Tamangur
|
Questa pagina è scritta en vallader. |
Tamangur (pronunzcha [tamaŋ'guːr], dal latin ATTEGIA MINICORUM „teja dals miniers“ o da ATTEGIA MONACHORUM „teja dals muongs“[1]) es üna cuntrada distanta da palüds e da god da dschember aint in Engiadina Bassa. La cuntrada ha ün'importanza particulara per seis plü ot god da dschember cumpact in Europa e sco simbol da la persistenza dals Rumantschs i'l context da la conservaziun da la cultura e da la lingua.
Posiziun
[modifitgar | modifitgar il code]Tamangur as rechatta aint illa part la plü ota da la Val S-charl aint il cumün politic da Scuol aint in Engiadina Bassa. Üna pitschna part pro l'ur superiur dal territori appartegna a l'anteriur cumün politic da Valchava e dimena al cumün politic da Val Müstair daspö la fusiun dals cumüns politics da l'on 2009.
Il territori cumanza a la sboccadüra da la Val Plazèr (1994 m.s.m.) e finischa al sectur Zondra da Tamangur al Pass da Costainas (2251 m.s.m.), chi collia l'Engiadina a la Val Müstair. Sül territori as rechattan las alps Tamangur Dadora, Praditschöl e Tamangur Dadaint cull'alp Astra. La Foppa Tamangur a la costa dal Piz Starlex (3075 m.s.m.) rapreschanta üna da las regiuns da funtanas da la Clemgia.[2]
La Clemgia drenescha il territori vers l'En e dimena finalmaing i'l Mar Nair.
Natüra
[modifitgar | modifitgar il code]Clima
[modifitgar | modifitgar il code]Tamangur ha ün clima continental. Las precipitaziuns annualas rivan als 750 mm. Ün observatori meteorologic in vicinanza dal Tamangur muossa l'inviern suvent valuors da -30° celsius.[3]
Reservat
[modifitgar | modifitgar il code]Zona palüdainta
[modifitgar | modifitgar il code]Daspö il 1996 es Tamangur l'oget 265 da l'Inventar federal da las zonas palüdaintas. Il territori registrà cuntegna be il fuond da la val fin a maximalmaing 2440 m.s.m, dimena sainza la pizza da la val da la Clemgia e sainza la Foppa Tamangur. Da tschella vart fan part da l'oget 265 na be las palüds, mo eir ils gods da dschember.[4]
Sco zona palüdainta registrada sta Tamangur suot protecziun in basa a l'"Artichel Rothenthurm" (Art. 78, alinea 5 CF).
Reservat da god natüral
[modifitgar | modifitgar il code]Il Chantun Grischun ha registrà il God Tamangur sco reservat da god natüral. Quist territori da 86 ha fa part da la zona palüdainta registrada da la Confederaziun e cuntegna il God Tamangur cun sia lunghezza da ca. 1,5 km dal fuond da la val fin a ca. 2300 m.s.m. Il reservat gnit fundà l'on 2007 e sta suot protecziun almain fin il 2057.
Ils böts dal reservat da god natüral sun la pussibiltà da la successiun natürala da la fuormaziun vegetala dal god da dschember cun grusaida e la protecziun da refügis per bes-cha e plantas, chi nu pon crescher suot cultivaziun forestala. Tantüna vegnan toleradas tschertas intervenziuns umanas: la senda vain tgnüda libra da laina terrada e la chatscha uschè sco il ramassar da coccas e bulais sun pussibels suot las cundiziuns dals reglamaints solits.[5]
Cuntrada da palüds
[modifitgar | modifitgar il code]La fuorma dad U da la val es il resultat da vadrets dal temp da glatsch. Il fuond da la val ingiò che's stortiglia la Clemgia es fich palüdaint e quistas palüds sun particularas pella Svizra.
Mainas palüds as rechattan fingià aint illa part la plü ota da la val pro'l Pass da Costainas, ma las palüds bassas plü bellas cun üna lunghezza da ca. 2,5 km sun situadas tanter l'Alp Astras ed il God Praditschöl a 2100 m.s.m. Aint illa part la plü bassa dal territori as rechattan palüds da spuonda cha's indaintan cul god da dschember vaschin.
