Stailalva alpina
| Stailalva alpina | |
| |
| Stailalva alpina cumina | |
| Classificaziun | |
|---|---|
| Urden | Asterales |
| Famiglia | Cumpositas (Asteraceae) |
| Sutfamiglia | Asteroideae |
| Tribus | Gnaphalieae |
| Gener | Stailalva (Leontopodium) |
| Num scientific | |
| Leontopodium nivale (Ten. A.Huet ex Hand.-Mazz.) | |
La stailalva alpina (Leontopodium nivale) è ina spezia da plantas che fa part dal gener Leontopodium (stailalva) entaifer la famiglia da las cumpositas (Asteraceae). Ella è ina da las pli enconuschentas flurs alpinas ed i vegn savens er fatg diever dad ella a moda simbolica en connex cun las pli diversas tematicas ch’èn colliadas cun il territori alpin.
Descripziun
[modifitgar | modifitgar il code]
La stailalva alpina è ina planta ervusa perenna che po cuntanscher autezzas da 5 fin 20 cm.[1] La planta è da colur alventa ed ha in’apparientscha launusa/sco fieuter. Surtut ils fegls en furma da lantschetta che creschan vi dal moni e che cuntanschan ina lunghezza da fin 5 cm èn fitg pailus da la vart sut. Ils fegls a la basa furman ina rosetta.
In dumber da tschintg fin quindesch fegls auts, ch’èn d’in alv traglischant, furman ina staila cun plirs pizs. Quella circumdescha il portaflurs per propi che sa cumpona da dus fin dudesch portaflurs parzials en furma da chanastret; mintgin da quels cuntegna 60 fin 80 flurs a bischen mellen cleras. Las flurs a bischen fitg graschlas che sa chattan a l’ur èn femininas e vegnan er numnadas flurs a fils. Vers il center suondan alura flurs a bischen masculinas ch’èn in pau pli grondas; damai ch’il stigma senza funcziun è anc avant maun, pon las flurs apparair en furma ermafrodita. La stailalva flurescha tranter in fanadur ed il settember.
Tar ils fritgs sa tracti d’achenas ch’èn munidas cun pitschnas umbrellas e che sa derasan cun il vent; en furma umida pon ellas er tatgar vi d’animals.
Ecologia da la flur
[modifitgar | modifitgar il code]
Tar la flur da la stailalva sa tracti be d’ina flur apparenta.[2] La funcziun da preschentaziun surpiglian ils figls auts ch’èn alv-glischants e d’in fieuter ordvart spess. Flurs per propi cumpiglia mintga stailalva plirs tschients; quellas èn organisadas en chanastrets situads amez la staila. Ord vista da la biologia da l’impollinaziun furman la flur apparenta e las flurs per propi in’unitad (Superpseudanthium).
La glischur d’in alv brigliant sin ils fegls auts deriva da millis pitschnas vaschiettas d’aria ch’èn cuntegnidas en il pail tschurriclà e che reflecteschan la glisch ch’entra. Questa construcziun serva d’ina vart ad attrair insects che tschertgan mel, da l’autra vart però er sco protecziun cunter svapuraziun e sperdita da chalur. Ina gruppa da lavur a l’universitad da Namur (Belgia) ha eruì ch’ils singuls chavels sa cumponan da fibras parallelas d’in diameter da 0,18 micrometers.[3] Questa grondezza correspunda pli u main a la lunghezza da l’unda da la radiaziun ultravioletta. Entant che la glisch ultravioletta vegn absorbada a la surfatscha, po l’ulteriura glisch penetrar en l’intern e vegnir duvrada per la fotosintesa.
Ils impollinaders principals èn surtut mustgas sco er insects cun alas transparentas, tgirallas e baus. La flur apparenta sa mantegna fin l’enviern.
Frequenza
[modifitgar | modifitgar il code]Territori da derasaziun
[modifitgar | modifitgar il code]
Il Leontopodium nivale subsp. alpinum cumpara a moda autoctona en las Alps, il Giura, las Carpatas, la part settentriunala dal Balcan e da las Apenninas sco er en las Pireneas. La sutvarianta Leontopodium nivale subsp. nivale è da chasa en las Abruzzas, las Alps Dinaricas ed en il Pirin. Ulteriurs represchentants dal gener stailalvas èn da chattar en la steppa auta da l’Asia Centrala en la part settentriunala dal Himalaya sco er en la China dal Nord, la Mongolia, il Giapun, la Corea e sin la peninsla Kamtchatka.
Derasaziun artifiziala
[modifitgar | modifitgar il code]Dapi il 19avel tschientaner han numerus amis da la botanica gì l’intent d’enritgir la natira cun plantar en il liber flurs ch’els avevan prendì cun sai da viadis. Da questas plantas ha er fatg part la stailalva ch’è vegnida derasada en divers lieus da las Muntognas Mesaunas (nua ch’ins la chatta per part anc adina).
