) è ina spezia da plantas or dal gener da las narcissas (Narcissus) entaifer la famiglia da las Amaryllidaceae.

Caracteristicas

Illustraziun da las singulas parts da la planta

La narcissa alva crescha sco planta ervusa perenna che cuntanscha per ordinari in’autezza da 40 fin 50 cm. Sco tar tut las narcissas serva la tschagula a la planta sco organ da perdurada; a la fin da l’enviern proveda ella quella cun l’energia necessaria per pudair chatschar sco ina da las emprimas plantas insumma. Ils fegls verds vegnan be 5 fin 8 millimeters lads.

Sin mintga moni crescha ina suletta flur; quellas èn ermafroditas, da colur alva e portan entamez ina curuna secundara da colur mellen cotschnenta. La colur da quest’ultima deriva da cristals da carotin. Tant la colur da la curuna secundara sco er sia savur pli intensiva servan ad attrair impollinaders. A l’intern cuntegna questa bavrola sis stamins, dals quals trais sa chattan en posiziun pli bassa e trais en posiziun pli auta. Questa caracteristica gida a differenziar la narcissa alva da la Narcissus radiiflorus, tar la quala tut ils sis stamins èn ordinads en medema autezza. Il temp da fluriziun tanscha da l’avrigl fin il matg.

Sco la narcissa melna è er la narcissa alva fitg toxica. Surtut la tschagula cuntegna ils alcaloids toxics narcissin e narcipoetin.

Derasaziun

Narcissas alvas eran oriundamain be da chasa en la regiun da la Mar Mediterrana. Entras cultivaziun las chattan ins oz en tut il mund. La planta preferescha lieus umids cun pauca chaltschina sco prads umids u palids bassas.

Sco planta selvadia en il territori da derasaziun oriund è la narcissa alva periclitada fitg ferm ed è perquai protegida severamain.

Multiplicaziun

A moda vegetativa sa multiplitgescha la narcissa alva cun agid da bulbinas. La bavrola da la flur vegn fin a 3 centimeters lunga e vegn surtut impollinada tras splerins.

Utilisaziun

Economicamain è la narcissa alva la segund impurtanta (suenter la narcissa melna). Tant sco flur da tagl sco er per plantar en eras vegn ella vendida en grondas quantitads.

In sguard al gener da las narcissas en general

Derasaziun

Las narcissas (Narcissus) furman in gener da plantas en la sutfamiglia da las Amaryllidoideae ch’appartegnan a la famiglia da las Amaryllidaceae. Il territori da derasaziun natiral furma surtut l’Europa dal Sidvest e l’Africa dal Nordvest. (Oriundamain eran las narcissas surtut da chasa sin la Peninsla Iberica; da là han intginas spezias fatg il sigl sur la stretga da mar da Gibraltar ed han colonisà successivamain la costa africana.) Be intginas spezias cumparan er en il territori da costa da la part orientala da la Mar Mediterrana. Entaifer il gener da las narcissas vegnan, tut tenor autur, differenziadas tranter 52 e 85 spezias u ibrids.

Territoris da derasaziun spezialmain vasts enconuschan la narcissa alva e la narcissa melna (Narcissus pseudonarcissus). La narcissa alva è derasada da las Pireneas fin en il territori da las Carpatas rumenas e da la Mar Naira e per lung da la costa dinarica fin en Grezia. La narcissa melna cumpara da la Peninsla Iberica sur las Vogesas fin en la Frantscha dal Nord e la Belgia ed ha er fatg il sigl en la Gronda Britannia, nua ch’igl existan populaziuns selvadias fin en la Scozia dal Sid.

Parita

La tazetta era gia enconuschenta en la Veglia Egipta

Ina da las caracteristicas da las narcissas furma la curuna secundara. En il svilup da la planta è quella sa furmada or dals fils da stamins cuntegnids en la flur. Quels èn creschids ensemen ad ina bavrola ed ils satgets da pollen èn sa reducids cuntinuadamain. En l’ulteriur decurs da l’evoluziun ha la flur furmà novs stamins. La curuna secundara ch’è resultada da quest svilup cuntegna a la basa substanzas olfactoricas che savuran intensivamain. Tras questa funcziun promova la curuna secundara ch’impollinaders potenzials visitian la flur.