God da dschember
[modifitgar | modifitgar il code]Ün'importanza particulara pella cuntrada ha il God Tamangur (o God da Tamangur) situà aint illa part d'immez da Tamangur. El as cumpuona principalmaing da dschembers, cun frus-chaglia da günaiver e da larschs giuvens. Üna fuormaziun da dschember ter cumpacta e serrada uschea vaschina al cunfin dal god es incumparabla, il god vain cuschidrà sco il god da dschember cumpact il plü ot in Europa. Blers dschembers han fin 800 ons.[6]
Fuormaziun vegetala da la zuondra
[modifitgar | modifitgar il code]Aint illa Zuondra da Tamangur (o Zondra da Tamangur) da la secziun sura da la val pro'l cunfin dals bös-chs dominan fuormaziuns cumpactas da zuonder (Pinus mugo mugo). Ellas vegnan interruotas da ventagls alluvials, auals e cuogns da bova chi's transmüdan in palüds aint il fuond da la val.
Ütilisaziun
[modifitgar | modifitgar il code]Economia alpestra
[modifitgar | modifitgar il code]Las alps dal Tamangur vegnan cultivadas daspö blers tschientiners. L'alp Praditschöl[7], l'alp Astras[8][9] e Tamangur Dadaint[10] vegnan cultivadas fin uossa, intant cha ils stabilimaints dals alps Tamangur Dadora[11] e Alp d'Astra Dadora[12] sun hoz in ruina.
Turissem
[modifitgar | modifitgar il code]Tamangur es üna destinaziun stimada per turas e mountain biking da gün fin ad october. Il punct da partenza es pel solit S-charl, il punct final es o Lü (sur Pass da Costainas) o il Pass dal Fuorn (sur Fuorcla Funtana da S-charl). Las turas düran 4 fin 6 uras, cun ün grà da difficultà da T2 sün la scala dal Club Alpin Svizzer. La senda chi maina tras il God Tamangur, es sülla costa dretta da la val (a l'ost) intant cha la via charregiabla üsada da l'economia alpestra e dals mountainbikers es sülla costa schnestra (al vest).
Cun excepziun da las sendas bain preparadas e da la vendita da baiver e da snacks pro l'Alp Astra[13] nun esa ingün'infrastructura turistica aint illa val.
Ütilisaziun da laina
[modifitgar | modifitgar il code]Al Fuorn, a S-charl ed aint illa Val Mingèr pac dalöntsch dal Tamangur gnittan exploitadas minieras dal temp d'immez fin il 19avel tschientiner. La preparaziun dal metal crüj dovraiva grondas quantitats da laina e charbun.
Intant cha'ls gods da las vals principalas da l'En e dal Rom gnivan explotats cun chüra sco gods tais, gnivan ils gods da las regiuns minieras manzunadas abüsats seguond il punct da vista dad hoz. Las consequenzas da quista explotaziun da rapina d'eiran tant plü greivas cha il god al cunfin superiur da sia existenza biologica douvra bler daplü temp pella regeneraziun co aint in regiuns plü bassas.
I para però, cha quist nu d'eira il cas pel God Tamangur: id es fich probabel cha la laina dal God Tamangur nu gniva exploitada, ne pellas minieras a S-charl, ne pellas salinas a Hall (rum. Alla) aint il Tirol, mo la laina gniva explotada fin sü Plan d'Immez directamaing suot il cunfin odiern dal reservat palüdaint. Amo l'on 1799 examinet üna cumischiun ufficiala l'explotaziun da la laina da Tamangur pellas salinas da Hall, ma ella renunziet a l'idea pervi dals cuosts da flottaziun enorms.
I para però dal sgür, cha las alps ütilisaivan la laina sco laina dad arder da vegl innan.[14]
Importanza pella cultura e la politica linguistica
[modifitgar | modifitgar il code]Peider Lansel
[modifitgar | modifitgar il code]Peider Lansel, il poet vallader e promotur da la lingua rumantscha, paragunet l'on 1923 in ün poem cuntschaint il god muribund da Tamangur cun il rumantsch chi cumanzaiva ad ir a perder fingià dal 19avel tschientiner. El invochet il God Tamangur sco simbol pella persistenza, pel cumbat per surviver e pella forza. La tschinchavla strofa dal poem:
Al veider god, chi pac a pac gnit sdrüt
sumeglia zuond eir nos linguach prüvà,
chi dal vast territori d’üna jà
in usché strets cunfins uoss’es ardüt.