Ord vista da la biologia invasiva e da la protecziun da la natira vegn quest proceder giuditgà oz a moda critica. Tenor la legislaziun da la protecziun da la natira actuala dovra ina tala derasaziun artifiziala schizunt in’approvaziun statala.
Spazi da viver
[modifitgar | modifitgar il code]Savens èn ins da l’avis ch’i sa tractia tar la stailalva alpina d’ina planta ch’è da chasa en la grippa. Bain colonisescha ella tals bancs, ma confurm a ses spazi da viver d’origin – regiuns da steppa autsituadas – cumpara ella bundant pli savens sin pastgets alpins[4]; quai surtut dapi che la schientscha per la protecziun da la natira è creschida e las flurs na vegnan betg pli clegidas en tut ils lieus bain accessibels. La stailalva alpina cumpara pia puspè – sper sia preschientscha sin crap da chaltschina – sin pastgiras crappusas e – pli darar – sin prads d’alp. La planta è derasada a moda irregulara e preferescha ambients chaltschinus sin in’autezza tranter 1800 e 3000 meters. La stailalva mussa ina tscherta preferenza per terrens cun acid da silizium; en tals territoris po ella cumparair ordvart ritgamain.
Istorgia da la vegetaziun
[modifitgar | modifitgar il code]
La stailalva alpina è emigrada en las Alps suenter il davos temp da glatsch; ses lieu d’origin furman las steppas autas da l’Asia Centrala. Da quel temp era la vegetaziun da las Alps cumparegliabla a quella da la steppa, damai ch’il cuirass da glatsch ch’aveva cuvert la gronda part da las muntognas era pir gist luà. Uschia ha la planta estra chattà qua in ambient famigliar; malgrà che quel dueva sa midar marcantamain, ha la stailalva pudì s’adattar e sa mantegnair er en il territori alpin. Ils parents da la stailalva alpina vivan fin oz en regiuns da steppa autsituadas da l’Asia Centrala e da l’Ost.
Periclitaziun e protecziun
[modifitgar | modifitgar il code]En la Germania vala la stailalva alpina sco periclitada fermamain. Ils motivs èn oz il passar e charrar sur ils abitadis restants, pli baud surtut il rimnar (per part per la vendita). Er en l’Austria ed en la Svizra è la stailalva alpina suttamessa ad ina protecziun rigurusa e na dastga betg vegnir clegida. Tras il svilup turistic en las Alps è ella spert s’avanzada ad in souvenir desiderà e conservabel. En l’Austria è la planta perquai gia vegnida messa il 1886 sut protecziun da la natira. Sco exempel per ina protecziun reussida po valair l’effectiv da la Höfats en las Alps da l’Allgäu. Là eran las davosas restanzas da la stailalva alpina stadas en privel da svanir dal tuttafatg, cura ch’il temp da l’inflaziun dals onns 1930 ha sfurzà la glieud da trair a niz tut las pussaivladads per vegnir tar entradas. Sinaquai ha la guardia da muntogna mintgamai fatg guardia dal temp da fluriziun sper las davosas plantas, e quai da l’onn 1935 fin il 2007. Oz è l’effectiv sa revegnì ed ils viandants èn sensibilisads pli fitg per dumondas da la protecziun da la natira, uschia ch’ina surveglianza n’è betg pli necessaria.[5]
Sistematica
[modifitgar | modifitgar il code]La stailalva alpina cumina Leontopodium alpinum Cass. è vegnida recumbinada il 2003 tras Werner Greuter a la sutspezia Leontopodium nivale subsp. alpinum (Cass.) Greuter.[6] Tras quai è il taxon vegnì integrà en il gener Leontopodium nivale che vegn numnà sco gener general dal territori alpin ‹stailalva alpina›.
Sutspezias
[modifitgar | modifitgar il code]La stailalva alpina sa divida en duas sutspezias:
- Leontopodium nivale subsp. alpinum (Cass.) Greuter
- Leontopodium nivale subsp. nivale
Il Leontopodium nivale subsp. nivale vegn per part er numnà ‹stailalva alpina alva› e Leontopodium nivale subsp. alpinum ‹stailalva alpina cumina›.
Derivanza dal num
[modifitgar | modifitgar il code]Il num botanic dal gener, Leontopodium, deriva dals terms grecs leon per ‹liun› e podion per ‹pitschens pes› e sa referescha a duas caracteristicas da la flur, numnadamain il pail alv fitg spess e la furma dals fegls auts. L’agiunta che sa referescha a la spezia, nivale, deriva dal latin nivis per ‹naiv›.
Per rumantsch ha la stailalva per part er num ‹alvetern› (numnadamain en ils idioms ladins puter e vallader). En quest num sa reflectescha l’atgnadad da la stailalva ch’ils portaflurs alvs tegnan fin viaden l’enviern. Ulteriurs nums populars en lingua tudestga èn Wollblume, Bauchwehbleamerl, Irlweiss, Almsterndl, Federweiss, darar er Silberstern e Wülblume (en Svizra).[7]
Utilisaziun
[modifitgar | modifitgar il code]
En orticulturas datti sper furmas cultivadas da la stailalva alpina er spezias che derivan dal Himalaya ed ibrids. Questas ultimas pon er mantegnair lur colur alva en la Bassa; en lieus ritgs da substanzas nutritivas e sumbrivauns èn ellas però main cumpactas e daventan tgunsch verdentas.