La curuna secundara ha furmà e furma anc adina la mira principala da las mesiras da cultivaziun. Uschia sviluppa quella tut tenor lunghezza ina trumbetta, in chalesch u ina cuppa ubain è – sco che quai è il cas tar la narcissa alva – sa reducida fitg ferm.

Fritgs e sems

La flur cuntegna sis stamins ed in pistil. Tar la gronda part da las spezias cuntegna mintgina da las chombras da l’ovari 12 furmasems.

Da flurs fructifitgadas sa sviluppan fritgs en furma da capsla. Tar la gronda part da las spezias cuntegna mintga capsla maximal 36 sems; intginas paucas han er fin a 60 sems per capsla. Enfin ch’ils sems èn madirs vai radund tschintg fin sis emnas.

I sa tracta da capslas cun sfessa che s’avran, cura ch’ellas èn madiras, vi da la cusadira dal dies da mintga carpel. In suffel u il moviment d’in animal che passa sperasvi basta per far crudar il sem or da la capsla.

Las narcissas – plantas toxicas

Sco tut las Amaryllidaceae cuntegnan las narcissas alcaloids. Quels pon sa differenziar da spezia tar spezia. Per la planta furman questas substanzas toxicas ina protecziun natirala cunter l’infestiun d’insects.

Tissientadas datti magari perquai che las tschagulas sumeglian en il stadi da paus fitg ferm quellas da la tschagula da cuschina. Ils sintoms suenter avair consumà talas tschagulas èn vomitar, diarrea, segns da paralisa e collaps; dosas fitg autas pon er chaschunar la mort.

Il suc da la planta po manar localmain ad irritaziuns da la pel. Questa dermatitis da contact, che vegn er numnada malsogna da narcissas, cumpara surtut tar ortulans. I sa tracta d’ina reacziun toxica sin cumponentas da las narcissas sco acids oxalics, acid chelidonic e licorin. Suenter la fin da la racolta svaneschan ils sintoms da sez.

Etimologia

La denominaziun ‹narcissa› deriva dal pled grec νάρκειν narkein che signifitga ‹durmentar, narcotisar›. La narcissa alva, la quala crescha er en Grezia, derasa propi in’odur ordvart intensiva. Ils Romans han surpiglià il num da la planta en la furma narcissus. Ovid aveva descrit en sias ‹Metamorfosas› la ditga da Narkissos e descrit las plantas a moda uschè clera ch’i sto senza dubi sa tractar da las plantas che vegnan numnadas oz ‹narcissas›. Stgaffind Carl von Linné (1707–1778) ses sistem binar dals nums da plantas ha el mantegnì la noziun ‹Narcissus›. La denominaziun Narcissus poeticus (‹narcissa da poets›) per la narcissa alva è però vegnida duvrada l’emprima giada gia da Matthias Lobelius (1538–1616).

Istorgia culturala

Antica

Narcis (maletg da Caravaggio, ca. 1595)

La pli veglia cumprova che narcissas vegnivan duvradas sco decoraziun da flurs furma in tschupè da tazettas (dal talian ‹cuppins›, ina spezia che vegn numnada uschia pervi da la furma caracteristica da la curuna secundara) cun lur flurs alvas ch’è vegnì chattà en ina fossa da la Veglia Egipta. Il poet grec Strasinos ch’ha vivì en il 8avel u 7avel tschientaner a.C. menziunescha medemamain las narcissas, e quai en in chant en il qual el descriva la bellezza e ritgezza da las flurs che creschan sin l’insla Cipra. Er tar Theoprast cumpara ina flur ch’el numna narkissos; i sa tracta probablamain da la spezia Narcissus serotinus che cumpara en las regiuns da costa da la Grezia ed en la part meridiunala da l’Asia Minura. Ed ils maletgs da paraid ch’èn vegnids a la glisch a Pompei mussan ch’ils Romans enconuschevan sper la narcissa alva er gia la narcissa melna.

Muntada tut speziala ha la narcissa cuntanschì en l’antica en la mitologia greca. La narcissa gioga ina rolla centrala en duas ditgas ch’èn vegnidas dadas vinavant da Homer resp. da Pausanias e las qualas er poets romans sco Ovid han pli tard elavurà en lur poesias.