Scha’ls Rumanschs nu fan tuots il dovair lur,
jaraj’a man cun el, sco Tamangur.[15]
Linard Bardill
[modifitgar | modifitgar il code]Il chantautur rumantsch-tudes-ch Linard Bardill publichet l'on 1996 ün disc cumpact dubel cul titel Tamangur. Las chanzuns fan adöver da texts da Men Rauch e da Peider Lansel, scrits in vallader aint illa prüma mità dal 20avel tschientiner, ma eir da texts da Madlaina Stuppan dals ons 1980. Ils titels sun tanter oter Tamangur, Il bös-ch rumantsch e Bilantsch rumantsch.
Linard Bardill s-chaffa üna relaziun cun campagnas da salvamaint i'l context Tamangur/lingua rumantscha chi d'eiran actualas i'ls ons 1980, ma prenda hoz üna posiziun main militanta, plüchöntsch la posiziun d'ün observader.[16]
Transit Tamangur
[modifitgar | modifitgar il code]"Transit Tamangur" es ün proget cultural e linguistic da la Lia Rumantscha. Seis böt es da metter in acziun valuors tradiziunalas (simbolisadas culla part dal nom Tamangur) cun fuormas modernas (part dal nom Transit). Ils progets lian la lingua rumantscha in quist rom cun temas sco la scoula, il sport, la musica e las medias.[17]
Trivia
[modifitgar | modifitgar il code]Ils respunsabels dal turissem da l'Engiadina insembel cul ambaschadur dals Pajais Bass in Svizra battiettan l'on 2004 il piz cull'otezza da 2918 m.s.m. tanter il Piz Mezdi ed il Piz d'Astras (ca. 2 km al vest da l'alp Praditschöl) cul nom da Piz Amalia, suainter la princessa neerlandaisa Catharina-Amalia der Nederlanden chi'd es nada l'on precedaint.[18][19] Seguond la cumischiun da nomenclatura dal Chantun Grischun es üna tala denominaziun però scumandada.[20]
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]Indicaziuns da las funtanas
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ Robert von Planta, Andrea Schorta: Rätisches Namenbuch, volüm II, p. 856.
- ↑ Swisstopo, visita als 12 avuost 2012.
- ↑ Amt für Wald und Naturgefahren, Kanton Graubünden (2009) Naturwaldreservat God Tamangur. Chur., visita als 23 avuost 2012.
- ↑ Bundesinventar der Moorlandschaften von besonderer Schönheit und von nationaler Bedeutung, Objekt 265, visita als 12 avuost 2012.
- ↑ Amt für Wald und Naturgefahren, Kanton Graubünden (2009) Naturwaldreservat God Tamangur. Chur., visita als 23 avuost 2012.
- ↑ Emischiun da la radio DRS3 dals 29 lügl 12, visita als 12 avuost 2012.
- ↑ Artikel Käse-Prämiierung in der Südostschweiz, 11 october 2010, visita als 12 avuost 2012.
- ↑ Descripziun da tura 26 lügl 2006., visita als 12 avuost 2012.
- ↑ Da plü bod Alp Astras Dadaint, cf. carta da Siegfried.
- ↑ Descripziun da tura 20 lügl 2010., visita als 12 avuost 2012.
- ↑ Descripziun da tura 20 lügl 2010., visita als 12 avuost 2012.
- ↑ Swisstopo e carta da Siegfried
- ↑ Descripziun da tura 20 lügl 2010., visita als 12 avuost 2012.
- ↑ Uffizi da god e privels da la natüra, Chantun Grischun (2009) Naturwaldreservat God Tamangur. Cuoira., visita als 23 avuost 2012.
- ↑ Original da Peider Lansel, visita als 12 avuost 2012.
- ↑ Emischiun Radio DRS3 dal 29 lügl 12, visita als 12 avuost 2012.
- ↑ Proget "Transit Tamangur", visita als 13 avuost 2012.
- ↑ Descripziun da tura, visita als 12 avuost 2012.
- ↑ Descripziun da tura 01 mai 2007, visita als 12 avuost 2012.
- ↑ Emischiun da la televisiun Svizra als 4 gün 2004, visita als 12 avuost 2012.