Pli baud vegniva la stailalva alpina duvrada sco erva medicinala. Ins la fascheva per exempel buglir cun latg e mel d’avieuls e duvrava questa bavronda cunter mal il venter. Quest diever è sa mantegnì en il num popular bavarais Bauchwehbleaml. A la stailalva sco planta medicinala fa er allusiun il comic ‹Asterix ed ils Helvets› (ch’exista er en rumantsch grischun). En quel ston Asterix ed Obelix ir a tschertgar ina stailalva alpina che vegn duvrada sco ingredienza per ina bavronda curativa.
Gia da vegl ennà è la stailalva er vegnida appreziada sco flur setga (en matgs da flurs setgas u sco singula planta decorativa).
La stailalva sco simbol
[modifitgar | modifitgar il code]Sco gia menziunà è la stailalva daventada in simbol per il mund alpin. En questa funcziun fa ella allusiun ad in’entira paletta da valurs che tanscha da ‹natira intacta› fin a ‹libertad› ed ‹independenza›. Daspera datti però er numerusas applicaziuns da moda (p.ex. unda dad etno dals onns 1990) ch’accentueschan la vart decorativa dal portaflurs e main (u almain main explicit e conscient) sia muntada simbolica.
La stailalva cumpara en il territori alpin tranter auter en logos d’uniuns alpinas (t.a. en Germania), sco ensaina militara (truppas da muntogna e.a), sin munaidas e bancnotas (euros austriacs, tschincun svizzer), sco segn distinctiv da partidas politicas (t.a. en l’Austria) e d’organisaziuns da turissem (p.ex. Svizra Turissem). En pli vegn la stailalva appreziada sco num e logo tar diversas interpresas e products (p.ex. tar la societad aviatica Edelweiss Air).
La stailalva è però anc colliada cun ina segunda muntada simbolica, numnadamain sco intgant, cumprova d’amur e da curaschi. Magari pon ins fruntar sin portaflurs cun ina grondezza da la staila aparti gronda (maximalmain 6 fin 12 centimeters); en il mund da las ditgas valan quels sco ‹retgs-stailalva› cun forza magica.
Annotaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ Davart las caracteristicas generalas da la planta cf. Leontopodium alpinum Cass., Alpen-Edelweiß en: floraweb.de
- ↑ Cf. las explicaziuns cumplessivas davart l’ecologia tar Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. En collavurazin cun Angelika Schwabe e Theo Müller. 8avla ediziun surlavurada. Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2001, ISBN 3-8001-3131-5.
- ↑ Jean-Pol Vigneron: Slap on the edelweiss for the ultimate sunscreen. En: New Scientist. Tom 2628, 2007, p. 20.
- ↑ Manuel Werner: Welche Alpenblume ist das? Franckh-Kosmos, Stuttgart, 2011, ISBN 978-3-440-12576-2, p. 4–5.
- ↑ Erhard Dörr, Wolfgang Lippert: Flora des Allgäus und seiner Umgebung. Tom 2. IHW-Verlag, Eching sper Minca 2004, ISBN 3-930167-61-1.
- ↑ Werner Greuter: Compositae (pro parte majore). Leontopodium nivale. En: Werner Greuter & Eckhard von Raab-Straube (ed.): Compositae. Euro+Med Plantbase – the information resource for Euro-Mediterranean plant diversity. Berlin 2006.
- ↑ Walter Erhardt, Erich Götz, Nils Bödeker, Siegmund Seybold: Handwörterbuch der Pflanzennamen. 18avla ediziun. Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2008, ISBN 978-3-8001-5408-1, p. 499.
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]- Wolfgang Till (ed.): Dein Edelweiss, das macht mich heiss. Souvenir und Modeblume der Alpen. Mit einem Teilreprint von ‹Das Edelweiss› von E.M. Kornfeld, einem Gedicht von Mascha Kaléko sowie alpenländischen Liedern und Gstanzln. Chr. Brandstätter, Vienna 1997, ISBN 3-85447-697-3
Film
[modifitgar | modifitgar il code]- Edelweiß – Star der Alpen. Mythos, Kitsch, Realität. Film documentar, Austria 2009, 42:30 min. Cudesch e reschia: Ruth Berry e Wolfgang Beck, producziun: Looks, Avro, ORF, arte France. Emprima emissiun: 3 da matg 2009 tar ORF2.
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Stailalva alpina (Leontopodium alpinum) – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Roland Albrecht: Wie das Edelweiß zu seiner Berühmtheit kam. En: Das Museum der Unerhörten Dinge, 2005, ISBN 3-8031-1227-3.