Tar l’emprima da questas duas ditgas sa tracti dal rapinament da Persefone, la giuvna figlia da Demeter, tras Hades. En la versiun da Homer tuna quella uschia: Entant che Demeter, la signura da la racolta, lavurava cun la farcla dad aur, giugava Persefone ensemen cun las figlia dad Okeanos e clegeva flurs: rosas, minicolas, violas, iris, giacintas e narcissas. Tenor il plan da Zeus aveva la terra fatg nascher la narcissa sco trapla miraculusa per la bella mattatscha, e quai per plaschair a Hades che retschaiva baud ni tard tuts. La planta era per mintgin, dieus immortals ed umans mortals, in aspect magnific. Or da sia ragisch creschivan tschient chauets che derasavan ina dultscha savur; quella fascheva rir il vast tschiel e l’entira terra e las undas da la mar. La mattatscha è stada intgantada ed ha stendì or omadus mauns per tschiffar questa bellezza. Ma faschond quai, è s’averta la terra e Hades, il regent il qual nus tuts vegnin ad inscuntrar in di, è vegnì or da quella cun ses chavals. Supplitgond adumbatten d’avair cumpassiun cun ella, è Persefone vegnida tratga en ses char dad aur. (Homer, Imnis 5,21)

Tar la segunda sa tracti da l’enconuschenta ditga da Narcis (la quala dueva er dar num en la psicologia al fenomen dal narcissem). Narcis era in giuven d’ina bellezza extraordinaria. En quel è s’inamurada la nimfa da funtauna Eco. Il destin dad Eco eri però ch’il giuven na pudeva betg udir co ch’ella tschertgava sia favur: ella pudeva numnadamain be dar enavos ils pleds che vegnivan drizzads ad ella. Narcis percunter fascheva beffas dad ella, entant ch’ella al bramava uschè fitg ch’ella è sparida e ch’igl è be pli dad udir ses eco. Per avair fatg quai è Narcis vegnì punì cun s’inamurar mortalmain en ses agen maletg che sa reflectava sin l’aua. Uschia è s’accumplì quai ch’aveva preditg il profet Teiresias, numnadamain ch’el vegnia be ad avair ina lunga vita sch’el n’emprendia betg a conuscher sasez. In di è Narcis stà giu sper in lai per sa delectar da ses maletg. Tras sort divina è in figl crudà sin l’aua; las undas han turblà il maletg e crajend Narcis ch’el saja trid è el mort. Suenter sia mort è el vegnì transfurmà en ina narcissa. (Pausanias 9.31,7)

Narcissas en la cultura islamica

En la cultura islamica tutgavan e tutgan las narcissas tar las flurs d’iert preferidas. Dal regent persian Chusrau Anuschirwan ch’ha regì ils onns 537 fin 579 vegn ditg ch’el venerava talmain las narcissas ch’el na pudeva betg prender part a festinas, damai che lur flurs al regurdavan ad egls. En la poesia araba èsi documentà a partir da la fin dal 8avel tschientaner che la narcissa vegn messa a pèr cun l’egl; quest maletg è sa mantegnì fin oz. L’auta stima che las narcissas giaudan en il Proxim Orient resorta er d’ina sentenzia che vegn attribuida a Mohammed: «Tgi ch’ha dus pauns duai vender in e cumprar persuenter narcissas; pertge ch’il paun nutrescha be il corp, la narcissa però er l’olma.»

Narcissas en la cultura chinaisa

Narcissas che tutgan en la gruppas da las tazettas èn probablamain arrivadas tras commerziants arabs sur la Via da Saida fin en China. Sco planta d’iert n’ha ella betg cuntanschì là ina muntada speziala; percunter vala ella sco simbol da fortuna. Per la festa da primavaira (la festa da Bumaun chinaisa) vegnan tratgas uschenumnadas nimfas da tschient chaus: Las tschagulas da narcissas vegnan tagliadas en pliras giadas, uschia ch’i creschan or d’ina tschagula fin a diesch monis da flurs. Damai ch’i sa tracta da narcissas da pliras flurs e che bleras tschagulas vegnan plantadas stretgamain ina sper l’autra, pon sa sviluppar uschia en in pitschen vasch fin a 100 flurs.

Cultura d’iert en l’Europa Occidentala

Narcissas cultivadas

En l’Europa Centrala na vegn strusch fatg menziun da las narcissas, e quai praticamain en l’entira litteratura medievala. Magari las vesan ins en la pictura da manuscrits e cudeschs. A partir dal temp medieval cumparan narcissas er sin maletgs che represchentan la crucificaziun. En quest connex signifitga la narcissa la speranza sin la resurrecziun (cf. il num tudestg ‹Osterglocke› per la narcissa melna). In dals paucs che fa menziun da la narcissa en furma scritta è Albertus Magnus (‹De vegetabilibus et plantis›). El cumpareglia la feglia d’in’erva ch’el numna narcissus cun quella dal por.

En il decurs da la renaschientscha èsi vegnì en moda en l’Europa Centrala da munir ierts e parcs cun plantas decorativas uschè exoticas sco pussaivel. En la perioda tranter il 1560 ed il 1620 (che vegn numnada la perioda orientala) han ins importà da l’Europa dal Sid e dal Sidost tulipanas, giacintas e narcissas. Joachim Camerarius tgirava il 1588 a Nürnberg gia nov differentas sorts da narcissas. Ed en il Hortus Eystettensis da l’onn 1613 èn enumeradas betg main che 43. Bain n’ha la narcissa betg cuntanschì da quel temp la popularitad da la tulipana (la quala è surtut daventada durant l’uschenumnada Mania da tulipanas in veritabel object da speculaziun). Ma tuttina cultivav’ins gia narcissas alvas, melnas ed autras, e quai en grond dumber. En l’iert dal temp baroc tempriv tutgava la narcissa ensemen cun la tulipana tar las pli impurtantas flurs da la primavaira.

In catalog d’in’orticultura ollandaisa da l’onn 1739 enumerescha gia 50 sorts, tranter quellas cun Soleil d’Or schizunt ina ch’ins po cumprar fin oz. Cun premura tut speziala vegnivan cultivadas tazettas da pliras flurs. A l’entschatta dal 20avel tschientaner èn vegnidas exportadas 50 milliuns tschagulas da narcissas da l’Ollanda en ils Stadis Unids, e quai be d’ina suletta sort, numnadamain da la tazetta ‹Paper White›.

In’impurtanta rolla en la cultura da narcissas ha giugà la Gronda Britannia. Gia il 1804 ha William Wordsworth, in dals impurtants poets da la romantica, dechantà en sia poesia ‹I wandered lonely as a cloud› la bellezza dals golden daffodils. L’emprima conferenza da narcissas è vegnida manada tras il 1884 da la Royal Horticultural Society ed il 1898 han ins fundà a Birmingham l’organisaziun da la quala dueva sa sviluppar la Daffodil Society odierna. La pli enconuschenta revista spezialisada davart la cultura da las narcissas vegn edida oz da la American Daffodil Society.

Litteratura

• Ruprecht Düll, Herfried Kutzelnigg: Taschenlexikon der Pflanzen Deutschlands. 2005, ISBN 3-494-01397-7.
• M.A. Fischer, W. Adler & K. Oswald : Exkursionsflora für Österreich, Liechtenstein und Südtirol, Linz, 2005, ISBN 3-85474-140-5.
• John W. Blanchard: Narcissus. A Guide to Wild Daffodils. Alpine Garden Society, Woking 1990.
• Dumont’s Gartenhandbuch: Blumenzwiebeln und Knollen. Dumont Buchverlag, Cologna 1998, ISBN 3-7701-4336-1.
• Walter Erhardt: Narzissen – Osterglocken, Jonquillen, Tazetten. Ulmer Verlag, Stuttgart 1993, ISBN 3-8001-6489-2.

Colliaziuns

 Commons: Narcissa alva – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Narcissa alva sin floraweb.de
• Narcissus sin heimbiotop.de
• Territori da derasaziun da la narcissa alva en Svizra sin www.infoflora.ch
• Las narcissas sco plantas da tissi